Aqbeż għall-kontentut

Italja

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Repubblika Taljana
Repubblica Italiana
Repubblika Taljana Repubblica Italiana – Bandiera Repubblika Taljana Repubblica Italiana – Emblema
Bandiera Emblema
Innu nazzjonali: Il Canto degli Italiani

Lokazzjoni tal-Italja (aħdar skur)
– fi ħdan l-Unjoni Ewropea (aħdar ċar) fil-kontinent Ewropew (griż skur)
Belt kapitali
(u l-ikbar belt)
Ruma
41°54′N 12°29′E / 41.9°N 12.483°E / 41.9; 12.483

Lingwi uffiċjali Taljan
Gruppi etniċi  ara Demografija
Gvern Repubblika parlamentari unitarja
 -  President Sergio Mattarella
 -  Prim Ministru Giorgia Meloni
Leġislatura Parlament tar-Repubblika Taljana
Formazzjoni
 -  Unifikazzjoni 17 ta' Marzu, 1861 
Sħubija fl-UE 25 ta' Marzu, 19572
Erja
 -  Total 301,338 km2 (71)
116,346 mil kwadru 
 -  Ilma (%) 2.4
Popolazzjoni
 -  ċensiment tal-2011 60,681,514 (23)
 -  Densità 201.2/km2 (61)
521.2/mili kwadri
PGD (PSX) stima tal-2010
 -  Total $1.828 triljun[1] (10)
 -  Per capita $30,165[1] (30)
PGD (nominali) stima tal-2011
 -  Total $2.245 triljun[1] (8)
 -  Per capita $37,046[1] (24)
Valuta Ewro ()1 (EUR)
Żona tal-ħin CET (UTC+1)
Kodiċi telefoniku 39
TLD tal-internet .it3
1 Qabel l-1999: Lira Taljana
2Membru fundatur.3 Ukoll .eu, li hi maqsuma flimkien mal-istati membri l-oħra tal-Unjoni Ewropea

L-Italja, uffiċjalment magħrufa bħala r-Repubblika Taljana, hija pajjiż li jinsab fin-Nofsinhar tal-Ewropa. Il-fruntiera tal-Italja tmiss ma' fruntieri ta' pajjiżi Ewropej oħra, ngħidu aħna bħal Franza, l-Iżvizzera, l-Awstrija, u s-Slovenja tul l-Alpi li jservu ta' fruntiera naturali. In-Nofsinhar ta' dan il-pajjiż ġej fil-forma ta' peniżola, dan għax din il-parti hija mdawra mill-Baħar Mediterran. F'din il-parti tal-Italja wieħed jista' faċilment jilloka l-gżira maġġuri ta' Sqallija, il-gżira ta' Sardinja u l-izgħar stati indipendenti li huma fi ħdan ir-reġjun Taljan, li huma San Marino u l-belt tal-Vatikan. It-territorju Taljan ikopri xi 301,338 kilometru kwadru u huwa influwenzat direttament minn klima moderata u staġjonali. B'60.8 miljun abitant, l-Italja hija l-ħames l-iktar pajjiż ippopolat fl-Ewropa u għandha t-titlu tat-23 l-iktar pajjiż b'densità għolja fid-dinja. Ruma hija l-ikbar belt u l-belt kapitali tal-Italja.

Torrijiet ta' San Gimignano fit-Toskana
Triq Verona f'nofs is-seklu 19

Qabel l-1861, l-Italja ma kinitx stat unit. It-territorju kien magħmul minn grupp ta' stati indipendenti, li kienu kkmandati minn pajjiżi oħra (bħall-Awstrija, Franza u Spanja). F'nofs is-seklu 19, il-Konti ta' Cavour kien il-Kap tal-Gvern tal-"Istat ta' Sardinja". Dan ipperswada lill-Awstrijaċi li kienu qegħdin jgħixu fil-Lombardia u fil-Veneto biex joħolqu l-istat tat-Tramuntana tal-Italja. Imbagħad stati oħra mill-Italja ċentrali u tan-Nofsinhar issieħbu mal-Piemonte sabiex ikun jista' jinħoloq stat akbar.

Fl-1860, Giuseppe Garibaldi rnexxielu jirbaħ il-gżira ta' Sqallija u wara ħafna ġiri madwar l-Ewropa, fl-1861, Garabaldi ħoloq ir-Renju tal-Italja.[2] Vittorio Emanuele II sar ir-re tar-renju l-ġdid. Fl-1861, il-Lazio u l-Veneto kienu għadhom mhux parti mill-Italja, għaliex kienu meqjusin bħala l-proprjetà tal-Papa li kien qiegħed jipproteġi lill-Awstrija bit-tarka tal-Kristjaneżmu għaliex il-Papa ma riedx ikun kompliċi fil-kunflitt li kellu jseħħ bejn dawn il-pajjiżi Nsara, jiġifieri l-Italja u l-Awstrija.

Il-Veneto sar parti mill-Italja fl-1866, eżattament wara gwerra qalila kontra l-imperu Awstrijak. Is-suldati Taljani ħadu l-Lazio fl-1870 mingħand il-Papa. Issa l-Italja kienet verament magħquda, u dan ma setax ikun possibbli li kieku ma kienx għal dawk il-bosta personaġġi li ħadu sehem f'din il-battalja għall-unità tal-Italja taħt l-istat ta' Piemonte.

L-Italja ħadet sehem fl-Ewwel Gwerra Dinjija bħala alleata tal-Gran Brittanja, Franza, u r-Russja kontra l-Poteri Ċentrali. Kważi l-ġlied kollu tal-Italja kien fuq il-fruntiera tal-Lvant, ħdejn l-Awstrija. Wara t-telfa ta' Caporetto, it-Taljani ħasbu li tilfu l-gwerra. Iżda, fl-1918, il-Poteri Ċentrali ċedew u l-Italja kisbet ir-reġjun ta' Venezia Tridentina (Trentino u Alto Adige), li qabel kien tal-Awstrija.

Fl-1922, kien hemm gvern ġdid Taljan taħt Benito Mussolini, il-mexxej tal-Faxxiżmu fl-Italja. Dan sar Kap tal-Gvern u dittatur, u sejjaħ lilu nnifsu "duce" - li tfisser "mexxej" bit-Taljan. Sar ħabib tad-dittatur Ġermaniż Adolf Hitler, u daħal miegħu fit-Tieni Gwerra Dinjija. Italja daħlet fil-gwerra fl-1940 bħala alleata tal-Ġermanja u l-Ġappun kontra Franza, il-Gran Brittanja, u r-Russja. Matul il-gwerra, l-Italja kkontrollat l-parti l-kbira tal-Baħar Mediterran.

Fil-25 ta' Lulju 1943, Mussolini tneħħa mill-Kunsill il-Kbir tal-Faxxiżmu, u fit-8 ta' Settembru 1943, Badoglio ddikjara li l-gwerra tal-Italja bħala alleata tal-Ġermanja kienet intemmet. L-Italja bdiet tiġġieled mal-alleati, li kienu Franza u r-Renju Unit, iżda s-suldati Taljani ma kinux jafu fuq min jisparaw. Fit-Tramuntana tal-Italja twaqqaf moviment jismu Resistenza biex jiġġieled kontra l-invażuri Ġermaniżi. Mussolini pprova jwaqqaf stat ieħor faxxista fit-Tramuntana tal-Italja, ir-Repubblika ta' Salò, imma dan falla. Fil-25 ta' April 25 1945, l-Italja saret ħielsa. L-istat sar repubblika fit-2 ta' Ġunju 1946, u għall-ewwel darba n-nisa setgħu jivvutaw. Il-poplu Taljan temm id-dinastija ta' Savoia u adotta gvern repubblikan.

Ir-reġjun ta' Piemonte
Blat Alpini tal-Lvant
Wied Ulten
Hochgall fil-Grupp Rieserferner
Hochgall fil-Grupp Rieserferner
Val Badia, ħdejn il-belt ta' Badia
Lag Braie jew Pragser Wildsee
Grupp ta 'siġar taż-żnuber u l-arżnu fil-foresta ta' Latemar

Fi Frar 1947, l-Italja ffirmat trattat ta' paċi mal-alleati u tilfet il-kolonji kollha u xi żoni territorjali (Istria u partijiet mid-Dalmazja). L-Italja ssieħbet fin-NATO u l-Komunità Ewropea (bħala membru fundatur), u saret waħda mill-akbar ekonomiji industrijali fid-dinja.

L-Italja hija peniżola, fis-sens li hija mdawra mill-baħar min-naħat kollha minbarra waħda (tat-Tramuntana tagħha). It-Tramuntana tal-Italja hija separata minn Franza, l-Iżvizzera, u l-Awstrija bil-katina ta' muntanji tal-Alpi.[3] Mont Blanc (Monte Bianco bit-Taljan jew il-Muntanja l-Bajda bil-Malti), l-ogħla muntanja fl-Ewropa tal-Punent hija parti minn din il-katina.[4] Il-tieni katina ta' muntanji importanti fl-Italja hi dik tal-Appennini li huma fl-Italja ċentrali u tan-Nofsinhar.

Il-belt kapitali tal-Italja hija Ruma. Fost il-bliet importanti l-oħra fl-Italja insibu Torino, Firenze, Napli, u Venezja. Il-pajjiż għandu numru ta' gżejjer, l-akbar huma Sqallija u Sardinja,[2][5] li jintlaħqu bil-vapur jew bl-ajruplan.[2] Ix-xmara Po hija meqjusa bħala l-itwal xmara fl-Italja.[6] Ix-xmara Tevere tgħaddi minn ġol-belt ta' Ruma. It-Tramuntana tal-Italja għandha wħud mill-akbar lagi fil-pajjiż, bħal-Lag ta' Garda, il-Lag ta' Como, il-Lag Maggiore u l-Lag Iseo.[7] Billi hija mdawra bil-baħar, l-Italja għandha kosta twila ħafna kilometri, li tattira lit-turisti minn madwar id-dinja kollha.[8] It-turisti jmorru l-Italja wkoll biex jaraw il-ħafna postijiet storiċi.[9] Hemm żewġ pajjiżi żgħar ħafna ġewwa l-Italja. Dawn huma San Marino, li hija mdawra mit-Tramuntana tal-Italja, u l-Vatikan, li jinsab ġewwa l-belt kapitali ta' Ruma.

Total tal-fruntieri tal-Italja: 1,836.4 km, pajjiżi tal-fruntiera (6): Awstrija 404 km; Franza 476 km; Santa Sede (Belt tal-Vatikan) 3.4 km; San Marino 37 km; Slovenja 218 km; Isvizzera 698 km.

Nies u kultura

[immodifika | immodifika s-sors]
Isola del Liri, Wied il-Latini

Il-popolazzjoni tal-Italja tammonta għal ftit aktar minn sittin miljun ruħ.[10] Madwar 2.7 miljun ruħ minnhom jgħixu f'Ruma[11] u 1.3 miljun ruħ jgħixu f'Milan.[12] Wieħed jista' jqis lill-Italja bħala kompletament Kattolika Kristjana infatti ftit huma dawk in-nies li għandhom twemmin ta' natura differenti.

L-ilsien uffiċjali tal-Italja huwa t-Taljan però f'xi żoni żgħar wieħed jista' saħansitra jisma' l-Ġermaniż, is-Sloven jew il-Franċiż. Xi nies jitkellmu wkoll lingwi bħall-Isqalli u s-Sardu, li huma simili ħafna għat-Taljan, allura jistgħu jitqiesu bħala żewġ djaletti li ġew mnissla mill-ilsien Taljan. Il-poplu Taljan hu parzjalment imnissel mir-Rumani antiki. L-Italja għandha l-aktar Siti ta' Wirt Dinji minn kull nazzjon ieħor fid-dinja flimkien maċ-Ċina.[13] Dawn is-siti huma kulturalment importanti u ta' valur universali straordinarju skont il-UNESCO. Madwar 60 % tax-xogħlijiet tal-arti tad-dinja kollha jinsabu fl-Italja. L-Italja hija wkoll produttur kbir tal-inbid. Fl-2005 ipproduċiet aktar minn ħames miljun tunnellata metrika.[14]

Ekonomija u trasport

[immodifika | immodifika s-sors]

L-Italja għandha sistema moderna ta' għajnuna soċjali. Is-suq tax-xogħol huwa relattivament b'saħħtu, b'ħafna barranin, speċjalment mir-Rumanija, jaħdmu fl-Italja fejn il-pagi huma ħafna ogħla. Iżda seta' kien hemm ħafna iktar ħaddiema fis-suq billi l-irġiel u n-nisa jirtiraw fl-età ta' 57 sena. Ir-rata tal-qgħad hija relattivament għolja, 8,2 %.[15][16] Is-soċjetà moderna tal-Italja hija mibnija fuq is-self u issa l-pajjiż għandu dejn katastrofiku ta' 120 % tal-PDG totali tal-pajjiż.[17]

In-network ferrovjarju ​​fl-Italja jammonta għal 16,627 kilometru (10,331 mil), is-17 l-itwal fid-dinja. Il-ferroviji li huma ta' veloċità għolja jinkludu l-ferroviji tal-klassi ETR li jivvjaġġaw bit-300 kilometru fis-siegħa.

Il-President tar-Repubblika tal-Italja Sergio Mattarella

Il-Kap tal-Istat huwa Sergio Mattarella, li l-kompitu tiegħu beda fit-3 ta' Frar 2015 u jintemm fl-2022 (il-President tar-Repubblika jibqa' għal seba' snin). Mattarella huwa t-tnax-il President tar-Repubblika Taljana u kien preċedut minn Giorgio Napolitano. L-ewwel president kien Enrico De Nicola u llum il-ġurnata l-Kap tal-Gvern huwa Mario Draghi. L-Italja kienet waħda mill-ewwel membri tal-Unjoni Ewropea u fl-2002, flimkien ma' ħdax-il pajjiż Ewropew ieħor bidlet il-munita tagħha u bdiet tuża l-ewro bħala l-munita uffiċjali tagħha. Qabel kienet tintuża l-lira Taljana, li kienet bdiet tintuża fl-1861.

Il-Knisja ta' San Louis tal-Franċiż (Taljan, San Luigi dei Francesi) hija waħda mill-knejjes f'Ruma (l-Italja). Hija tinsab fil-pjazza bl-istess isem, mhux 'il bogħod minn Piazza Navona.
Il-Knisja ta' San Louis tal-Franċiż (Taljan, San Luigi dei Francesi) hija waħda mill-knejjes f'Ruma (l-Italja). Hija tinsab fil-pjazza bl-istess isem, mhux 'il bogħod minn Piazza Navona.
Artal ta' San Louis fil-Knisja ta' San Louis tal-Franċiż (Ruma), Plautilla Bricci, 1664
Mibnija fl-126 bħala l-Panteon ta' Agreipa Sa mis-seklu 7 ilha tintuża bħala knisja, bħalissa tirċievi l-isem ta' Bażilika ta' Santa Marija u l-Martri, iżda hija magħrufa informalment bħala Santa Marija Rotunda. Il-pjazza ta' quddiem il-Panteon tissejjaħ piazza della Rotonda u tagħti isimha lil distrett tal-belt.
Reliġjożità fl-Italja
reliġjon perċentaġġ
Insara
  
90%
Bla reliġjon
  
7%
Misilmin
  
2%
Oħrajn
  
1%

Ħafna nies fl-Italja huma Kattoliċi, iżda l-Knisja Kattolika ma għadhiex uffiċjalment ir-reliġjon tal-istat. 87.8 % tal-poplu jgħidu li huma Kattoliċi[18] filwaqt li madwar terz biss jgħidu li huma membri attivi (36.8 %). Hemm ukoll gruppi ta' Kristjani oħra fl-Italja: aktar minn 700,000 huma Insara Ortodossi tal-Lvant. 180,000 minnhom jappartjenu għall-Knisja Ortodossa Griega.[19]

550,000 huma Pentekostali u Evangelikali (0.8 %), 236,000 Xhieda ta' Jehovah (0.4 %)[20], 30,000 Waldensjani[21], 25,000 Avventisti, 22,000 Mormoni, 20,000 Battisti, sebat elef Luterani, erbat elef Metodisti.[22] L-eqdem minoranza reliġjuża fil-pajjiżl hija l-komunità Lhudija. Għandha madwar 45,000 ruħ u ma għadhiex l-akbar grupp mhux Nisrani. Hemm madwar 825,000 Musulman li jgħixu fl-Italja, u ħafna minnhom huma emigranti (1.4 % tal-popolazzjoni totali) u 50,000 biss huma ċittadini Taljani.[23] Barra minn hekk, hemm xi ħamsin elf Buddist kif ukoll 70,000 Indù fl-Italja.

L-Italja hija maqsuma f'għoxrin reġjun (Regione bit-Taljan) u kull reġjun huwa maqsum f'provinċji.

Mill-għoxrin reġjun differenti, ħamsa minnhom għandhom status speċjali u huma msejħa awtonomi. Dan ifisser li dawn jistgħu jagħmlu ċerti liġijiet lokali aktar faċilment. Dawn ir-reġjuni huma mmarkati b'asterisk (*) hawn taħt.

Venezja
Reġjun Belt Kapitali Erja (km²) Popolazzjoni
Abruzzo L'Aquila &0000000000010794.00000010,794 &0000000001324000.0000001,324,000
Valle d'Aosta* Aosta &0000000000003263.0000003,263 &0000000000126000.000000126,000
Puglia Bari &0000000000019362.00000019,362 &0000000004076000.0000004,076,000
Basilicata Potenza &0000000000009992.0000009,992 &0000000000591000.000000591,000
Calabria Catanzaro &0000000000015080.00000015,080 &0000000002007000.0000002,007,000
Campania Napli (Napoli) &0000000000013595.00000013,595 &0000000006081000.0000006,081,000
Emilia-Romagna Bolonja (Bologna) &0000000000022124.00000022,124 &0000000004276000.0000004,276,000
Friuli-Venezia Giulia* Trieste &0000000000007855.0000007,855 &0000000001222000.0000001,222,000
Lazjo (Lazio) Ruma (Roma) &0000000000017207.00000017,207 &0000000005561000.0000005,561,000
Liguria Ġenova &0000000000005421.0000005,421 &0000000001610000.0000001,610,000
Lombardia Milan &0000000000023861.00000023,861 &0000000009642000.0000009,642,000
Marche Ancona &0000000000009694.0000009,694 &0000000001553000.0000001,553,000
Molise Campobasso &0000000000004438.0000004,438 &0000000000320000.000000320,000
Piemonte Torino &0000000000025399.00000025,399 &0000000004401000.0000004,401,000
Sardinja (Sardegna)* Kaljari (Cagliari) &0000000000024090.00000024,090 &0000000001666000.0000001,666,000
Sqallija (Sicilia)* Palermo &0000000000025708.00000025,708 &0000000005030000.0000005,030,000
Toscana Firenze &0000000000022997.00000022,997 &0000000003677000.0000003,677,000
Trentino-Alto Adige* Trento &0000000000013607.00000013,607 &0000000001007000.0000001,007,000
Umbria Perugia &0000000000008456.0000008,456 &0000000000884000.000000884,000
Veneto Venezja (Venezia) &0000000000018391.00000018,391 &0000000004832000.0000004,832,000

L-aktar bliet popolati fl-Italja

[immodifika | immodifika s-sors]

Bliet famużi oħra fl-Italja

[immodifika | immodifika s-sors]
  1. ^ a b ċ d "International Monetary Fund: Italy".
  2. ^ a b ċ "MSN Learning & Research - Italy". web.archive.org. 2003-12-03. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2003-12-03. Miġbur 2021-03-23.
  3. ^ [1] Alps are the border between Italy and other countries
  4. ^ [2] ippubblikata minn BBC News
  5. ^ [3] Biggest Islands in the World
  6. ^ [4] National Geographic, Eria Zwingle
  7. ^ [5]The Guardian 19 ta' Marzu 2005, The lake show, Philip Watson
  8. ^ [6] BBC News
  9. ^ [7] BBC News
  10. ^ [8] Flag Counter: Italy
  11. ^ [9] Rome's Population
  12. ^ [10] Milan's Population
  13. ^ [11] List of UNESCO World Heritage
  14. ^ [12] Countries by wine Production
  15. ^ "Archive copy". Arkivjat minn l-oriġinal fl-2011-11-18. Miġbur 2013-02-15.Manutenzjoni CS1: kopja arkivjata bħala titlu (link)
  16. ^ [13]
  17. ^ [14]
  18. ^ [15] Corriere della Sera
  19. ^ [16] Il-Knisja Ortodossa tal-Italja u Malta
  20. ^ [17] Center for Studies on New Religions
  21. ^ [18] Il-Knisja Evanġelika Waldensjana
  22. ^ [19] World Council of Churches
  23. ^ [20] UK Foreign and Commonwealth Office

Ħoloq esterni

[immodifika | immodifika s-sors]