Cusco

Cusco
Perù
Amministrazzjoni
Stat sovran	Perù
Department of Peru	Dipartiment ta' Cusco
Province of Peru	Provinċja ta' Cusco
Kap tal-Gvern	Luis Pantoja Calvo (en)
Isem uffiċjali	Cusco
Ismijiet oriġinali	Qusqu
Kodiċi postali	08000
Ġeografija
Koordinati	13.522222°S 71.983333°W / -13.522222; -71.983333
Cusco Cusco (Peru)
Superfiċjenti	385±1 kilometru kwadru, 142.48 hectare, 284.93 hectare
Għoli	3,399 m
Demografija
Popolazzjoni	428,450 abitanti (2017)
Informazzjoni oħra
Fondazzjoni	Il-ĠimgħaambUTCIl-Ġimgħau 13 century
Kodiċi tat-telefon	84
Żona tal-Ħin	UTC-5
bliet ġemellati	La Paz, Samarkanda, Ateni, Belt tal-Messiku, Betlem, Xi'an, Rio de Janeiro, Krakovja, Chartres, Baguio, Santa Rosa de Copán, Cuenca, Ħavana, Ġerusalemm, Kjoto, Moska, Belt ta' Jersey, Potosí, Santa Barbara, Kaesongu Quetzaltenango
cusco.gob.pe

Cusco jew Cuzco (pronunzja: [ˈkusko]; bil-Quechua: Qusqu ([ˈqɔsqɔ])) hija belt fix-Xlokk tal-Perù qrib il-Wied ta' Urubamba tal-katina muntanjuża tal-Andes. Hija l-belt kapitali tar-Reġjun ta' Cusco u tal-Provinċja ta' Cusco. Il-belt hija s-seba' l-iktar popolata fil-Perù; fl-2017 kellha popolazzjoni ta' 428,450 ruħ. L-elevazzjoni tagħha hi madwar 3,400 metru (11,200 pied).

Il-belt kienet il-belt kapitali tal-Imperu Inka mis-seklu 13 sal-konkwista Spanjola fis-seklu 16. Fl-1983, Cusco tniżżlet fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO. Saret destinazzjoni turistika ewlenija u tospita kważi żewġ miljun viżitatur fis-sena. Il-Kostituzzjoni tal-Perù (1993) tiddeżinjaha bħala Kapitali Storika tal-Perù.

Ortografija u etimoloġija

L-isem indiġenu ta' din il-belt hu Qusqu. Għalkemm l-isem kien jintuża bil-Quechua tan-Nofsinhar, oriġina fil-lingwa Aymara. L-isem ġej mill-frażi qusqu wanka ("blata tal-kokka"), b'rabta mal-leġġenda tal-aħwa Ayar dwar l-istabbiliment tal-belt. Skont din il-leġġenda, Ayar Awqa (Ayar Auca) kiseb il-ġwienaħ u tar lejn is-sit tal-belt futura; hemmhekk ġie ttrasformat fi blata sabiex jimmarka l-pussess tal-art mill-ayllu ("l-arblu tar-razza") tiegħu:

Imbagħad Ayar Oche qam bilwieqfa, tfaċċawlu par ġwienaħ kbar, u qal li kellu jkun dak li kellu jibqa' fi Guanacaure bħala idolu sabiex jitkellem ma' missierhom, ix-Xemx. Imbagħad mar fil-quċċata tal-għolja. Malli wasal fis-sit fejn kellhom jibqa' bħala idolu, Ayar Oche tar fis-sema, tant fl-għoli li ma setgħux jarawh. Huwa reġa' lura u qal lil Ayar Manco li minn hemm 'il quddiem kellu jibda jissemma bħala Manco Capac. Ayar Oche ġie minn fejn kien hemm ix-Xemx u x-Xemx ordnat lil Ayar Manco jieħu dak l-isem u jmur fil-post li kienu raw. Wara li dan intqal mill-idolu, Ayar Oche inbidel f'blata, kif kien, bil-ġwienaħ b'kollox. Iktar 'il quddiem, Manco Capac niżel ma' Ayar Auca lejn l-insedjament tagħhom... huwa kien jogħġbu l-post li issa huwa okkupat minn Cusco. Manco Capac u sieħbu, bl-għajnuna ta' erba' nisa, bnew dar. B'hekk, Manco Capac u sieħbu, flimkien mal-erba' nisa, żergħu l-qamħirrun f'xi raba'. Jingħad li ħadu l-qamħirrum mill-għar, li Manco Capac kien semma bħala Pacaritambo, li tfisser dawk li oriġinaw.... għaliex ħarġu minn dak l-għar.

Il-konkwistaturi (suldati) Spanjoli adottaw l-isem lokali, u ttraskrivewh skont il-fonetika tal-Ispanjol bħala Cuzco jew, inqas frekwenti, Cozco. Cuzco kienet l-ortografija standard fuq id-dokumenti u l-kronaka uffiċjali fiż-żminijiet kolonjali, għalkemm Cusco kienet tintuża wkoll. Cuzco, pronunzjata bħall-Ispanjol tas-seklu 16, milli jidher kienet pjuttost qrib tal-pronunzja tal-Quechua lokali tal-isem dak iż-żmien.

Peress li kemm il-pronunzja tal-Ispanjol kif ukoll dik tal-Quechua evolvew minn dak iż-żmien, il-pronunzja bl-Ispanjol ta' "z" ma għadhiex daqshekk qrib il-pronunzja bil-Quechua. Fl-1976, is-sindku tal-belt iffirma ordinanza li pprojbixxiet l-ortografija tradizzjonali u li ordnat l-użu tal-ortografija l-ġdida, Cusco, fil-pubblikazzjonijiet tal-muniċipalità. Dsatax-il sena wara, fit-23 ta' Ġunju 1990, l-awtoritajiet lokali fformalizzaw ortografija ġdida iktar qrib dik tal-Quechua, Qosqo, iżda l-amministrazzjonijiet li ġew wara ma komplewx jużawha.

Ma hemm l-ebda ortografija internazzjonali uffiċjali tal-isem tal-belt. F'bosta pubblikazzjonijiet internazzjonali, pereżempju bl-Ingliż, l-isem jiġi spellut kemm bl-"s" kif ukol biz-"z". L-Oxford Dictionary of English u l-Merriam-Webster Dictionary jippreferu "Cuzco", u fil-kitbiet akkademiċi "Cuzco" tintuża iktar spiss minn "Cusco". Il-kodiċi tal-ajruport internazzjonali tal-belt huwa CUZ, u għaldaqstant jirrifletti l-ortografija Spanjola bikrija.

Storja

Kronoloġija ta' Cusco

Affiljazzjonijiet storiċi:

Ir-Renju ta' Cusco, 1197-1438;

L-Imperu tal-Inka, 1438-1532;

Ir-Renju ta' Spanja – l-Asburgi (il-Governorat ta' Kastilja l-Ġdida u l-Viċirenju tal-Perù), 1532-1700;

Ir-Renju ta' Spanja – il-Borboni (il-Viċirenju tal-Perù), 1700-1808;

Ir-Renju ta' Spanja – Napuljun Bonaparte (il-Viċirenju tal-Perù), 1808-1813;

Ir-Renju ta' Spanja – il-Borboni (il-Viċirenju tal-Perù), 1813-1821;

Il-Protettorat tal-Perù, 1821-1822;

Il-Perù, 1822-1836;

Il-Konfederazzjoni tal-Perù u l-Bolivja (ir-Repubblika tan-Nofsinhar tal-Perù), 1836-1839;

Il-Perù, 1839-preżent.

Kultura Killke

Il-poplu Killke okkupa r-reġjun mid-900 sal-1200 W.K., qabel il-wasla tal-Inka fis-seklu 13. Id-datazzjoni tal-karbonju-14 ta' Saksaywaman, il-kumpless imdawwar bil-ħitan 'il barra minn Cusco, stabbiliet li l-poplu Killke bnew il-fortizza għall-ħabta tal-1100. Iktar 'il quddiem, l-Inka kabbru u okkupaw il-kumpless fis-seklu 13. F'Marzu 2008, l-arkeologi skoprew il-fdalijiet ta' tempju, triq u sistema ta' akkwedotti tal-qedem f'Saksaywaman. It-tempju jkopri xi 2,700 pied kwadru (250 metru kwadru) u fih 11-il sala li hu maħsub li kien fihom idoli u mummji għal skopijiet reliġjużi. Flimkien mar-riżultati tal-iskavi fl-2007, meta nstab tempju ieħor fit-tarf tal-fortizza, dawn jindikaw użu reliġjuż kif ukoll militari fit-tul.

Storja tal-Inka

Il-ħolqien mill-ġdid b'mod diġitali ta' kif seta' kien oriġinarjament il-Qurikancha (it-tempju prinċipali tax-Xemx tal-Imperu Inka) minn ġewwa, skont id-deskrizzjoni ta' Garcilaso de la Vega; u l-fdalijiet tal-ħajt attwali ta' Qoricancha fil-Kunvent ta' San Duminku.

Cusco kienet ċentru importanti fit-tul ta' nies indiġeni. Kienet il-belt kapitali tal-Imperu Inka (mis-seklu 13 sal-1532). Bosta jemmnu li l-belt ġiet ippjanata bħala effiġju b'għamla ta' puma, li kien annimal sagru. Għadu ma ġiex iddeterminat kif Cusco inbniet speċifikament, jew kif inqatgħu l-ġebliet kbar tagħha fil-barrieri jew kif ġew ittrasportati minnhom. Taħt l-Inka, il-belt kellha żewġ setturi: l-urin u l-hanan. Kull settur kien maqsum biex jinkorpora tnejn mill-erba' provinċji, Chinchasuyu (fil-Majjistral), Antisuyu (fil-Grigal), Kuntisuyu (fil-Lbiċ) u Qullasuyu (fix-Xlokk). Triq kienet tagħti minn kull kwartier sal-kwartier korrispondenti tal-imperu.

Sacsayhuamán hija fortizza ċerimonjali tal-Inka li tinsab żewġ kilometri fit-Tramuntana ta' Cusco: tirrappreżenta l-ikbar xogħol arkitettoniku tal-Imperu Inka fl-apoġew tiegħu.

Kull mexxej lokali kien meħtieġ jibni dar fil-belt u jgħix parti mis-sena f'Cusco, ristrett għall-kwartier li kien jikkorrispondi għall-kwartier fejn kellu t-territorju tiegħu. Wara t-tmexxija ta' Pachacuti, meta xi ħadd Inka kien imut, it-titlu tiegħu kien jgħaddi għand ibnu u l-proprjetà tiegħu kienet tingħata lil korporazzjoni kkontrollata mill-qrabat l-oħra tiegħu (wirt maqsum). Kull detentur ta' titlu kellu jibni dar ġdida u jżid artijiet ġodda mal-imperu sabiex ikollu s-sjieda ta' art għall-familja tiegħu biex imbagħad jirtuha wara mewtu.

Skont leġġenda tal-Inka, il-belt inbniet mill-ġdid minn Sapa Inca Pachacuti, ir-raġel li ttrasforma r-Renju ta' Cusco minn belt-stat għall-imperu enormi ta' Tawantinsuyu. Madankollu, l-evidenza arkeoloġika tindika li t-tkabbir kien iktar kajman u organiku, u fil-fatt kien beda qabel Pachacuti. Il-belt inbniet skont pjanta definita fejn żewġ xmajjar ġew kanalati madwar il-belt. L-arkeologi ssuġġerew li din il-pjanta tal-belt ġiet replikata f'siti oħra.

Il-belt sfat taħt id-dominju ta' Huáscar matul il-Gwerra Ċivili tal-Inka, wara l-mewt ta' Huayna Capac fl-1528. Inħatfet mill-ġenerali ta' Atahualpa f'April 1532 fil-Battalja ta' Quipaipan. Dsatax-il xahar wara, esploraturi Spanjoli invadew il-belt wara li ħatfu u qatlu lil Atahualpa fil-Battalja ta' Cusco, u kisbu l-kontroll bis-saħħa tal-armi u ż-żwiemel tagħhom, kif ukoll għax kellhom teknoloġija militari superjuri.

Wara l-invażjoni Spanjola

L-ewwel xbieha ta' Cusco fl-Ewropa. Pedro Cieza de León. Crónica del Perú, 1553.

L-ewwel tliet Spanjoli waslu fil-belt f'Mejju 1533, wara l-Battalja ta' Cajamarca, u bdew jiġbru għar-rahan ta' Atahualpa. Fil-15 ta' Novembru 1533, Francisco Pizarro wasal uffiċjalment f'Cusco. "Il-kapitali tal-Inka... ħalliet lill-Ispanjoli b'ħalqhom miftuħ bil-ġmiel tal-binjiet tagħha, u bit-tul u r-regolarità tat-toroq tagħha". Il-pjazza l-kbira kienet imdawra b'diversi palazzi, peress li "kull sovran bena palazz ġdid għalih innifsu". "Il-lavur fil-ġebel kien ta' livell eċċellenti, bil-bosta iktar minn dak tal-Ispanjoli". Il-fortizza kellha tliet parapetti u kienet magħmula minn "mases tqal tal-blat". "Mill-qalba tal-kapitali kien hemm xmara ... kanalata bil-ġebel. ...L-iktar binja lussuża f'Cusco... bla dubju kienet dik tat-tempju l-kbir iddedikat lix-Xemx... imżejjen bi platti tad-deheb... imdawwar b'kunventi u b'dormitorji għall-patrijiet. ...Kien hemm bosta palazzi u t-truppi f'qasir żmien serqu l-kontenut kollu tagħhom, u skonsagraw il-binjiet reliġjużi, inkluż il-mummji rjali fil-Coricancha.

Pizarro b'mod ċerimonjali ta l-Manco Inca l-figura tal-Inka bħala l-mexxej Peruvjan ġdid. Pizarro ħeġġeġ lil uħud mill-irġiel tiegħu biex joqogħdu u jinsedjaw il-belt, u tahom repartimientos, jew għotjiet tal-art biex jagħmlu dan. Ġew stabbiliti alcaldes u regidores fl-24 ta' Marzu 1534, li kienu jinkludu l-aħwa Gonzalo Pizarro u Juan Pizarro. Pizarro ħalla gwarniġjon ta' 90 raġel u telaq lejn Jauja flimkien ma' Manco Inca.

Mappa li turi l-belt ta' Cusco matul l-Imperu Inka. Pittura tal-1565 ta' Giovanni Battista Ramusio.

Pizarro ta titlu uffiċjali lill-belt bħala "l-belt kbira u nobbli ħafna ta' Cusco". Il-binjiet, li spiss inbnew wara l-invażjoni Spanjola, għandhom taħlita ta' influwenza Spanjola u arkitettura indiġena tal-Inka, inkluż il-kwartieri ta' Santa Clara u San Blas. L-Ispanjoli qerdu bosta binjiet, tempji u palazzi tal-Inka. Huma użaw il-fdalijiet tal-ħitan tagħhom bħala bażijiet għall-kostruzzjoni ta' belt ġdida, u dan il-lavur fil-ġebel għadu viżibbli.

Patri Vincente de Valverde sar l-Isqof ta' Cusco u bena l-katidral tiegħu faċċata tal-pjazza ewlenija. Huwa appoġġa l-kostruzzjoni tal-monasteru tal-Ordni Dumnikana (il-Kunvent ta' San Duminku) fuq il-fdalijiet ta' Corichanca, id-Dar tax-Xemx, u ta' kunvent fis-sit preċedenti tad-Dar tal-Verġni tax-Xemx.

Veduta tat-triq ta' Hatun Rumiyuq. Bosta mill-kostruzzjonijiet kolonjali użaw il-kostruzzjonijiet tal-Inka fil-belt bħala sisien.

Matul l-Assedju ta' Cusco tal-1536 minn Manco Inca Yupanqui, mexxej tas-Sapa Inca, huwa ħa l-kontroll tal-belt mill-Ispanjoli. Minkejja li l-assedju dam 10 xhur, fl-aħħar mill-aħħar ma kellux suċċess. Il-forzi ta' Manco rnexxielhom jieħdu l-belt għal xi ftit jiem biss. Eventwalment huwa rtira lejn Vilcabamba, il-kapitali tal-Istat il-Ġdid tal-Inka li kien għadu kemm ġie stabbilit. L-istat tiegħu baqa' jeżisti għal 36 sena oħra iżda baqa' qatt ma seta' jerġa' lura lejn Cusco. Matul il-kunflitt kollu s-snin tal-kolonizzazzjoni tal-Amerki mill-Ispanjoli, bosta Inka miet bl-epidemija tal-ġidri, peress li ma kellhomx immunità għall-marda li mbagħad saret epidemija fost l-Ewropej.

Cusco nbniet fuq saffi differenti ta' kulturi. It-Tawantinsuyu (l-Imperu Inka preċedenti) inbena fuq strutturi tal-poplu Killke. L-Ispanjoli ssostitwew it-tempji indiġeni bi knejjes Kattoliċi, u l-palazz tal-Inka b'vilel għall-invażuri.

Cusco kienet iċ-ċentru għall-kolonizzazzjoni Spanjola u t-tifrix tal-Kristjaneżmu fl-Andes. Stagħnat ħafna bis-saħħa tal-agrikoltura, it-trobbija tal-bhejjem u l-estrazzjoni, kif ukoll bis-saħħa tal-kummerċ tagħha ma' Spanja. Il-kolonjalisti Spanjoli bnew bosta knejjes u kunventi, kif ukoll il-katidral, l-università u l-arċidjoċesi.

Preżent

Veduta ta' Plaza del Cabildo, Cusco fl-1877 ta' Ephraim George Squier.

Fil-21 ta' Mejju 1950 terromot kbir heżżeż il-belt u kkawża ħsarat f'iżjed minn terz tal-istrutturi tal-belt. Il-Pirjolat Dumnikan u l-Knisja ta' San Duminku, li nbnew fuq il-Qurikancha (it-Tempju tax-Xemx) impressjonanti, kienu fost il-binjiet affettwati mill-era kolonjali. L-arkitettura tal-Inka felħet għat-terremot. Bosta mill-ħitan antiki tal-Inka għall-ewwel kien maħsub li kienu ntilfu wara t-terremot, iżda r-riffieda tal-granit tal-Qurikancha ġew esposti, kif ukoll dawk ta' strutturi antiki oħra madwar il-belt kollha. Ix-xogħol ta' restawr fil-kumpless ta' San Duminku espona x-xogħol tal-Inka fil-ġebel, li qabel kien oskurat mis-sovrastruttura mingħajr ma ġiet kompromessa l-integrità tal-wirt kolonjali. Bosta mill-binjiet li ġarrbu ħsarat fl-1950 kienu ġew affettwati minn terremot xi disa' snin qabel ukoll.

Veduta tal-gallariji kolonjali ta' Cusco.

Mis-snin 90 tas-seklu 20, it-turiżmu żdied. Attwalment, Cusco hija l-iżjed destinazzjoni turistika importanti fil-Perù. Taħt l-amministrazzjoni tas-sindku Daniel Estrada Pérez, akkanit favur l-Academia Mayor de la Lengua Quechua, bejn l-1983 u l-1995 l-isem bil-Quechua, Qosqo, ġie adottat uffiċjalment għall-belt. It-turiżmu ġie affettwat b'mod drastiku mill-pandemija tal-COVID-19 fil-Perù u mill-protesti Peruvjani tal-2022-2023. Dawn tal-aħħar swew liż-żona 10 miljun soles kuljum.

Unuri

• Fl-1933, il-Kungress tal-Amerikanisti tlaqqa' f'La Plata, l-Arġentina, u ddikjara lill-belt bħala l-Kapitali Arkeoloġika tal-Amerki.
• Fl-1978, is-Seba' Konvenzjoni tas-Sindki tal-Bliet Kbar tad-Dinja tlaqqgħet f'Milan, l-Italja, u ddikjarat lil Cusco bħala Sit ta' Wirt Dinji.
• Fl-1983, l-UNESCO, f'Pariġi, Franza, iddikjarat lill-belt bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO. Il-gvern Peruvjan iddikjaraha l-Kapitali tat-Turiżmu tal-Perù u Wirt Kulturali tan-Nazzjon.
• Fl-2001, f'Cusco, il-Kungress tal-Amerka Latina tal-Persuni Anzjani u l-Kunsilliera ta lill-belt it-titlu ta' Kapitali Storika tal-Amerka Latina.
• Fl-2007, l-Organización Capital Americana de la Cultura ta t-titlu ta' Kapitali Kulturali tal-Amerka lill-belt ta' Cusco.
• Fl-2007, il-Fondazzjoni New7Wonders iddeżinjat lil Machu Picchu bħala wieħed mis-Seba' Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja, wara li kien sar stħarriġ dinji.

Sit ta' Wirt Dinji

Veduta panoramika tal-belt ta' Cusco.

Il-Belt ta' Cusco ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1983.

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".

Ġeografija

Cusco hija estiża madwar il-wied kollu tax-xmara Huatanay (jew Watanay). Tinsab fit-tarf tal-Lvant tal-Għoqda ta' Cusco, b'elevazzjoni ta' madwar 3,400 metru (11,200 pied). Fit-Tramuntana tagħha hemm il-katina muntanjuża ta' Vilcabamba b'muntanji għolji 4,000-6,000 metru (13,000-20,000 pied). L-ogħla quċċata hi dik ta' Salcantay (6,271 metru jew 20,574 pied), li tinsab madwar 60 kilometru (37 mil) fil-Majjistral ta' Cusco.

Klima

Cusco għandha klima ta' art għolja subtropikali (Cwb skont il-klassifikazzjoni ta' Köppen). Ġeneralment tkun niexfa u miti, b'żewġ staġuni definiti. Ix-xitwa tkun minn Mejju sa Settembru, b'xemx abbundanti u okkażjonalment b'temperaturi taħt iż-żero billejl; Lulju jkun l-iktar xahar kiesaħ b'medja ta' 9.7 °C (49.5 °F). Is-sajf ikun minn Ottubru sa April, b'temperaturi sħan u xita abbundanti; Novembru jkun l-iżjed xahar sħun, b'medja ta' 13.3 °C (55.9 °F). Għalkemm il-ġlata u s-silġ huma komuni, l-aħħar borra rrapportata niżlet f'Ġunju 1911. It-temperaturi normalment ivarjaw minn 0.2 sa 20.9 °C (32.4 sa 69.6 °F), iżda t-temperatura inġenerali tvarja bejn −8.9 u 30 °C (16.0 u 86.0 °F). L-ikbar ammont ta' sigħat ta' xemx ikunu f'Lulju, l-ekwivalenti ta' Jannar fl-Emisferu tat-Tramuntana. B'kuntrast ma' dan, Frar, l-ekwivalenti ta' Awwissu fl-Emisferu tat-Tramuntana, ikollu l-inqas ammont ta' sigħat ta' xemx.

Fl-2006 instab li Cusco kienet l-iżjed punt fid-Dinja bl-ogħla livell medju ta' dawl ultravjola.

Data klimatika għal Cusco (l-Ajruport Internazzjonali ta' Alejandro Velasco Astete) fl-1961-1990, temp. estremi mill-1931 sal-preżent
Xahar	Jan	Fra	Mar	Apr	Mej	Ġun	Lul	Aww	Set	Ott	Nov	Diċ	Sena
Temp. għolja rekord f'°C (°F)	27.8 (82.0)	26.7 (80.1)	25.3 (77.5)	26.9 (80.4)	27.0 (80.6)	24.2 (75.6)	24.2 (75.6)	25.8 (78.4)	25.9 (78.6)	27.2 (81.0)	26.6 (79.9)	29.9 (85.8)	29.9 (85.8)
Temp. għolja medja f'°C (°F)	18.8 (65.8)	18.8 (65.8)	19.1 (66.4)	19.7 (67.5)	19.7 (67.5)	19.4 (66.9)	19.2 (66.6)	19.9 (67.8)	20.1 (68.2)	20.9 (69.6)	20.6 (69.1)	20.8 (69.4)	19.8 (67.6)
Temp. medja ta' kuljum f'°C (°F)	12.9 (55.2)	12.7 (54.9)	12.8 (55.0)	12.7 (54.9)	12.0 (53.6)	11.4 (52.5)	10.8 (51.4)	11.5 (52.7)	12.7 (54.9)	13.6 (56.5)	13.6 (56.5)	13.2 (55.8)	12.5 (54.5)
Temp. baxxa medja f'°C (°F)	6.6 (43.9)	6.6 (43.9)	6.3 (43.3)	5.1 (41.2)	2.7 (36.9)	0.5 (32.9)	0.2 (32.4)	1.7 (35.1)	4.0 (39.2)	5.5 (41.9)	6.0 (42.8)	6.5 (43.7)	4.3 (39.7)
Temp. baxxa rekord f'°C (°F)	0.0 (32.0)	0.0 (32.0)	0.0 (32.0)	−2.0 (28.4)	−7.0 (19.4)	−4.5 (23.9)	−7.0 (19.4)	−6.0 (21.2)	−6.0 (21.2)	0.0 (32.0)	0.0 (32.0)	0.5 (32.9)	−7.0 (19.4)
Preċipitazzjoni medja f'mm (pulzieri)	160.0 (6.30)	132.9 (5.23)	108.4 (4.27)	44.4 (1.75)	8.6 (0.34)	2.4 (0.09)	3.9 (0.15)	8.0 (0.31)	22.4 (0.88)	47.3 (1.86)	78.6 (3.09)	120.1 (4.73)	737 (29)
Medja ta' jiem bil-preċipitazzjoni	19	15	13	9	2	1	1	2	5	9	13	16	105
Umdità relattiva medja (%)	66	67	66	63	59	55	54	54	56	56	58	62	60
Medja ta' sigħat ta' xemx fix-xahar	143	121	170	210	239	228	257	236	195	198	195	158	2,350
Sors 1: NOAA, Meteo Climat (temp. għoljin u baxxi rekord).
Sors 2: Deutscher Wetterdienst (temp. medji fl-1961-1990, jiem ta' preċipitazzjoni fl-1970-1990 u umdità fl-1954-1993); l-Istitut Meteoroloġiku Daniż (jiem ta' xemx fl-1931-1960).

Turiżmu

It-turiżmu ilu s-sinsla tal-ekonomija mill-bidu ta' dan il-millenju, b'iktar minn 1.2 miljun turista fis-sena. Fl-2002, l-introjtu li Cusco daħlet mit-turiżmu kien jammonta għal US$837 miljun. Fl-2009, dak l-ammont żdied għal US$2.47 biljun. Minħabba l-pandemija tal-COVID-19, it-turiżmu naqas b'ammont sinifikanti.

Attrazzjonijiet prinċipali

Veduta panoramika tal-fortizza ta' Sacsayhuamàn.

Il-kultura Killke indiġena bniet il-kumpless ta' Sacsayhuamán għall-ħabta tal-1100. Il-poplu Killke bena tempju ewlieni qrib Saksaywaman, kif ukoll akkwedott (pukyu) u triq li tikkollega l-istrutturi preistoriċi. Sacsayhuamán ġiet imkabbra mill-Inka.

Templo de la Sagrada Familia.

L-esploratur Spanjol Pizarro seraq ħafna mir-rikkezzi tal-belt tal-Inka fl-1535. Għad hemm xi fdalijiet tal-palazz tal-Inka, ta' Qurikancha (it-Tempju tax-Xemx), u tat-Tempju tal-Verġni tax-Xemx. Il-binjiet tal-Inka u f'xi każijiet il-pedamenti tagħhom kienu ferm iktar b'saħħithom mill-binjiet ta' warajhom meta kien seħħ it-terremot. Fost il-binjiet kolonjali Spanjoli notevoli tal-belt hemm il-Katidral ta' San Duminku.

L-iżjed siti ewlenin tal-Inka fil-qrib x'aktarx li kienu ir-residenzi tax-xitwa ta' Pachacuti: Machu Picchu, li wieħed jista' jasal għalih bil-mixi mill-Mogħdija tal-Inka sa Machu Picchu jew bil-ferrovija; u l-"fortizza" ta' Ollantaytambo.

Fost il-fdalijiet li jżuruhom inqas nies insibu: Incahuasi, l-ogħla fost is-sit kollha tal-Inka f'elevazzjoni ta' 3,980 metru (13,060 pied); Vilcabamba, il-kapitali tal-Inka wara li l-Ispanjoli ħatfu lil Cusco; il-ġnien tal-iskulturi f'Ñusta Hisp'ana (magħruf ukoll bħala Chuqip'allta, Yuraq Rumi); Tipón, b'kanali tal-ilma li għadhom jaħdmu f'raba' mtarraġ wiesa'; kif ukoll Willkaraqay, Patallaqta, Chuqik'iraw, Moray, Vitcos u bosta oħrajn.

L-inħawi tal-madwar, fil-Wied ta' Watanay, huma importanti għall-estrazzjoni tad-deheb u għall-agrikoltura, inkluż għall-qamħirrum, għax-xgħir, għall-kinoa, għat-te u għall-kafè.

Il-istadium prinċipali ta' Cusco, Estadio Garcilaso de la Vega, kien wieħed mis-seba' stadiums li ntużaw meta l-Perù ospita l-kampjonat kontinentali tal-futbol, il-Copa América, fl-2004. L-istadium jospita wieħed mill-iżjed klabbs tal-futbol ta' suċċess fil-pajjiż, Cienciano.

Arco de Santa Clara.

Il-belt hija moqdija mill-Ajruport Internazzjonali ta' Alejandro Velasco Astete.

Wirt arkitettoniku

Bis-saħħa tal-antikità u tal-importanza tiegħu, iċ-ċentru tal-belt, li jippreserva bosta binjiet, pjazez, toroq u knejjes kolonjali, u saħansitra strutturi pre-Kolombjani, ġie ddikjarat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1983. Fost l-attrazzjonijiet prinċipali tal-belt hemm:

Barrio de San Blas

Dan il-kwartier jospita l-artiġjani u l-workshops u l-ħwienet tas-snajja'. Huwa wieħed mill-iżjed kwartieri pittoreski fil-belt. Għandu toroq weqfin u dojoq, bi djar antiki li nbnew mill-Ispanjoli fuq pedamenti importanti tal-Inka. Għandu pjazza attraenti u l-iżjed knisja parrokkjali antika f'Cusco, mibnija fl-1563, li għandha pulptu tal-injam imnaqqax li jitqies bħala l-epitoma tax-xogħol bl-injam tal-era kolonjali f'Cusco.

L-isem bil-Quechua ta' dan il-kwartier hu Tuq'ukachi, li jfisser il-ftuħ tal-melħ.

Binja ċivika kolonjali.

Hatun Rumiyuq

Din it-triq hija l-iżjed li jżuru t-turisti. Fit-triq ta' Hatun Rumiyoq ("dik tal-ġebla l-kbira") kien hemm il-palazz ta' Inca Roca, li ġie kkonvertit fir-residenza tal-Arċisqof.

Tul din it-triq li twassal minn Plaza de Armas għal Barrio de San Blas, wieħed jista' jara l-Ġebla tat-Tnax-il Angolu, li titqies bħala lavur antik tal-għaġeb tal-ġebel u saret emblematika għall-istorja tal-belt.

Veduta tat-torri tal-kampnar tal-Basilica de La Merced.

Basílica de la Merced

Din il-bażilika ġiet stabbilita fl-1536. L-ewwel kumpless inqered mit-terremot tal-1650 u r-rikostruzzjoni tlestiet fl-1675.

Il-kjostri bi stil Rinaxximentali-Barokk, is-sedji tal-kor, il-pitturi kolonjali u t-tinqix tal-injam tal-bażilika huma l-attrazzjonijiet ewlenin f'dik li issa saret mużew popolari.

Għall-wiri wkoll hemm ostensorju elaborat, magħmul bid-deheb u l-ħaġar prezzjuż, li jiżen 22 kilogramma (49 libbra) u huwa għoli 130 cm (51.18 pulzier).

Il-Katidral

L-ewwel katidral li nbena f'Cusco kien l-Iglesia del Triunfo, li nbniet fl-1539 fuq il-pedamenti tal-Palazz ta' Viracocha Inca. Illum il-ġurnata, din il-knisja hija kappella awżiljarja tal-katidral.

Il-bażilika-katidral prinċipali tal-belt inbniet bejn l-1560 u l-1664. Il-materjal prinċipali li ntuża kien il-ġebel, li ġie mħaffer mill-barrieri fil-qrib, għalkemm xi blokok tal-granit aħmar ittieħdu mill-fortizza ta' Saksaywaman.

Dan il-katidral kbir fuq ġewwa fih elementi Gotiċi Aħħarin, Barokk u Platereski u fih wieħed mill-iżjed eżempji straordinarji ta' xogħol kolonjali bid-deheb. L-artali mnaqqxin tal-injam tal-katidral huma importanti wkoll.

Il-belt żviluppat stil ta' pittura unika magħruf bħala l-"Iskola ta' Cusco" u l-katidral fih l-ikbar kollezzjoni ta' artisti lokali ta' dak iż-żmien. Il-katidral huwa magħruf għal pittura tal-Iskola ta' Cusco tal-Aħħar Ċena, b'Ġesù u t-tnax-il appostlu jieklu fenek tal-Indi, platt tradizzjonali tal-Andes.

Il-katidral huwa s-sede tal-Arċidjoċesi ta' Cusco.

Plaza de Armas de Cusco

Veduta ta' Plaza de Armas f'Cusco.

Magħrufa bħala l-"Pjazza tal-ġellied" fi żmien l-Inka, f'din il-pjazza seħħew diversi avvenimenti importanti, bħall-proklamazzjoni ta' Francisco Pizarro fil-konkwista ta' Cusco.

Fil-Plaza de Armas ukoll miet Túpac Amaru II, li kien jitqies bħala l-mexxej indiġenu tar-reżistenza.

L-Ispanjoli bnew arkati tal-ġebel madwar il-pjazza li għadhom hemm sal-lum. Il-katidral prinċipali u l-Knisja ta' La Compañía jagħtu direttament fuq il-pjazza.

Iglesia de la Compañía de Jesús.

Il-funtana tal-ħadid fondut f'Plaza de Armas ġiet maħduma minn Janes, Beebe & Co.

Iglesia de la Compañía de Jesús

Din il-knisja (il-Knisja tas-Soċjetà ta' Ġesù), li bdiet tinbena mill-Ġiżwiti fl-1576 fuq il-pedamenti tal-Amarucancha jew il-palazz tal-mexxej tal-Inka Wayna Qhapaq, titqies bħala waħda mill-aqwa eżempji tal-istil Barokk kolonjali fl-Amerki.

Il-faċċata tagħha hija mżejna bil-ġebel imnaqqax u l-artal prinċipali tagħha huwa magħmul mill-injam imnaqqax indurat bil-folji tad-deheb. Inbniet fuq kappella ta' taħt l-art u għandha kollezzjoni imprezzabbli ta' pitturi kolonjali tal-Iskola ta' Cusco.

Qurikancha, Convento de Santo Domingo u Intipanpa.

Qurikancha u l-Kunvent ta' San Duminku

Il-Qurikancha ("post tad-deheb") kien l-iżjed santwarju importanti ddedikat lill-alla tax-Xemx (Inti) fi żmien l-Imperu Inka. Skont il-kronaki antiki miktuba minn Garcilaso de la Vega (kronista), il-Qurikancha kien jingħad li kellu ċirku kbir tad-deheb mastizz, ingastat bil-ħaġar prezzjuż, u dan kien jirrappreżenta lill-alla tax-Xemx tal-Inka – Inti. Il-kronisti Spanjoli jiddeskrivu l-Ġnien Sagru ta' quddiem it-tempju bħala ġnien ta' pjanti tad-deheb b'weraq tad-deheb battut, zkuk tal-fidda, ċifċiegħ tal-qamħirrum tad-deheb mastizz u 20 llama ta' daqs reali flimkien mar-rgħajja tagħhom kollha tad-deheb mastizz.

It-tempju nqered mill-invażuri Spanjoli li bis-serq tar-rikkezzi tal-belt, kienu ddeterminati li jeħilsu lill-belt mill-idolaturi, mis-santwarji u mill-ġid tagħha. Illum il-ġurnata, minn dan is-sit fadal biss ħajt ta' barra ġej għat-tond u fdalijiet parzjali tat-tempju intern biss.

B'din l-istruttura bħala pedament, il-kolonjalisti bnew il-Kunvent ta' San Duminku bl-istil Rinaxximentali. Il-binja, b'torri Barokk wieħed, hija itwal minn bosta binjiet oħra fil-belt.

Fuq ġewwa hemm kollezzjoni kbira ta' pitturi tal-Iskola ta' Cusco.

Mużewijiet

Il-faċċata tal-Mużew tal-Arti Pre-Kolombjana.

Cusco għandha l-mużewijiet importanti li ġejjin:

• Il-Mużew tal-Arti Pre-Kolombjana;
• Il-Mużew ta' Casa Concha (il-Mużew ta' Machu Picchu);
• Il-Mużew tal-Inka;
• Il-Mużew Storiku Reġjonali ta' Cusco;
• Iċ-Ċentru tat-Tessuti Tradizzjonali ta' Cusco;
• Il-Mużew tal-Pjanti Sagri, Maġiċi u Mediċinali;
• Iċ-ChocoMuseo (il-Mużew tal-Kawkaw u taċ-Ċikkulata).Barra minn hekk, hemm ukoll xi mużewijiet li jinsabu fil-knejjes.

Nisa lebsin ilbies tradizzjonali bl-alpaka qrib il-fdalijiet ta' Sacsayhuaman fil-periferija ta' Cusco.

Patrijiet Mercedarjani fil-purċissjoni tal-Corpus Christi fil-pjazza prinċipali ta' Cusco. Is-seklu 17, l-Iskola tal-Pittura Kolonjali ta' Cusco. Il-pittura attwalment tinsab fil-Palazz tal-Arċisqof ta' Cusco.

Iċ-ċentru finanzjarju tal-belt, Av. de la Cultura, Cusco.

Popolazzjoni

Popolazzjoni storika

Year	Pop.	±%
1500	45,000	—
1614	5,000	−88.9%
1761	6,600	+32.0%
1794	32,082	+386.1%
1812	6,900	−78.5%
1820	9,000	+30.4%
1825	40,000	+344.4%
1827	15,000	−62.5%
1846	20,370	+35.8%
1850	16,000	−21.5%
1861	15,000	−6.2%
1876	17,370	+15.8%
1890	18,900	+8.8%
1896	20,000	+5.8%
1900	25,000	+25.0%
1908	33,900	+35.6%
1920	30,500	−10.0%
1924	24,000	−21.3%
1925	32,000	+33.3%
1927	33,000	+3.1%
1931	35,900	+8.8%
1940	40,657	+13.3%
1945	45,600	+12.2%
1951	50,000	+9.6%
1953	54,000	+8.0%
1961	80,100	+48.3%
1969	115,300	+43.9%
1981	180,227	+56.3%
1993	250,270	+38.9%
1997	275,318	+10.0%
2000	295,530	+7.3%
2005	375,066	+26.9%
2006	382,577	+2.0%
2007	390,059	+2.0%
2008	397,526	+1.9%
2009	405,000	+1.9%
2010	412,495	+1.9%
2011	420,030	+1.8%
2012	427,580	+1.8%
2013	435,114	+1.8%
2015	434,654	−0.1%

Il-belt kellha popolazzjoni ta' madwar 434,114-il ruħ fl-2013 u popolazzjoni ta' 434,654 ruħ fl-2015 skont l-INEI.

Popolazzjoni skont id-distrett

Distrett tal-belt	Erja (km2)	Popolazzjoni Ċensiment tal-2007 (abitanti)	Abitazzjonijiet (2007)	Densità (hab/km2)	Elevazzjoni (metri 'l fuq mil-livell tal-baħar)
Cuzco	116.22	108,798*	28,476	936.1	3,399
San Jerónimo	103.34	28,856*	8,942	279.2	3,244
San Sebastián	89.44	85,472*	18,109	955.6	3,244
Santiago	69.72	66,277*	21,168	950.6	3,400
Wanchaq	6.38	54,524*	14,690	8,546.1	3,366
Total	385.1	358,052*	91,385	929.76	—
*Data miċ-ċensiment tal-INEI

Gastronomija

Bħala l-kapitali tal-Imperu Inka, Cusco kienet reġjun agrikolu importanti. Kienet riżerva naturali għal eluf ta' speċijiet Peruvjani nattivi, inkluż madwar 3,000 varjetà ta' patata kkultivata min-nies. Ir-ristoranti tal-fużjoni ta' gastronomiji differenti u r-ristoranti ġodda tal-gastronomija tal-Andes żviluppaw f'Cusco, u fihom il-platti jitħejjew b'tekniki moderni, b'taħlita ta' ingredjenti tradizzjonali tal-Andes u ingredjenti internazzjonali.

Ġemellaġġ

Cusco hija ġemellata ma':

• Betlem, il-Palestina;
• Baguio, il-Filippini;
• Copán Ruinas, il-Ħonduras;
• Cuenca, l-Ekwador;
• Havana, Kuba;
• Il-Belt ta' Jersey, l-Istati Uniti;
• Ġerusalemm, Iżrael;
• Kaesong, il-Korea ta' Fuq;
• Krakovja, il-Polonja;
• Il-Belt tal-Messiku, il-Messiku;
• Moska, ir-Russja;
• La Paz, il-Bolivja;
• Potosí, il-Bolivja;
• Puebla, il-Messiku;
• Rio de Janeiro, il-Brażil;
• Samarkanda, l-Użbekistan;
• Tempe, l-Istati Uniti.

Ara wkoll

• Sistema tat-toroq tal-Inka