Università ta' Al-Qarawijin

Il-bitħa interna tal-moskea u l-minaret tagħha.

L-Università ta' Al-Qarawijin (bl-Għarbi: جامعة القرويين, b'ittri Rumani: Ġāmigħaẗ al-Qarawijīn; bil-lingwi Berberi: ⵜⴰⵙⴷⴰⵡⵉⵜ ⵏ ⵍⵇⴰⵕⴰⵡⵉⵢⵉⵏ; bil-Franċiż: Université Al Quaraouiyine), spelluta wkoll bħala Al-Karawin jew Al-Karawijin, hija università li tinsab f'Fes, il-Marokk. Ġiet stabbilita bħala moskea minn Fatima l-Fihrija fit-857-859 u sussewgwentement saret wieħed mill-iktar ċentri spiritwali u edukattivi ewlenin tal-era tad-deheb Iżlamika. Ġiet inkorporata fis-sistema universitarja statali moderna fl-1963 u uffiċjalment ingħatat l-isem ta' "Università ta' Al-Qarawijin" sentejn wara. Il-binja tal-moskea nnifisha hija kumpless sinifikanti wkoll tal-arkitettura storika Marokkina u Iżlamika li fih elementi minn bosta perjodi differenti tal-istorja tal-Marokk.

L-istudjużi jqisu li l-binja ta' Al-Qarawijin effettivament kienet intużat bħala madrasa sa wara t-Tieni Gwerra Dinjija. Bosta studjużi jiddistingwu bejn dan l-istatus u l-istatus ta' "università", li skonthom hija invenzjoni pjuttost Ewropea. Huma jiddataw it-trasformazzjoni ta' Al-Qarawijin minn madrasa għal università lura għall-organizzazzjoni tagħha mill-ġdid fl-1963. Xi sorsi, bħall-UNESCO u l-Guinness World Records, ikkwotaw il-binja ta' Al-Qarawijin bħala l-eqdem università fid-dinja jew l-eqdem istituzzjoni tat-tagħlim ta' livell għoli fid-dinja li ilha topera b'mod kontinwu.

L-edukazzjoni fl-Università ta' Al-Qarawijin hija kkonċentrata fuq dik reliġjuża u fuq ix-xjenzi tad-dritt tal-Iżlam, b'enfasi qawwija fuq il-grammatika u l-lingwistika tal-Għarbi Klassiku u x-Xarija Maliki, għalkemm jiġu offruti wkoll lezzjonijiet dwar suġġetti mhux Iżlamiċi lill-istudenti tagħha. It-tagħlim għadu jiġi pprovdut b'metodi tradizzjonali. Studenti minn madwar id-dinja kollha jattendu l-università, fosthom Musulmani mill-Marokk kollu u mill-Punent tal-Afrika, b'uħud saħansitra iktar mill-bogħod. In-nisa tħallew jattendu fl-istituzzjoni għall-ewwel darba fis-snin 40 tas-seklu 20.

Isem

L-isem tal-università bl-Għarbi, Ġamigħa l-Qarawijin (جَامِعَةُ الْقَرَوِيِّينَ, pronunzjat [ʒaːmiʕtu lqarawijiːn]) ifisser "Università tal-Poplu minn Kairouan (القَيْرَوَان, al-Qajrawān, pronunzjat [alqajrawaːn])". Fatturi bħall-oriġini tal-familja ta' Fatima al-Fihrija fit-Tuneżija, il-preżenza tal-ittra Qāf (ق) – ittra plożiva uvulari mhux imleħħna mingħajr ittra ekwivalenti fil-lingwi Ewropej – it-trittongu ويّي ([wijiː]) fl-isem tal-università, u l-kolonizzazzjoni Franċiża tal-Marokk irriżultaw f'għadd ta' ortografiji differenti ta' isem l-università b'ittri Rumani.

Storja

Stabbiliment tal-moskea

Veduta tal-Moskea ta' Al-Qarawijin fil-parti ċentrali ta' Fes el-Bali: il-bejt bil-madum aħdar tas-sala tat-talb u l-minaret (it-torri abjad fuq ix-xellug) huma viżibbliare visible.

Fis-seklu 9, Fes kienet il-belt kapitali tad-dinastija Idrisida, meqjusa bħala l-ewwel stat Iżlamiku Marokkin. Skont wieħed mis-sorsi bikrin ewlenin ta' dan il-perjodu, ir-Rawd al-Qirtas ta' Iben Abi Żargħ, Al-Qarawijin ġiet stabbilita bħala moskea fit-857 jew fit-859 minn Fatima l-Fihrija, bint merkant għani jismu Muħammed il-Fihri. Il-familja l-Fihrija kienet emigrat minn Kairouan (minn fejn oriġina isem il-moskea), it-Tuneżija għal Fes fil-bidu tas-seklu 9, u ngħaqdet ma' komunità ta' migranti oħra minn Kairouan li kienu insedjaw il-kwartier tal-Punent tal-belt. Fatima u oħtha Marjam, it-tnejn li huma edukati ferm, wirtu ammont kbir ta' flus mingħand missierhom. Fatima għamlet wegħda li tonfoq il-wirt kollu tagħha biex tibni moskea adattata għall-komunità tagħha. B'mod simili, oħtha Marjam jingħad li stabbiliet ukoll il-Moskea l-Andalusin fl-istess sena.

Din in-narrativa dwar l-istabbiliment ġiet dubitata minn xi storiċi moderni li jqisu s-simetrija ta' dawn iż-żewġ aħwa li suppost stabbilew l-iżjed żewġ moskej famużi ta' Fes bħala konvenjenti wisq u x'aktarx li oriġinat minn leġġenda. Iben Abi Żargħ jitqies ukoll minn storiċi kontemporanji bħala sors relattivament mhux affidabbli. Waħda mill-ikbar sfidi ta' din il-ġrajja hi kitba mnaqqxa dwar l-istabbiliment li ġiet skoperta mill-ġdid matul ir-rinnovazzjonijiet tal-moskea fis-seklu 20, li qabel kienet moħbija taħt saffi ta' ġibs għal sekli sħaħ. Din il-kitba mnaqqxa fuq panewijiet taċ-ċedru b'kalligrafija Kufika simili ħafna għall-kitbiet imnaqqxa tat-Tuneżija tas-seklu 9, instabet fuq ħajt fuq is-sit li x'aktarx kien il-miħrab oriġinali tal-moskea (qabel it-tkabbir tal-binja li sar wara). Din il-kitba mnaqqxa, irreġistrata u ddeċifrata minn Gaston Deverdun, tipproklama l-istabbiliment ta' "din il-moskea" (bl-Għarbi: "هذا المسجد", rum. hāda l-masġid) minn Dawud bin Idris (iben Idris II li rregola dan ir-reġjun tal-Marokk dak iż-żmien) f'Du l-Qagħda 263 AH (Lulju-Awwissu tat-877 W.K.). Deverdun issuġġerixxa li l-kitba mnaqqxa jaf ġiet minn moskea oħra mhux identifikata u ġiet ittrasferita hawnhekk iktar 'il quddiem (x'aktarx fis-seklu 15 jew 16) meta l-venerazzjoni tal-Idrisidi reġgħet feġġet f'Fes, u tali fdalijiet kien ikollhom tifsira reliġjuża biżżejjed biex jerġgħu jintużaw b'dan il-mod. Madankollu, Chafik Benchekroun argumenta iktar reċentement li spjegazzjoni iktar probabbli hi li din il-kitba mnaqqxa hi l-kitba mnaqqxa oriġinali ta' Al-Qarawijin stess u li jaf tgħattiet fis-seklu 12 eżatt qabel il-wasla tad-dinastija Almohada fil-belt. Abbażi ta' din l-evidenza u fuq il-bosta dubji dwar in-narrativa ta' Iben Abi Żargħ, huwa jsostni li Fatima l-Fihrija x'aktarx li hija figura leġġendarja iktar milli waħda storika. Péter T. Nagy iddikjara wkoll li l-kitba mnaqqxa li ġiet żvelata hija evidenza iktar konvinċenti tad-data tal-istabbiliment oriġinali min-narrativa storjografika tradizzjonali.

Storja bikrija

Xi studjużi jissuġġerixxu li xi tagħlim u apprendiment x'aktarx li sar fil-Moskea ta' Al-Qarawijin minn żmien bikri ħafna jew mill-bidu nett tagħha. Il-moskej ewlenin fil-perjodu Iżlamiku bikri tipikament kienu binjiet multifunzjonali fejn it-tagħlim u l-edukazzjoni kienu jsiru flimkien ma' attivitajiet reliġjużi u ċiviċi oħra. Il-Moskea ta' Al-Andalus, fil-kwartier ta' fuq in-naħa l-oħra tax-xmara, jaf kellha rwol simili sa mill-inqas il-perjodu tal-Marinin, għalkemm qatt ma laħqet il-prestiġju li kellha dik ta' Al-Qarawijin. Mhuwiex ċar meta Al-Qarawijin bdiet tintuża iktar formalment bħala istituzzjoni edukattiva, parzjalment minħabba s-sorsi storiċi limitati marbuta mal-perjodu bikri tagħha. L-iżjed testi storiċi ewlenin rilevanti bħar-Rawd al-Qirtas ta' Iben Abi Zargħ u ż-Żahra l-As ta' Abu l-Ħasan Għali l-Ġeżnej ma jipprovdux dettalji ċari dwar l-istorja tat-tagħlim fil-moskea, għalkemm il-Ġeżnej (li għex fis-seklu 14) isemmi li t-tagħlim kien ilu jsir sew qabel żmienu. Min-naħa l-oħra, l-iżjed tismijiet bikrin ta' ħalaqa/ħalqa (litteralment ħolqa; jiġifieri gruppi) għat-tagħlim u għall-apprendiment saru mhux qabel is-sekli 10 jew 12. L-istoriku Abdelhadi Tazi jindika li l-iżjed evidenza bikrija ċara ta' tagħlim f'Al-Qarawijin tmur lura għall-1121. L-istoriku Marokkin Moħammed Al-Manouni jemmen li l-moskea kisbet il-funzjoni tagħha bħala istituzzjoni tat-tagħlim matul ir-renju tal-Almoravidi (1040-1147). L-istoriku Évariste Lévi-Provençal jiddata l-bidu tat-tagħlim għall-ħabta tal-perjodu tal-Marinin (1244-1465).

Fis-seklu 10, id-dinastija Idrisida tilfet il-poter u Fes ġiet ikkontestata bejn il-Kaliffati Umajjad Fatimidi u ta' Cordoba u l-alleati tagħhom. Matul dan il-perjodu, il-Moskea ta' Al-Qarawijin progressivament kibru bħala prestiġju. F'xi żmien il-ħutba (il-prietka tal-Ġimgħa) ġiet ittrasferita mill-Moskea Xorfa ta' Idris II (illum iż-Żawija ta' Mulaj Idris II) għall-Moskea ta' Al-Qarawijin, u b'hekk kisbet l-istatus ta' moskea tal-Ġimgħa (il-moskea prinċipali tal-komunità). Dan it-trasferiment seħħ fid-919 jew fid-933, żewġ dati li jikkorrispondu ma' perjodi qosra ta' dominju tal-Fatimi fuq il-belt, u jissuġġerixxi li t-trasferiment jaf seħħ fuq inizjattiva Fatimija. Il-moskea u l-istituzzjoni tal-apprendiment tagħha baqgħu jgawdu r-rispett tal-elit politiku, u l-moskea stess baqgħet titkabbar b'mod sinifikanti mill-Almoravidi u mżejna kemm-il darba taħt dinastiji sussegwenti. It-tradizzjoni ġiet stabbilita li l-moskej l-oħra kollha f'Fes ibbażaw it-twaqqit tas-sejħa tagħhom għat-talb (adan) skont dak ta' Al-Qarawijin.

Apoġew matul il-perjodu tal-Marinin

Rikostruzzjoni tal-arloġġ tal-ilma tas-seklu 14 mid-dar al-muwaqqit tal-Moskea ta' Al-Qarawijin (għall-wiri fil-Mużew tal-Istorja tax-Xjenza u t-Teknoloġija fl-Iżlam f'Istanbul).

Bosta studjużi jqisu li l-apoġew ta' Al-Qarawijin bħala ċentru intellettwali u ta' studju kien fis-sekli 13 u 14, meta l-kurrikulu kien l-usa' u l-prestiġju tagħha kien laħaq il-quċċata wara sekli ta' tkabbir u patroċinju tal-elit. Fost is-suġġetti mgħallma f'dan il-perjodu jew ftit wara kien hemm is-suġġetti reliġjużi tradizzjonali bħall-Koran u l-fiqh (ġurisprudenza Iżlamika), u xjenzi oħra bħall-grammatika, ir-retorika, il-loġika, il-mediċina, il-matematika, l-astronomija u l-ġeografija. Min-naħa l-oħra, xi suġġetti bħall-alkimija/il-kimika qatt ma ġew mgħallma uffiċjalment għaliex kienu jitqiesu mhux konvenzjonali żżejjed.

Mill-aħħar tas-seklu 13, u speċjalment fis-seklu 14, id-dinastija Marinija kienet responsabbli għall-kostruzzjoni ta' għadd ta' madrasas formali fl-inħawi madwar il-binja prinċipali ta' Al-Qarawijin. L-ewwel waħda minnhom kienet il-Madrasa ta' Saffarin fl-1271, segwita minn dik ta' Al-Attarine fl-1323, u l-Madrasa ta' Mesbaħija fl-1346. Madrasa akbar iżda li nbiet ferm wara, il-Madrasa ta' Cherratine, inbniet ukoll fil-qrib fl-1670. Dawn il-madrasas kienu jgħallmu l-korsijiet tagħhom u xi kultant saru istituzzjonijiet magħrufa sew, iżda normalment kien ikollhom kurrikuli inqas wesgħin jew speċjalizzazzjonijiet. Waħda mill-funzjonijiet importanti tagħhom milli jidher kienet li jipprovdu akkomodazzjoni għall-istudenti minn irħula u bliet oħra – bosta minnhom foqra – li kellhom bżonn post fejn joqogħdu filwaqt li kienu qed jistudjaw f'Al-Qarawijin. B'hekk, dawn il-binjiet kienu qishom istituzzjonijiet komplementari jew awżiljarji għal Al-Qarawijin, li baqgħet iċ-ċentru tal-ħajja intellettwali fil-belt.

Il-Madrasa ta' Al-Attarine (stabbilita fl-1323), fit-Tramuntana tal-Moskea ta' Al-Qarawijin.

Al-Qarawijin ikkompilat għażla kbira ta' manuskritti li kienu jinżammu f'librerija stabbilita mis-sultan Marinid Abu Inan Faris fl-1349. Il-kollezzjoni kienet tinkludi bosta xogħlijiet mill-Magreb, minn al-Andalus, u mil-Lvant Nofsani. Parti mill-kollezzjoni nġabret deċennji qabel mis-Sultan Abu Jusuf Ya'qub (li rrenja fl-1258-1286), li pperswada lil Sancho IV ta' Kastilja biex jgħaddilu għadd ta' xogħlijiet mil-libreriji ta' Sivilja, Córdoba, Almeria, Granada, u Malaga f'al-Andalus/Spanja. Abu Jusuf inizjalment żamm dawn ix-xogħlijiet fil-Madrasa ta' Saffarin fil-qrib (li kien għadu kemm bena), iżda iktar 'il quddiem ittrasferihom lejn Al-Qarawijin. Fost l-iżjed manuskritti prezzjużi li attwalment jinsabu fil-librerija hemm volumi mill-Muwatta ta' Malik miktuba fuq parċmina tal-għażżiela, kopja tas-Sirat ta' Ibn Ishaq, manuskritt tal-Koran tas-seklu 9 (miktub ukoll fuq parċmina tal-għażżiela), kopja tal-Koran mogħtija mis-Sultan Aħmad il-Mansur fl-1602, kopja tal-Bajan wa t-Taħsil wa t-Tawġih (kummentarju dwar il-fiqh il-Maliki) ta' Ibn Rushd li tmur lura għall-1320, u l-kopja oriġinali tal-ktieb ta' Ibn Khaldun Al-'Ibar (li tinkludi l-Muqaddima) mogħtija bħala rigal mill-awtur fl-1396. Dan l-aħħar ġew skoperti mill-ġdid fil-librerija ċertifikat ta' iġaża, miktub fuq parċmina taċ-ċriev, li xi studjużi jsostnu li hija l-eqdem predeċessur eżistenti ta' lawrja ta' Dottorat Mediku, maħruġ lil raġel jismu Għabdalla bin Saliħ il-Kutami fl-1207 taħt l-awtorità ta' tliet tobba oħra u fil-preżenza tal-qadi (imħallef) tal-belt u żewġ xhieda oħra. Il-librerija kienet ġestita minn qajim jew konservatur, li kien jissorvelja ż-żamma tal-kollezzjoni. Sal-1613 konservatur partikolari stima li l-kollezzjoni tal-librerija kien fiha 32,000 volum.

Dokument mil-librerija ta' Al-Qarawijin li xi studjużi jsostnu li huwa l-eqdem lawrja medika eżistenti fid-dinja, li nħarġet fl-1207.

L-istudenti kienu maskili, iżda tradizzjonalment jingħad li "l-faċilitajiet xi kultant kienu jiġu pprovduti għal nisa interessati li jisimgħu l-lezzjonijiet iżda kienu joqogħdu f'gallerija speċjali (riwaq) li tħares fuq il-grupp ta' studjużi". Il-kartografu tas-seklu 12 Muħammed l-Idrisi, li pproduċa mapep li għenu l-esplorazzjoni tal-Ewropej matul ir-Rinaxximent, jingħad li għex f'Fes għal xi żmien, u x'aktarx li ħadem jew studja f'Al-Qarawijin. L-istituzzjoni pproduċiet bosta studjużi li influwenzaw ferm l-istorja intellettwali u akkademika tad-dinja Musulmana. Fosthom hemm Iben Ruxejd is-Sabti (li miet fl-1321), Muħammed bin il-Ħaġġ l-Abdari l-Fasi (li miet fl-1336), Abu Għimran il-Fasi (li miet fl-1015) – teoriku ewlieni tal-iskola Maliki tal-ġurisprudenza Iżlamika, u Leo Africanus. Studjużi pijunieri bħal Muħammed l-Idrissi (li miet fl-1166), Iben l-Għarabi (1165-1240), Iben Ħaldun (1332-1395), Iben il-Ħatib (li miet fl-1374), Nur id-Din il-Bitruġi (Alpetragius; li miet fl-1294), u Għali bin Hirżihim (li miet fl-1163) kollha kienu kkollegati ma' Al-Qarawijin jew bħala studenti jew bħala letturi. Xi studjużi Kristjani żaru Al-Qarawijin, fosthom Nicolas Cleynaerts (li miet fl-1542) u Jacobus Golius (li miet fl-1667). L-Orjentalist tas-seklu 19 Jousé Ponteleimon Krestovitich sostna wkoll li Gerbert d'Aurillac (iktar 'il quddiem Papa Silvestru II) studja f'Al-Qarawijin fis-seklu 10. Għalkemm din l-istqarrija dwar Gerbert xi kultant tiġi ripetuta minn xi awturi moderni, l-istudji moderni ma pproduċew l-ebda evidenza li tappoġġaha.

Deklin u riformi

Al-Qarawijin għaddiet minn deklin ġenerali fis-sekli ta' wara flimkien ma' Fes. Il-qawwa tat-tagħlim tagħha staġnat u l-kurrikulu tagħha ċkien bħala firxa u ambitu, u beda jiffoka fuq ix-xjenzi Iżlamiċi tradizzjonali u l-istudji lingwistiċi tal-Għarbi. Saħansitra xi speċjalizzazzjonijiet Iżlamiċi tradizzjonali bħat-tafsir (eżeġesi tal-Koran) progressivament ġew traskurati jew abbandunati. Fl-1788-1789, is-sultan l-Għalawi Muħammed bin Għabdalla introduċa riformi li rregolaw il-programm tal-istituzzjoni, iżda imponew ukoll limiti iktar stretti u eskludew il-loġika, il-filosofija, u t-testi Sufi iktar radikali mill-kurrikulu. Suġġetti oħra għebu maż-żmien, fosthom l-astronomija u l-mediċina. Fl-1845 is-Sultan Għabd ir-Raħman wettaq iktar riformi, iżda mhux ċar jekk dawn kellhomx xi effetti sinifikanti fit-tul. Bejn l-1830 u l-1906 l-għadd ta' għalliema naqas minn 425 għal 266 ruħ (li minnhom lejn l-aħħar 101 biss baqgħu jgħallmu).

Sas-seklu 19, il-librerija tal-moskea esperjenzat deklin u ġiet traskurata wkoll. Parti sinifikanti mill-kollezzjoni tagħha ntilfet maż-żmien, l-iktar x'aktarx minħabba superviżjoni laxka u minħabba li xi kotba ma ġewx irritornati. Sal-bidu tas-seklu 20, il-kollezzjoni kienet ċkienet għal madwar 1,600 manuskritt u 400 ktieb stampat, għalkemm bosta oġġetti storiċi nżammu.

Sal-aħħar tas-seklu 19, studjużi mill-Punent bdew jirrikonoxxu Al-Qarawijin bħala "università", deskrizzjoni li saret iktar stabbilita matul il-perjodu tal-protettorat Franċiż fis-seklu 20.

Seklu 20 u trasformazzjoni f'università statali

Veduta tal-Moskea ta' Al-Qarawijin fl-1916.

Meta l-Marokk sar protettorat Franċiż fl-1912, Al-Qarawijin marret lura bħala ċentru reliġjuż tat-tagħlim mill-aqwa żmien tagħha fil-Medjuevu, għalkemm xorta baqa' jkollha xi importanza bħala post edukattiv għall-amministrazzjoni tas-sultan. Il-korp tal-istudenti kien maqsum b'mod strett skont is-saffi soċjali: l-etniċità (Għarab jew Berberi), l-istatus soċjali, il-ġid personali, u l-isfond ġeografiku (rurali jew urban) kienu jiddeterminaw f'liema grupp kienu jiġu segregati l-istudenti mill-faċilità tat-tagħlim, kif ukoll il-kwartieri personali tagħhom.

L-amministrazzjoni Franċiża implimentat għadd ta' riformi strutturali bejn l-1914 u l-1947, inkluż l-istabbiliment ta' kalendarji, il-ħatra tal-għalliema, is-salarji, l-iskedi, l-amministrazzjoni ġenerali, u s-sostituzzjoni tal-iġaża bix-xhieda għalamijha, iżda ma mmodernizzawx il-kontenut tat-tagħlim li xorta waħda baqa' ddominat mill-fehmiet dinjin tradizzjonali tal-ulama. Fl-istess żmien, l-għadd ta' studenti f'Al-Qarawijin naqas għal 300 fl-1922 peress li l-elit tal-Marokk bagħtu t-tfal tagħhom f'kulleġġi u f'istituti ġodda bi stil tal-Punent li ġew stabbiliti f'inħawi oħra tal-pajjiż. L-awtoritajiet Marokkini u Franċiżi bdew jippjanaw riformi oħra għal Al-Qarawijin fl-1929. Fl-1931 u fl-1933, skont l-ordnijiet ta' Muħammed V, it-tagħlim tal-istituzzjoni ġie organizzat mill-ġdid f'edukazzjoni primarja, sekondarja u għolja.

Al-Qarawijin kellha rwol x'taqdi fil-moviment nazzjonalist Marokkin u fil-protesti kontra r-reġim kolonjali Franċiż. Bosta nazzjonalisti Marokkini kienu ngħataw l-edukazzjoni tagħhom hemmhekk u wħud min-networks politiċi informali ġew stabbiliti minħabba l-isfond edukattiv kondiviż tagħhom. F'Lulju 1930, Al-Qarawijin ipparteċipat b'qawwa fil-propagazzjoni ta' Ya Latif, talba komunali li tingħad fi żminijiet ta' kriżi, sabiex titqajjem kuxjenza u oppożizzjoni għad-Daħir tal-Berberi maħruġ mill-awtoritajiet Franċiżi xahrejn qabel. Fl-1937 il-moskea kienet waħda mill-punti ewlenin fejn kienu jinġemgħu n-nies (flimkien mal-Moskea ta' R'cif fil-qrib) għal dimostrazzjonijiet kontra r-repressjoni vjolenti tad-dimostranti Marokkini f'Meknes, u b'hekk it-truppi Franċiżi ġew skjerati f'Fes el-Bali u fil-moskej.

Id-daħla prinċipali tal-liberija u binjiet annessi oħra tan-Nofsinhar tal-moskea, illum il-ġurnata f'Pjazza Seffarine.

Fl-1947, Al-Qarawijin ġiet integrata fis-sistema edukattiva statali, u n-nisa tħallew jistudjaw fiha għall-ewwel darba matul is-snin 40 tas-seklu 20. Fl-1963, wara l-indipendenza tal-Marokk, Al-Qarawijin ġiet ittrasformata uffiċjalment f'università b'digriet irjali taħt is-superviżjoni tal-Ministeru għall-Edukazzjoni. Il-klassijiet fil-moskea antika ma baqgħux isiru u kampus ġdid ġie stabbilit f'eks barrakki tal-Armata Franċiża. Id-dekan kellu s-sede tiegħu f'Fes, u erba' fakultajiet ġew stabbiliti fil-belt u 'l barra minnha: fakultà tad-dritt Iżlamiku f'Fes, fakultà tal-istudji tal-Għarbi f'Marrakesh, u żewġ fakultajiet tat-teoloġija f'Tétouan u qrib Agadir. Ġew introdotti kurrikuli u kotba akkademiċi moderni u t-tagħlim professjonali tal-għalliem ittejjeb. Wara r-riformi li saru, Al-Qarawijin ingħatat l-isem uffiċjali ta' "Università ta' Al-Qarawijin" fl-1965.

Fl-1975, l-istudji ġenerali ġew ittrasferita lejn l-Università l-ġdida ta' Sidi Muħammed Ben Abdellah; Al-Qarawijin żammet il-korsijiet tal-istudji Iżlamiċi u teoloġiċi. Fl-1973, Abdelhadi Tazi ppubblika l-istorja fi tliet volumio tal-istabbiliment bit-titlu bl-Għarbi ta' جامع القرويين (Il-Moskea ta' Al-Qarawijin).

Fl-1988, wara apoġew ta' kważi tliet deċennji, it-tagħlim tal-edukazzjoni Iżlamika tradizzjonali f'Al-Qarawijin tkompla bis-saħħa tar-Re Ħassan II f'dik li ġiet interpretata bħala mossa biex isaħħaħ l-appoġġ konservattiv għall-monarkija.

Edukazzjoni u kurrikulu

Studjuż fil-librerija ta' Al-Qarawijin, għall-ħabta tal-1953.

L-edukazzjoni fl-Università ta' Al-Qarawijin hija kkonċentrata fuq ix-xjenzi tad-dritt u tar-reliġjon Iżlamiċi b'enfasi qawwija fuq il-grammatika/lingwistika tal-Għarbi Klassiku u d-dritt Maliki, għalkemm xi lezzjonijiet fuq suġġetti mhux Iżkamiċi oħra bħall-Franċiż u l-Ingliż jiġu offruti wkoll lill-istudenti. It-tagħlim jingħata lill-istudenti bilqiegħda f'għamla ta' nofs ċirku madwar għalliem anzjan jew xiħ, li jistaqsihom jaqra siltiet minn xi test partikolari; jistaqsihom mistoqsijiet rigward punti partikolari tal-grammatika, tad-dritt jew tal-interpretazzjoni; u jispjegalhom xi punti diffiċli. Studenti mill-Marokk u mill-Punent tal-Afrika Musulman jattendu l-Università ta' Al-Qarawijin, għalkemm uħud mill-istudenti jiġu wkoll mill-Asja Ċentrali Musulmana. Konvertiti Musulmani Spanjoli spiss jattendu l-istituzzjoni, attirati l-iktar mill-fatt li l-għalliema mlaħħqin ta' Al-Qarawijin, u l-istudju Iżlamiku fil-Marokk inġenerali, iħaddnu l-wirt rikk, reliġjuż u tal-għarfien tal-Andalus Musulmana.

Il-biċċa l-kbira tal-istudenti f'Al-Qarawijin ikollhom bejn 13-il sena u 30 sena, u jistudjaw biex jiksbu diplomi tal-edukazzjoni għolja u lawrji ta' baċellerati ta' livell universitarju, għalkemm il-Musulmani b'livell għoli biżżejjed fl-Għarbi jistgħu jattendu l-lekċers fuq bażi informali, minħabba l-kategorija tradizzjonali ta' viżitaturi "li jfittxu l-għarfien [reliġjuż u tad-dritt]" (żuwwaar li l-talab fi għilm). Apparti li jridu jkunu Musulmani, l-istudenti prospettivi ta' Al-Qarawijin iridu jkunu tgħallmu l-Koran bl-amment, flimkien ma' testi Iżlamiċi Medjevali iqsar oħra dwar il-grammatika u d-dritt Maliki, sabiex ikollhom ħakma tajba tal-Għarbi Klassiku.

Arkitettura tal-moskea

Pjanta tal-moskea u xi binjiet annessi magħha, ibbażata fuq stħarriġ tal-bidu tas-seklu 20; minn dak iż-żmien il-parti tan-Nofsinhar tal-kumpless, il-librerija, ġiet immodifikata.

Il-Moskea ta' Al-Qarawijin ġiet stabbilita fis-seklu 9, iżda l-għamla attwali tagħha hija frott evoluzzjoni storika twila matul iktar minn 1,000 sena. Dinastiji suċċessivi kabbru l-moskea sakemm saret l-ikbar waħda fl-Afrika, u tesa' sa 22,000 persuna. Il-moskea attwali tkopri erja estensiva ta' madwar nofs ettaru. Inġenerali tikkonsisti minn spazju intern kbir għat-talb bil-kolonni (is-sala tat-talb), bitħa interna bil-funtani (is-sahn), minaret fit-tarf tal-Punent tal-bitħa interna, u għadd ta' binjiet annessi madwar il-moskea stess.

Evoluzzjoni storika

Storja bikrija (is-sekli 9-10)

Il-binja tal-moskea oriġinali nbniet fis-seklu 9. Studju modern ewlieni tal-istruttura tal-moskea, ippubblikat mill-arkeologu u l-istoriku Franċiż Henri Terrasse fl-1968, iddetermina li t-traċċi tal-moskea oriġinali setgħu jinsabu fil-konfigurazzjoni tal-binja attwali. Din l-għamla inizjali tal-moskea kienet tokkupa spazju kbir lejn in-Nofsinhar tas-sahn, f'dik li issa hija s-sala tat-talb. Kellha pjanta rettangolari ta' 36 metru bi 32 metru, b'erja ta' 1,520 metru kwadru, u kienet magħmula minn sala tat-talb b'erba' korsiji trasversali b'orjentazzjoni bejn wieħed u ieħor mil-Lvant għall-Punent, b'mod parallel mal-ħajt tal-qibla fin-Nofsinhar. X'aktarx kellha wkoll bitħa interna ta' daqs relattivament żgħir, u l-ewwel minaret, ta' daqs żgħir ukoll, jingħad li kien jinsab fejn issa hemm l-anaza tal-injam (fid-daħla ċentrali li tagħti għas-sala tat-talb mill-bitħa interna). L-ilma għall-moskea inizjalment kien jiġi pprovdut minn bir imħaffer fi ħdan il-kwartier tal-moskea.

Il-ħnejjiet fis-sala tat-talb tal-moskea.

Meta kiber il-prestiġju ta' Fes u tal-moskea, il-binja oriġinali ma baqgħetx biżżejjed biex taqdi l-ħtiġijiet reliġjużi u istituzzjonali tagħha. Matul is-seklu 10, il-Kalifat tal-Umajjad ta' Córdoba u l-Kaliffat Fatimid iġġieldu kostantement għall-kontroll ta' Fes u tal-Marokk, meqjusa bħala żona ta' lqugħ bejniethom it-tnejn. Minkejja dan il-perjodu ta' inċertezza, il-moskea rċeviet patroċinju sinifikanti u sarilha l-ewwel tkabbir. L-emir Berberu Zenata Ahmed bin Abi Said, wieħed mill-mexxejja ta' Fes matul dan il-perjodu li kien allinjat mal-Umajjad, kiteb lill-kaliff Abd al-Rahman III f'Córdoba għall-permess u għall-fondi biex ikabbar il-moskea. Il-kaliff approva, u x-xogħol twettaq jew tlesta fid-956. Il-moskea tkabbret fuq tliet naħat, u inkludiet iż-żona tal-bitħa interna attwali fit-Tramuntana u sal-konfini tal-Lvant u tal-Punent tal-binja attwali. Il-minaret oriġinali ġie sostitwit ukoll b'minaret ikbar ġdid li għadu jeżisti sal-lum. L-għamla kumplessiva tiegħu, b'xaft kwadru, kienet indikattiva tal-iżvilupp sussegwenti tal-minareti Magrebin u tal-Andalusija.

Il-moskea ġiet imżejna meta l-mexxej Amiri l-Mużaffar bin il-Mansur mexxa spedizzjoni militari lejn Fes fid-998. It-tiżjin kien jinkludi minbar ġdid u koppla bit-taliżmani f'għamla ta' far, serp u skorpjun. Minn dawn, il-koppla stess biss, imrikkba fuq barra, għadha teżisti sal-lum, u tinsab fuq id-daħla tal-bitħa interna li tagħti għas-sala tat-talb. Koppla simili, li tinsab fuq in-naħa l-oħra tal-bitħa interna fuq id-daħla tat-Tramuntana tal-moskea (Bab al-Ward jew litteralment "Bieb il-Ward"), x'aktarx li tmur lura għal dan iż-żmien.

Espansjoni Almoravida (is-seklu 12)

Waħda mill-iżjed espansjonijiet u rinnovazzjonijiet sinifikanti twettqet bejn l-1135 u l-1143 taħt il-patroċinju tal-mexxej Almoravid Għali bin Jusuf. Is-sala tat-talb ġiet estiża billi twaqqa' l-ħajt tan-Nofsinhar u billi żdiedu tliet korsiji trasversali oħra biex ikun hemm total ta' għaxra, filwaqt li ġie rreplikat il-format tal-ħnejjiet eżistenti tal-moskea. Din l-espansjoni kienet teħtieġ u x-xiri u t-twaqqigħ ta' għadd ta' djar u strutturi ġirien, fosthom uħud li milli jidher kienu parti mill-kwartier Lhudi (qabel il-Mellah ta' Fes).

Il-volta bil-muqarnas tas-seklu 12 fin-navata ċentrali tal-moskea, magħmula bil-ġibs.

L-espansjoni l-ġdida tal-moskea kienet tinvolvi mhux biss miħrab ġdida fin-nofs tal-ħajt il-ġdid tan-Nofsinhar, iżda anke r-rikostruzzjoni jew it-tiżjin tan-navata ċentrali tas-sala tat-talb (il-ħnejjiet tul l-assi ċentrali tagħha, f'linja perpendikolari mal-ħajt tan-Nofsinhar u mar-ringieli l-oħra tal-ħnejjiet) mill-bitħa interna għall-miħrab. Dan kien jinvolvi mhux biss it-tiżjin ta' wħud mill-arkati b'għamliet ġodda iżda anke ż-żieda ta' soqfa skolpiti b'koppli elaborati ħafna bil-muqarnas (tiżjin b'għamla ta' xehda jew stalktiti) u iktar tiżjin b'riljievi mirquma b'arabeski u b'ittri Kufiċi. L-artiġjani li ħadmu fuq din l-espansjoni kienu fil-biċċa l-kbira anonimi, għajr għal żewġ ismijiet imnaqqxa fuq il-bażijiet ta' żewġ koppli: Ibrāhīm u Salāma bin Mufarrij, li jaf kellhom oriġini mill-Andalusija. Fl-aħħar nett, tlesta minbar ġdid bi stil simili b'oriġini artistika simili għall-minbar tal-Moskea ta' Koutoubia u ġiet installata fl-1144. Din hija magħmula mill-injam b'xogħol elaborat ta' marketterija, u mżejna b'materjali ingastati u mnaqqxa b'riljievi arabeski mirquma. L-istil tiegħu iktar 'il quddiem ġie emulat għal diversi minbar Marokkini.

Bosta mid-daħliet prinċipali tal-moskea ngħataw bibien tal-injam imżejna bil-bronż mirqum, li llum il-ġurnata huma fost l-eqdem opri tal-arti bil-bronż li għadhom jeżistu fl-arkitettura Marokkina. Elementi interessanti ieħor li ġie miżjud fil-moskea kien oratorju sekondarju żgħir, magħruf bħala l-Ġama' al-Gnaiz ("Moskea Funebri" jew "Moskea tal-Mejtin"), li kien isseparat mis-sala tat-talb prinċipali u kellu l-funzjoni li jipprovdi riti funebri għall-mejtin qabel id-difna tagħhom. Il-binja annessa hija mżejna wkoll b'koppla bil-muqarnas u bi ħnejjiet u twieqi mirquma.

Perjodu tal-Almohadin (is-sekli 12-13)

Id-dinastiji ta' wara komplew isebbħu l-moskea jew jgħammruha b'għamara ġdida, għalkemm ma reġgħux saru xogħlijiet daqshekk radikali bħal dawk tal-espansjoni Almoravida. L-Almohadin (fl-aħħar tas-seklu 12 u s-seklu 13) ħakmu Fes wara assedju twil fl-1145-1146. Sorsi storiċi (b'mod partikolari r-Rawd al-Qirtas) jirrapportaw ġrajja li ssostni li l-abitanti ta' Fes, beżgħana li l-Almohadin "puritani" kienu se jkunu kontra t-tiżjin lussuż fi ħdan il-moskea, żebgħu kollox bl-abjad biex jgħattu l-biċċa l-kbira tat-tiżjin mirqum mill-espansjoni ta' Ibn Jusuf qrib il-miħrab. Terrasse jissuġġerixxi li din l-operazzjoni fil-fatt twettqet ftit snin wara mill-awtoritajiet Almohadin stess. It-tiżjin tal-Almoravidi reġa' ġie żvelat mill-ġdid matul ir-rinnovazzjonijiet fil-bidu tas-seklu 20. Il-ġibs li ntuża biex jitgħatta t-tiżjin tal-Almoravidi milli jidher tlesta bl-għaġla wisq u ma għaqadx sew mal-wiċċ preċedenti. Dan wassal biex it-tneħħija tal-ġibs kienet eħfef matul ir-restawr modern u għenet biex ħafna mit-tiżjin tal-Almoravidi jiġi ppreservat u issa reġa' huwa viżibbli.

Taħt ir-renju ta' Muħammed in-Nasir (li rrenja fl-1199-1213), l-Almohadin żiedu u mmodernizzaw għadd ta' elementi fil-moskea, u wħud minnhom xorta waħda ġew immarkati b'tiżjin tassew rikk. Il-faċilitajiet tal-ħasil (għar-ritwal tal-abluzzjoni) fil-bitħa interna ġew immodernizzati, u żiedet kamra separata fit-Tramuntana għall-abluzzjonijiet, u nħolqot kamra ġdid taħt l-art għall-ħżin. Il-linfa l-kbira tal-moskea ġiet sostitwita wkoll b'waħda tal-bronż, li Terrasse ddeskriva bħala "l-ikbar u l-isbaħ linfa fid-dinja Iżlamika", u attwalment tinsab imdendla fin-navata ċentrali tal-moskea. Din ġiet ikkummissjonata minn Abu Muhammad Għabd Alla bin Musa, il-ħatib tal-moskea mill-1202 sal-1219. Il-linfa għandha għamla ta' koppla bi 12-il naħa b'kon kbir fuqha, u madwarha hemm disa' livelli bix-xemgħat. Oriġinarjament kienet tiflaħ 520 xemgħa taż-żejt; l-ispiża taż-żejt tant kienet għolja li kienet tinxtegħel f'okkażjonijiet speċjali biss, bħal fl-iljieli tar-Ramadan. Is-sultan Marinid Abu Ya'qub Jusuf (li rrenja fl-1286-1307), malli nduna bl-ispiża involuta, ordna li tinxtegħel biss fl-aħħar jum tar-Ramadan. L-uċuħ viżibbli tal-linfa huma mnaqqxa b'motivi arabeski mirquma bil-fjuri kif ukoll kitbiet Kufiċi mnaqqxa bl-Għarbi. Il-linfa hija l-eqdem linfa eżistenti fid-dinja Iżlamika tal-Punent, u x'aktarx li ntużat bħala mudell għal-linfa Marinija fil-Moskea l-Kbira ta' Taza.

Perjodu tal-Marinin (is-sekli 13-14)

Il-Marinin, li kienu responsabbli għall-bini ta' ħafna mill-madrasas madwar Fes, taw diversi kontributi għall-moskea. Fl-1286 huma rrestawraw u pproteġew il-minaret tas-seklu 10 b'żebgħa bajda peress li kien inbena b'ġebla ta' kwalità ħażina li ddeterjorat. Fil-bażi tan-Nofsinhar tiegħu, huma bnew ukoll id-Dar al-Muwaqqit, sala għall-persuna responsabbli għaż-żamma tal-ħin (muwaqqit) tal-moskea li kien jiddetermina l-ħinijiet preċiża tat-talb. Is-sala kienet mgħammra b'astrolabji u b'tagħmir xjentifiku ieħor ta' dak iż-żmien sabiex jgħinuh fil-kompitu tiegħu. Diversi arloġġi tal-ilma nbnew għalih f'dan il-perjodu. L-ewwel tnejn ma għadhomx jeżistu iktar, iżda ġew deskritti mill-Ġeżnej fiż-Żahra l-As. L-ewwel wieħed ġie kkummissjonat minn Abu Jusuf Ya'qub fis-seklu 13 u ġie ddisinjat minn Muħammed bin il-Habbak il-faqih u l-muwaqqit. It-tieni wieħed inbena fl-1317 jew fl-1318 (717 AH), fir-renju ta' Abu Sagħid, minn studjuż jismu Abu Għabdalla Muħammed al-Sanhaji. Id-diviżjonijiet tal-ħin ġew inċiżi minn Abu Għabdalla Muħammed bin al-Saddina al-Qarsatuni. L-arloġġ ġie ttraskurat u mbagħad ġie rrestawrat bejn l-1346 u l-1349 (747-749 AH) minn muwaqqit ġdid, Abu Għabdalla Muħammed bin l-Għarabi. It-tielet u l-aħħar arloġġ tal-ilma, li nbena skont l-ordnijiet tas-Sultan Abu Salim Għali II (li rrenja fl-1359-1361), għadu ppreservat parzjalment sal-lum. Ġie ddisinjat minn Abu Żejd Għabd ir-Raħman bin Sulejman il-Laġa'i u tlesta fl-20 ta' Novembru 1361 (il-21 Muħarram 763 AH), kif irreġistrat permezz ta' kitba mnaqqxa oriġinali. Jinkludi astrolabju kbir b'dijametru ta' 71 ċentimetru, li huwa integrat fi ħdan struttura tal-injam fir-rokna tal-kamra, iżda l-mekkaniżmu tiegħu ma għadux jeżisti.

• 
• 

Il-galleriji madwar is-sahn ġew rikostruwiti jew sarulhom it-tiswijiet ukoll fl-1283 u fl-1296-1297, filwaqt li fid-daħla mill-bitħa interna għas-sala tat-talb (li tagħti għan-navata ċentrali tal-miħrab), fl-1289 ġie installat ħajt diviżorju dekorattiv tal-injam, imsejjaħ anaża, u kien iservi bħala miħrab simboliku "estern" jew "tas-sajf" għat-talb fil-bitħa interna. Madankollu, it-tiżjin bl-istukko fuq il-ħnejja tad-daħla stess sar ferm wara. Fid-daħla esterna ċentrali għall-bitħa interna mit-Tramuntana, is-saqaf bil-koppla ta' fuq il-vestibolu tad-daħla msejħa Bab al-Ward ("Bieb il-Ward") ġie mżejjen mill-ġdid bi stukko mnaqqax fl-1337. L-arkata skolpita b'mod rikk fuq in-naħa ta' ġewwa tad-daħla saret ukoll f'dan iż-żmien.

• 
• 
• 

Għadd ta' linef imżejna tal-metall imdendlin fis-sala tat-talb tal-moskea jmorru lura għall-perjodu tal-Marinin. Tlieta minnhom saru mill-qniepen tal-knejjes li l-artiġjani Marinin użaw bħala bażi li fuqhom sawru r-ram mirqum. L-ikbar waħda fosthom, installata fil-moskea fl-1337, kienet qanpiena li nġabet minn Ġibiltà minn iben is-Sultan Abu l-Hasan, Abu Malik, wara li nħakmet mill-ġdid mill-qawwiet Spanjoli fl-1333.

Il-librerija tal-moskea ġiet stabbilita uffiċjalment mis-Sultan Abu Inan fl1349 (750 AH), kif datat permezz ta' kitba mnaqqxa fuq id-daħla tagħha. Din l-ewwel librerija Marinija kienet tinsab fir-rokna tal-Grigal tal-moskea (għad-differenza tal-pożizzjoni attwali tal-librerija fin-Nofsinhar). Fl-1361, is-Sultan Abu Salim żied kamra magħha, li nbniet fuqha u fuq it-triq ta' biswitha, biex fiha jsir il-qari tal-Koran.

Perjodu tas-Sagħdi u tal-Alawiti (is-seklu 16 sal-era moderna)

Wieħed mill-paviljuni Sagħdi (tal-aħħar tas-seklu 16 u tal-bidu tas-seklu 17) fil-bitħa interna, b'tiżjin bl-istukko u bl-injam imnaqqax.

Is-Sagħdin żejnu l-moskea billi żiedu żewġ paviljuni prominenti fil-Punent u fil-Lvant tal-bitħa interna, b'funtana ġdida fi ħdanhom. Is-Sultan is-Sagħdi Aħmad il-Mansur ordni l-bini tal-ewwel paviljun tal-Lvant fl-1587-1588, filwaqt li l-paviljun tal-Punent żdied min-neputi tiegħu Għabdalla l-Għalib II fl-1609. Il-paviljuni jemulaw dawk tal-Bitħa tal-Iljuni tal-palazzi ta' Alhambra (fi Granada, Spanja). Il-Mansur bena wkoll kamra ġdida għal-libererija fin-naħa tan-Nofsinhar tal-moskea (madwar il-pożizzjoni attwali tal-librerija), li kienet ikkollegata mal-moskea permezz ta' bieb fil-ħajt tal-qibla.

Id-dinastija Alawita, li rrenjat fil-Marokk mis-seklu 17 'il quddiem, kompliet twettaq żidiet minuri u mantenzjoni regolari fil-moskea. Koppla mrikkba fin-navata ċentrali, fejn hemm imdendlin il-linef Marinin tal-1337, ġiet datata minn Terrasse li tmur lura għall-perjodu Alawita, għalkemm Xavier Salmon iktar reċentement sostna li mill-inqas xi elementi tal-koppla donnhom imorru lura għall-perjodu tal-Marinin. It-tiżjin bl-istukko tal-arkata ċentrali tad-daħla tal-bitħa interna li tagħti għas-sala tat-talb (jiġifieri l-ħnejja fejn hemm l-anaza Marinija) tmur lura wkoll għall-perjodu tal-Alawiti; kitba mnaqqxa fuq il-ħnejja tindika l-1864-1865 (1281 AH).

Il-binja tal-librerija attwali tmur lura l-iktar mill-espansjoni u mill-modifika ewlenija tas-seklu 20, b'mod partikolari fis-snin 40 tas-seklu 20. L-espansjoni tal-librerija l-ġdida, li kienet tinkludi kamra ġdida tal-qari, ġiet inawgurata fl-1949.

Struttura attwali

Fuq barra

Il-bibien ta' Bab al-Gna'iz illum, b'repliki tax-xogħol bil-bronż oriġinali tal-Almoravidi.

Frammenti tal-bronż oriġinali ta' Bab al-Gna'iz, li jmorru lura għall-perjodu tal-Almoravidi.

Minn barra Al-Qarawijin ġeneralment ma għandhiex dehra monumentali u hija integrata bi ħdan in-nisġa urbana densa ta' madwarha. B'kollox hemm 18-il bieb u daħla separata mqassma madwar il-perimetru tagħha. Id-daħliet ivarjaw minn daħliet rettangolari żgħar għal arkati enormi b'għamla ta' nagħla b'bibien enormi ppreċeduta minn soqfa tal-injam li jsaqqfu t-triq ta' quddiemhom. Filwaqt li l-bibien ġeneralment huma magħmulin mill-injam, uħud mid-daħliet huma mżejna bil-bronż mirqum maħdum matul il-perjodu tal-Almoravidi. L-iżjed eżempji mżejna u ppreservati l-aħjar jinkludu l-bibien tad-daħla prinċipali tat-Tramuntana, Bab al-Ward (li tagħti għall-bitħa interna), id-daħla tal-Punent imsejħa Bab Sbitrijjin, u d-daħla tal-Lbiċ ta' msejħa Bab al-Gna'iz, li tagħti għall-Ġama' al-Gna'iz. Filwaqt li l-bibien ta' Bab al-Ward jippreservaw oġġetti oriġinali u ġew irrestawrati fl-2005-2007; il-bibien ta' Bab al-Gna'iz u ta' Bab Sbitrijjin huma repliki li saru fis-snin 50 tas-seklu 20 minflok l-oriġinali, u l-frammenti tagħhom jinsabu fil-Mużew ta' Dar Batha. Id-daħliet tal-Majjistral tal-moskea, Bab al-Shama'in (jew Bab Chemaine) u Bab al-Maqsura, fihom ukoll tiżjin tqil bil-bronż, inkluż xi ħabbata mżejnin li jmorru lura għall-żmien l-Almoravidi.

Biswit Bab al-Ward, fuq in-naħa tal-Punent, hemm daħla oħra, Bab al-Hafa ("Bieb il-Ħafjin"). Din id-daħla tmur lura għal żmien l-Almohadin. Hija distinta minn kanal żgħir tal-ilma minn naħa għall-oħra tal-art fi ħdanha. Bis-saħħa tal-kanal il-fidili li kienu jidħlu fil-moskea setgħu jaħslu saqajhom huma u deħlin, u b'hekk kien ta' għajnuna għall-abluzzjonijiet inizjali.

Maġenb il-moskea hemm torri magħruf bħala Borj Neffara (bl-Għarbi: برج النفارة, "Torri tat-Trumbettieri"), li huwa torri tal-għassa li xi kultant jiġi mħawwad ma' minaret iżda fil-fatt kien parti minn Dar al-Muwaqqit oħra.

Sala tat-talb

In-navata ċentrali tal-moskea, li twassal lejn il-miħrab, b'uħud mill-linef tal-Almohad u l-Marinin.

Is-sala tat-talb fuq ġewwa bil-pilastri tokkupa l-biċċa l-kbira tal-ispazju tal-moskea. Bħan-naħa ta' ġewwa tal-biċċa l-kbira tal-moskej tradizzjonali tal-arkitettura Marokkina, is-sala hija spazju relattivament sempliċi b'ħitan mingħajr tiżin, b'soqfa tal-injam u ringiela wara l-oħra ta' ħnejjiet. L-ispazju prinċipali, fin-Nofsinhar tal-bitħa interna, huwa spazju enormi maqsum f'għaxar korsiji trasversali permezz ta' ringieli ta' ħnejjiet paralleli mal-ħajt tan-Nofsinhar. Il-ħajt tan-Nofsinhar ta' din is-sala jindika wkoll il-qibla. L-assi ċentrali tas-sala tat-talb, b'mod perpendikolari mal-ħajt tal-qibla, huwa mmarkat b'navata ċentrali bejn żewġ linji addizzjonali ta' ħnejjiet tul dan l-assi, perpendikolari mal-ħnejjiet l-oħra. Din in-navata tagħti lejn il-miħrab: niċċa fil-ħajt tal-qibla li tissimbolizza d-direzzjoni tat-talb, u li quddiemha l-imam normalment imexxi t-talb u jipprietka. Din il-konfigurazzjoni ġenerali (sala bil-pilastri u navata ċentrali enfasizzata meta mqabbla mal-oħrajn) hija konfigurazzjoni familjari tal-moskej ġenerali tat-Tramuntana tal-Afrika.

Il-miħrab, li jmur lura għall-espansjoni ta' żmien l-Almoravidi (is-seklu 12), huwa mżejjen bi stukko mnaqqax u miżbugħ, kif ukoll b'diversi twieqi bi ħġieġ ikkulurit. In-niċċa tal-miħrab stess hija alkova żgħira mgħottija b'koppla żgħira bil-muqarnas (skolpita b'għamla ta' xehda jew stalaktiti). Fuq kull naħa tal-fetħa tal-miħrab hemm par kolonni tal-irħam b'kapitelli mnaqqxin sew fuqhom. Dawn il-kapitelli huma fdalijiet ta' binjiet oħra minn al-Andalus, li jmorru lura għal żmien il-Kalifat ta' Córdoba, li reġgħu ntużaw mill-Almoravidi għall-espansjoni tal-moskea magħmula minn Għali Ibn Jusuf. Mal-faċċata tal-miħrab, it-tiżjin tal-istukko tal-partijiet tan-naħa t'isfel, eżatt madwar il-ħnejja stess, x'aktarx li reġa' sar fis-seklu 18 u/jew fil-bidu tas-seklu 19. It-tiżjin bl-istukko tan-naħa ta' fuq tal-ħajt imur lura għal żmien l-Almoravidi. Dan it-tiżjin jagħti prijorità lill-motivi bil-fjuri, li fihom iktar diversità mir-restawr li sar wara fuq in-naħa t'isfel, li fuqhom tnaqqxu wkoll strixxi ta' kitbiet Kufiċi.

Il-miħrab (niċċa li tindika d-direzzjoni fejn irid isir it-talb), imżejna bi stukko mnaqqax. It-tarf t'isfel ta' koppla oħra bil-muqarnas tidher fuq nett.

In-navata ċentrali tul l-assi tal-miħrab hija distinta mill-bqija tal-moskea permezz ta' għadd ta' tiżjin arkitettoniku. Il-ħnejjiet fi ħdanha għandhom għamliet differenti, fosthom l-għamla ta' nagħla u dawk b'diversi kurvaturi. Minflok is-sofqa sempliċi tal-injam, il-biċċa l-kbira tas-sezzjonijiet tan-navata huma miksija b'sensiela ta' soqfa bil-koppli u bil-muqarnas, kollha kemxejn differenti minn xulxin, kif ukoll żewġ koppli "mrikkba" (simili għall-koppli tal-Moskea l-Kbira ta' Córdoba u l-Moskea ta' Cristo de la Luz f'Toledo) li jmorru lura għal żmien l-Almoravidi u l-Alawiti. Il-volti bil-muqarnas huma magħmula bil-ġibs u huma sospiżi minn qafas moħbi ta' xorok tal-injam fuqhom. Ħafna mill-kompożizzjonijiet tal-muqarnas huma mżejna iktar b'riljievi mirquma ta' arabeski u kitbiet imnaqqxa Kufiċi u bil-kalligrafija bl-Għarbi, enfasizzati b'lewn blu u aħmar. Barra minn hekk, hemm diversi linef tal-bronż imnaqqxa b'mod mirqum li jinsabu mdendlin fin-navata li ngħataw bħala rigal lill-moskea fi żmien l-Almohadin u l-Marinin; mill-inqas tlieta minnhom ġew magħmula minn qniepen (x'aktarx qniepen tal-knejjes) li nġabu minn Spanja wara xi rebħiet.

Fuq in-naħa tal-lemin tal-miħrab hemm il-minbar tal-moskea, li seta' jinżamm f'kamra żgħira wkoll wara bieb fil-ħajt tal-qibla. Il-minbar x'aktarx li għandu oriġini simili għall-minbar tal-Almoravidi tal-Moskea ta' Koutoubia, magħmul minn artiġjan f'Córdoba ftit wara dan tal-aħħar, u ġie installat fil-Moskea ta' Al-Qarawijin fl-1144 (fl-aħħar tax-xogħlijiet Almoravidi fil-moskea). Huwa xogħol eċċezzjonali ieħor tal-marketterija u tat-tinqix fl-injam, imżejjen b'kompożizzjonijiet ġeometriċi, materjali intarsjati u riljievi arabeski.

Apparti t-tiżjin tan-navata ċentrali, il-kumplament tal-moskea hija uniformi arkitettonikament, iżda hemm xi irregolaritajiet żgħar fil-pjanta tagħha. Pereżempju, il-ħnejjiet fin-nofs tal-Punent tas-sala tat-talb huma iqsar minn dawk tan-nofs tal-Lvant, u wħud mill-korsiji trasversali huma kemxejn usa' minn oħrajn. Dawn l-anomaliji ma ġewx spjegati għalkollox iżda milli jidher kienu preżenti mis-sekli bikrin tal-moskea; jaf kienu dovuti għal rikostruzzjonijiet jew alterazzjonijiet bikrin li ma ġewx irreġistrati fid-dokumentazzjoni storika.

Bitħa

Il-bitħa (sahn) tal-Moskea ta' Al-Qarawijin, inkluż il-funtana ċentrali u wieħed mill-paviljuni tal-era Sagħdija.

Il-bitħa interna (sahn) għandha għamla rettangolari, u hija mdawra mis-sala tat-talb fuq tliet naħat u minn gallerija lejn it-Tramuntana. L-art hija miksija b'madum tipiku Marokkin bil-mużajk (zellij) u fiċ-ċentru hemm funtana. Minn barra l-moskea, wieħed jaċċessa l-bitħa interna mid-daħla prinċipali tat-Tramuntana, imsejħa Bab al-Ward, b'vestibolu msaqqaf b'koppla bajda ta' żmien il-Marinin, imżejna minn ġewwa bl-istukko miżbugħ u mnaqqax. Faċċata tad-daħla, tul l-assi tal-miħrab, hemm id-daħla ċentrali li tagħti għas-sala interna tat-talb, protetta minn ħajt diviżorju mnaqqax u miżbugħ tal-injam imsejjaħ anaza, li kien jintuża wkoll bħala miħrab simboliku "estern" jew "tas-sajf" għat-talb li jsir fil-bitħa interna. Dawn il-karatteristiċi huma viżibbli għall-viżitaturi minn barra d-daħla. Kemm din id-daħla għas-sala tat-talb kif ukoll id-daħla esterna faċċata tagħha għandhom faċċati mżejna bl-istukko mnaqqax u miżbugħ.

Fin-naħa tal-Punent u tal-Lvant tal-bitħa interna hemm żewġ paviljuni Sagħdi elaborati b'funtana oħra fi ħdanhom. Il-paviljuni għandhom koppli piramidali u jemulaw il-paviljuni tal-Bitħa tal-Iljuni ta' Alhambra (Spanja). Huma mżejna bl-injam u bl-istukko mnaqqxa, bil-ħitan bil-madum tal-mużajk, u b'kolonni tal-irħam. Wara dawn il-paviljuni hemm estensjonijiet tas-sala prinċipali tat-talb maqsuma f'erba' navati minn ringieli ta' ħnejjiet. Il-galleriji u s-sala bil-ħnejjiet fuq in-naħat tal-Grigal tal-bitħa interna huma spazju tat-talb irriżervat għan-nisa.

Minaret

Veduta tal-minaret mil-Lvant.

Veduta tal-minaret min-Nofsinhar.

Il-minaret inbena fis-seklu 10 taħt il-patroċinju tal-kaliff Umajjad ta' Córdoba, Abd al-Rahman III. Jinsab faċċata tal-bitħa interna mill-Punent. Flimkien mal-minaret kontemporanju tal-Moskea tal-Andalusjani, huwa l-eqdem minaret ippreservat fil-Marokk. Inbena bil-ġebla tal-ġir lokali ta' kwalità relattivament batuta u ġie miżbugħ bl-abjad mill-Marinin fis-seklu 13 sabiex jiġi protett u ma jibqax jiddeterjora. Għandu xaft kwadru u huwa msaqqaf b'koppla, u fih parapett li minnu l-mueżżin storikament kien isejjaħ lill-fidili għat-talb (adan). L-istruttura kollha hija twila 26.75 metru. Karatteristika partikolari tal-minaret hija t-tieqa t'isfel fil-faċċata tan-Nofsinhar tiegħu, b'għamla ta' ħnejja ta' nagħla "tripla", imtawla vertikalment, li hija unika għal din l-istruttura. Fuq in-naħa tan-Nofsinhar tal-minaret, eżatt fuq il-gallerija tal-bitħa interna, hemm Dar al-Muwaqqit.

Anness funebri (Ġimgħa al-Gnaiz)

Madwar il-moskea hemm għadd ta' binjiet annessi, li jaqdu diversi funzjonijiet. It-tarf tal-Majjistral tal-binja fih il-latrini. Wara l-ħajt tal-qibla tan-Nofsinhar, lejn il-Punent tal-assi tal-miħrab, hemm il-Ġama' al-Gnaiz, li kien jintuża bħala oratorju separat irriżervat għal riti funebri. Dan it-tip ta' faċilità ma tantx kien komuni wisq fid-dinja Iżlamika iżda hemm diversi eżempji f'Fes, inkluż fil-Moskej ta' Chrabliyine u ta' Bab Guissa. Kien jinżamm separat mill-moskea prinċipali sabiex tiġi ppreservata l-purezza tagħha bħala spazju għat-talb regolari, u mhux "titħammeġ" bil-preżenza ta' xi katavru. Dan l-oratorju jmur lura għal żmien l-Almoravidi u fih ukoll tiżjin bħal koppli bil-muqarnas u għadd ta' arkati mżejna ta' diversi għamliet. Hawnhekk intużaw ukoll fdalijiet ta' kapitelli minn al-Andalus fid-daħliet li jagħtu mis-sala tat-talb għall-anness funebri u fil-kolonni li jirfdu l-koppla bil-muqarnas.

Librerija

Veduta tal-kamra tal-qari moderna (قاعة المطالعة) tal-librerija ta' Al-Qarawiġin.

Wara l-ħajt tan-Nofsinhar tal-moskea u fil-Lvant tal-assi tal-miħrab hemm il-librerija storika tal-moskea u tal-università. Xi kultant tiġi kkwotata bħala l-eqdem librerija tad-dinja li għadha miftuħa. L-ewwel struttura li nbniet apposta biex tintuża bħala librerija żdiedet mal-moskea mis-sultan il-Marini Abu Inan Faris fl-1349, iżda kienet tinstab fir-rokna tal-Grigal tal-moskea minflok fin-Nofsinhar. L-ewwel struttura għadha teżisti u hija integrata qrib is-sezzjoni tan-nisa tal-moskea, u tikkonsisti minn kompartiment kwadru ta' 5.4 metri fuq kull naħa. Id-daħla tagħha hija mgħottija minn ħajt diviżorju tal-injam ta' żmien il-Marinin b'kitba mnaqqxa bil-kalligrafija Għarbija fuq id-daħla li tirreġistra l-istabbiliment tal-librerija bis-saħħa ta' Abu Inan.

Il-binja attwali tal-librerija tmur lura parzjalment għal kostruzzjoni Sagħda ta' Aħmad il-Mansur (l-aħħar tas-seklu 16), li bena kompartiment imsejjaħ al-Aħmadija wara l-ħajt tal-qibla. Il-biċċa l-kbira tal-binja tmur lura għal żmien l-espansjoni ewlenija tas-seklu 20 ikkummissjonata mir-Re Muħammed V u li bdiet fl-1940. Kienet tinkludi l-kamra l-kbira tal-qari, twila 23 metru u b'saqaf tal-injam impitter b'mod elaborat, kif ukoll daħla miżjuda barra l-moskea biex b'hekk tkun aċċessibbli għan-nies mhux Musulmani. Din l-espansjoni l-ġdida tal-librerija ġiet inawgurata fl-1949. Sar restawr kbir ieħor tal-kumpless tal-librerija dan l-aħħar immexxi minn Aziza Chaouni u l-kumpless reġa' nfetaħ fl-2016-2017.

Status bħala l-eqdem università fid-dinja

L-UNESCO fl-imgħoddi ddeskriviet il-binja ta' Al-Qarawijin bħala "l-eqdem università fid-dinja" fid-deskrizzjoni tal-Medina ta' Fes bħala Sit ta' Wirt Dinji. L-UNESCO tiddeskrivi l-Università ta' Bologna stabbilita fl-1088 bħala "l-eqdem università Medjevali tad-dinja tal-Punent". Xi storiċi u studjużi jirreferu għal Al-Qarawijin bħala l-eqdem università eżistenti fid-dinja. Din l-istqarrija ġiet ippubblikata wkoll mill-Guinness World Records, taħt l-entrata għal "l-eqdem istituzzjoni tat-tagħlim ta' livell għoli u l-eqdem università fid-dinja", fejn tiddeskrivi l-binja ta' Al-Qarawijin bħala "l-eqdem istituzzjoni edukattiva eżistenti u li ilha topera b'mod kontinwu fid-dinja", filwaqt li l-Università ta' Bologna tiġi deskritta bħala "l-eqdem waħda fl-Ewropa". B'mod simili, l-enċiklopedija Britannica tiddata l-istabbiliment tal-Università ta' Al-Qarawijin fit-859 flimkien mal-istabbiliment tal-moskea u ġeneralment tqis li l-"universitajiet" kienu jeżistu 'l barra mill-Ewropa qabel il-wasla tal-mudell universitarju Ewropew. Sorsi oħra jirreferu wkoll għall-binja storika jew premoderna ta' Al-Qarawijin bħala "università" jew "università Iżlamika".

Bosta studjużi jqisu li t-terminu università huwa applikabbli biss għall-istituzzjonijiet edukattivi li inizjalment issawru fl-Ewropa Kristjana Medjevali, u jsostnu li l-ewwel universitajiet kienu jinsabu fil-Punent tal-Ewropa, bl-iżjed eżempji bikrin ikkwotati sikwit huma dawk ta' Pariġi u ta' Bologna. B'hekk, il-mudell modern tal-università tal-Punent, jingħad b'mod mifrux li tnissel minn din it-tradizzjoni Ewropea, anke jekk mudelli oħra ta' edukazzjoni għolja kienu jeżistu f'inħawi oħra tad-dinja. Jacques Verger isostni li filwaqt li t-terminu università okkażjonalment jintuża mill-istudjużi għall-madrasas u għal istituzzjonijiet tat-tagħlim ta' livell għoli premoderni bħala konvenjenza, l-università Ewropea mmarkat diskrepanza ewlenija bejn l-istituzzjonijiet bikrin tat-tagħlim ta' livell għoli u kienet l-iżjed università bikrija realment moderna. Bosta studjużi jqisu li l-università ġiet adottata biss 'il barra mill-Punent, inkluż fid-dinja Iżlamika, matul il-programmi ta' modernizzazzjoni jew taħt ir-reġimi kolonjali Ewropej mill-bidu tas-seklu 19.

Fost fehmiet li jikkontradiċu lil xulxin, Yahya Pallavicini jsostni li l-mudell universitarju ma nxteridx fl-Ewropa qabel is-seklu 12 u li kien preżenti fid-dinja Musulmana kollha mill-istabbiliment ta' Al-Qarawijin fis-seklu 9 sa mill-inqas il-kolonjaliżmu Ewropew. Xi studjużi, li nnutaw ċerti paraguni paralleli bejn il-madrasas u l-universitajiet Medjevali Ewropej, ipproponew li dawn tal-aħħar jaf kienu ġew influwenzati mill-madrasas tad-dinja Musulmana, b'mod partikolari minn Spanja Iżlamika u l-Emirat ta' Sqallija. Studjużi oħra ddubitaw din il-proposta, u kkwotaw nuqqas ta' evidenza għal trażmissjoni reali mid-dinja Iżlamika għall-Ewropa Kristjani u enfasizzaw id-differenzi fl-istruttura, fil-metodoloġiji, fil-proċeduri, fil-kurrikuli u fl-istatus ġuridiku tal-madrasas u tal-universitajiet Ewropej.

Xi studjużi jqisu li Al-Qarawijin essenzjalment operat bħala madrasa Iżlamika sa wara t-Tieni Gwerra Dinjija. Dawn l-istudjużi jiddataw it-trasformazzjoni ta' Al-Qarawijin f'università b'rabta mal-organizzazzjoni mill-ġdid moderna tagħha fl-1963. Fid-dawl ta' dawn ir-riformi, il-binja ta' Al-Qarawijin ġiet imsejħa uffiċjalment bħala l-"Università ta' Al Qarawijin" sentejn wara. L-organizzazzjoni f'Al-Qarawijin premoderna kienet differenti minn dik tal-universitajiet Ewropej u ta' istituzzjonijiet Musulmani oħra ta' al-Azhar (fil-Kajr) u ta' al-Zaytouna (f'Tuneż) għaliex ma kien hemm l-ebda sena skolastika definita, ir-reġistrazzjoni ma kinitx imposta, id-durati tal-istudju ma kinux fissi, u ma kien hemm l-ebda eżami għar-ratifika tal-istudji. L-istudenti kienu mistennija jattendu l-korsijiet għal minimu ta' ħames snin u kienu jirċievu ijazah jekk kien jintwera li laħqu livell għoli ta' għarfien espert.

L-iżjed data bikrija ta' tagħlim formali f'Al-Qarawijin mhijiex ċerta lanqas. L-iżjed testi storiċi ewlenin rilevanti bħar-Rawd al-Qirtas u ż-Żahra l-As ma jipprovdux dettalji ċari dwar l-istorja tat-tagħlim fil-moskea. Fir-Rawd al-Qirtas, Iben Abi Żargħ isemmi l-moskea iżda mhux il-funzjoni edukattiva tagħha. Il-Ġeżnej, l-awtur tas-seklu 14 taż-Żahra l-As, isemmi li t-tagħlim kien ilu jsir ferm qabel żmienu, iżda ma jagħti l-ebda dettall ieħor. Apparti minn hekk, l-iżjed tismijiet bikrin ta' halaqa għall-apprendiment u għat-tagħlim jaf saru mhux qabel is-sekli 10 jew 12. L-istoriku Marokkin Muħammed al-Manouni jemmen li kien matul ir-renju tal-Almoravidi (1040-1147) li l-moskea kisbet il-funzjoni tagħha bħala istituzzjoni tat-tagħlim. L-istoriku Franċiż Évariste Lévi-Provençal jiddata l-bidu tal-madrasa u tat-tagħlim għall-perjodu Marinija aħħari (1244-1465). Storiku Marokkin ieħor, Abdelhadi Tazi, indika li l-iżjed evidenza bikrija ta' tagħlim f'Al-Qarawijin tmur lura għall-1121. Wara li rrieżamina l-evidenza fix-xogħol ta' Abdelhadi Tazi, Abdul Latif Tibawi jistqarr li:

Dan huwa ferm wara l-bidu tat-tagħlim f'al-Azhar taħt il-Fatimidi. Għalhekk huwa diffiċli ħafna li wieħed isostni li l-Università ta' Al-Qarawijin hija "l-eqdem università", u mhux biss fid-dinja Musulmana! L-iskola jew il-kulleġġ tal-moskea ma ngħatatx l-isem ta' università qabel l-1960 meta f'ċerimonja Muħammed V taha dak it-titlu ta' ġieħ.

Studjużi notevoli

Għadd ta' filosfi, studjużi u politiċi magħrufa sew fl-istorja tal-Marokk u l-Punent tal-Mediterran studjaw jew għallmu fl-Università ta' Al-Qarawijin minn mindu ġiet stabbilita, fosthom:

• Maimonides (1135/1138-1204), filosfu Lhudi;
• Ibn Arabi (1165-1240), filosfu Sufi;
• Ibn Khaldun (1332-1406), storiku u filosfu;
• Leo Africanus (1494-1554), awtur;
• Ahmed Mohammed al-Maqqari (1632-1577), storiku u teologu, maħtur imam u mufti mis-Sagħdi Sultan Żidan;
• Imam al-Bannani (1727-1780), faqih (ġurista Musulman);
• Ahmad bin Idris (1760-1837), studjuż Sufi Marokkin;
• Muħammed al-Kattani (1873-1909), kittieb u mexxej politiku;
• Abd el-Krim el-Khattabi (1882-1963), mexxej politiku u militari Rifjan-Marokkin;
• Allal al-Fassi (1910-1974), politiku Marokkin;
• Muhammad Taqi-ud-Din al-Hilali (1893-1987), traduttur;
• Abdullah al-Ghumari (1910-1993), faqih (ġurist Musulman);
• Fatima al-Kabbaj (1932-), Membru tal-Kunsill Għoli tal-Għarfien (kunsill Iżlamiku) u waħda mill-ewwel ftit nisa li attendew l-università.