Jeddah

Immodifika l-ħoloq
Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Jeddah
 Arabja Sawdija
Amministrazzjoni
Stat sovranArabja Sawdija
Province of Saudi ArabiaProvinċja ta' Mekka
Governorate of Saudi ArabiaGovernorat ta' Jeddah
Kap tal-Gvern Saleh Al-Turki (en) Translate
Isem uffiċjali جدة
Ismijiet oriġinali جدة
Kodiċi postali 21000
Ġeografija
Koordinati 21°32′34″N 39°10′22″E / 21.5428°N 39.1728°E / 21.5428; 39.1728Koordinati: 21°32′34″N 39°10′22″E / 21.5428°N 39.1728°E / 21.5428; 39.1728
Jeddah is located in Saudi Arabia
Jeddah
Jeddah
Jeddah (Saudi Arabia)
Superfiċjenti 5,460 kilometru kwadru
Għoli 12 m
Demografija
Popolazzjoni 4,697,000 abitanti (2021)
Informazzjoni oħra
Kodiċi tat-telefon 12
Żona tal-Ħin UTC+3
bliet ġemellati Miami, Karachi, Tuneż, Adana, Almaty, Amman, Baku, Lixandra, Kajr, Dubaj, Ġakarta, Istanbul, Shimonoseki, Johor Bahru, Taipei, Kazan, Mary, Casablanca, Plovdiv, Strasburgu, Xi'an, Gorzów Wielkopolski, Chittagong, Surabaya, Medan, Marbella, Oran, Makati, Stuttgart, Napli, Emirat ta' Dubai, Odessa, Osh, Rio de Janeiro, San Pietruburgu, Bagdad, Shymkent, Adenu Oujda
jeddah.gov.sa

Jeddah (/ˈdʒɛdə/ JED-ə), trażlitterata mod ieħor ukoll bħala Ġedda, Ġeddaħ, Jedda, Jiddah jew Jidda (/ˈdʒɪdə/ JID-ə; bl-Għarbi: جِدَّة‎, b'ittri Rumani: Jidda; pronunzja bl-Għarbi ta' Hejaz: [ˈ(d)ʒɪd.da]), hija belt portwali fil-Provinċja ta' Mekka, l-Arabja Sawdija, li tinsab tul il-kosta tal-Baħar l-Aħmar fir-reġjun ta' Hejaz. Jeddah hija ċ-ċentru kummerċjali tal-pajjiż. Mhuwiex magħruf meta Jeddah ġiet stabbilita, iżda l-prominenza ta' Jeddah kibret fis-647 meta l-Kaliff Uthman għamilha ċentru tal-ivvjaġġar għall-vjaġġaturi Musulmani fi triqithom lejn il-belt imqaddsa ta' Mekka għall-pellegrinaġġ Iżlamiku. Minn dawk iż-żminijiet 'l hawn, Jeddah intużat bħala d-daħla lejn il-Mekka għal miljuni ta' pellegrini li jaslu fl-Arabja Sawdija, tradizzjonalment bil-baħar u reċentement bl-ajru.

B'popolazzjoni ta' madwar 4,697,000 ruħ fl-2021, Jeddah hija l-ikbar belt fil-Provinċja ta' Mekka,[1] l-ikbar belt fir-reġjun ta' Hejaz, it-tieni l-ikbar belt fl-Arabja Sawdija (wara l-belt kapitali Riyadh), u d-disa' l-ikbar fil-Lvant Nofsani. Isservi wkoll bħala ċ-ċentru amministrattiv tal-Organizzazzjoni għall-Kooperazzjoni Iżlamika (l-OIC). Il-Port Iżlamiku ta' Jeddah, mal-Baħar l-Aħmar, huwa s-36 l-ikbar port marittimu fid-dinja u t-tieni l-iktar port marittimu traffikuż fil-Lvant Nofsani (wara l-Port ta' Jebel Ali f'Dubai, l-Emirati Għarab Magħquda).[2]

Jeddah hija d-daħla prinċipali għall-Mekka, l-iżjed belt imqaddsa għall-Iżlam Sunni, 65 kilometru (40 mil) fil-Lvant, filwaqt li Medina, it-tieni l-iktar belt imqaddsa, tinsab 360 kilometru (220 mil) lejn it-Tramuntana. Ekonomikament, Jeddah qed tiffoka fuq l-iżvilupp ulterjuri tal-investiment kapitali fit-tmexxija fl-oqsma tax-xjenza u tal-inġinerija fi ħdan l-Arabja Sawdija u l-Lvant Nofsani. Jeddah ġiet ikklassifikata fir-raba' post fl-Afrika, fil-Lvant Nofsani u fil-pajjiżi tal-Asja Ċentrali skont l-Indiċi tal-Bliet tal-Innovazzjoni fl-2009.[3]

Jeddah hija waħda mill-bliet primarji bil-lukandi fl-Arabja Sawdija u ssejħet bħala belt dinjija Beta mill-Grupp ta' Studju u n-Network tal-Globalizzazzjoni u l-Bliet Dinjin (GaWC). Minħabba l-prossimità kbira tal-belt mal-Baħar l-Aħmar, il-ħut u l-frott tal-baħar jiddominaw il-kultura tal-ikel meta mqabbel ma' partijiet oħra tal-pajjiż. Bl-Għarbi, il-motto tal-belt huwa "Jeddah Ghair", li tfisser "Jeddah hija differenti". Il-motto ntuża b'mod wiesa' fost iċ-ċittadini lokali kif ukoll fost il-viżitaturi barranin.[4]

Etimoloġija u ortografija[immodifika | immodifika s-sors]

Hemm mill-inqas żewġ etimoloġiji ta' Jeddah, skont Ibn Al-Qudaa'iy minn Jeddah, il-kap tal-klan tal-Quda'a. L-iżjed ġrajja komuni ssostni li l-isem oriġina minn جدة Jaddah, li bl-Għarbi tfisser "nanna". Skont twemmin folkloristiku tal-Lvant, il-Qabar ta' Eva, meqjusa bħala n-nanna tal-umanità, jinsab f'Jeddah.[5]

Il-vjaġġatur mill-Magreb Ibn Battuta żar Jeddah matul il-vjaġġ dinji tiegħu għall-ħabta tal-1330. Huwa kiteb isem il-belt fid-djarju tiegħu bħala "Jiddah".[6]

L-Uffiċċju Barrani Brittaniku u tal-Commonwealth, flimkien ma' fergħat oħra tal-gvern Brittaniku, qabel kienu jużaw ortografija iktar antika, "Jedda", iżda fl-2007, l-ortografija nbidlet għal "Jeddah".

T. E. Lawrence kien tal-fehma li kwalunkwe traskrizzjoni ta' ismijiet proprji bl-Għarbi kienet arbitrarja. Fil-ktieb tiegħu Revolt in the Desert (Rewwixta fid-Deżert), Jeddah tiġi spelluta saħansitra bi tliet modi differenti fl-ewwel paġna.[7]

Fuq il-mapep u d-dokumenti uffiċjali tal-Arabja Sawdija, isem il-belt jiġi traskritt bħala "Jeddah", li attwalment hija l-verżjoni l-iktar prevalenti.

Storja[immodifika | immodifika s-sors]

Qabel l-Iżlam[immodifika | immodifika s-sors]

Traċċi ta' attività bikrija fl-inħawi joħorġu fid-dieher permezz ta' xi kitbiet Tamudiċi li ġew skavati f'Wadi Briman (bl-Għarbi: وادي بريمان), fil-Lvant tal-belt, u f'Wadi Boweb (bl-Għarbi: وادي بويب), fil-Majjistral tal-belt. L-eqdem Mashrabiya li nstabet f'Jeddah tmur lura għal żmien qabel l-Iżlam.[8]

Uħud jemmnu li Jeddah kienet ġiet abitata qabel Alessandru Manju, li kellu spedizzjoni navali lejn il-Baħar l-Aħmar, minn sajjieda fil-Baħar l-Aħmar, li kienu jqisuha bħala ċentru li minnu kienu jbaħħru lejn il-baħar kif ukoll għar-rilassament u għall-benessri. Skont il-Ministeru tal-Hajj, Jeddah ilha insedjata għal iktar minn 2,500 sena.[9]

L-iskavi fiċ-ċentru storiku tal-belt ġew interpretati bħallikieku Jeddah ġiet stabbilita bħala raħal tas-sajd mit-tribù tal-Quda'a tal-Jemen (bl-Għarbi: بني قضاعة), li telqu mill-Jemen ċentrali biex jinsedjaw Mekka wara l-waqgħa tad-Diga ta' Marib fil-Jemen fil-115 Q.K.[10]

Taħt il-Kaliffati[immodifika | immodifika s-sors]

Jeddah fl-1938.

Jeddah kisbet prominenza għall-ewwel darba għall-ħabta tas-647 W.K., meta t-tielet Kaliff Musulman, Uthman Ibn Affan, ikkonvertiha fil-port ta' Mekka minflok il-port ta' Al Shoaib fil-Lbiċ ta' Mekka.[11]

L-Umajjad wirtu l-Kaliffat kollu ta' Rashidun, inkluż Hejaz, u rrenjaw mis-661 W.K. sas-750 W.K. Fis-702 W.K., Jeddah ġiet okkupata għal żmien qasir minn pirati mir-Renju ta' Aksum.[12] Madankollu, Jeddah baqgħet port ċivili ewlieni għas-sajjieda u għall-pellegrini li kienu jivvjaġġaw bil-baħar għall-pellegrinaġġ tal-Hajj. Huwa maħsub ukoll li x-Xarif ta' Mekka, Viċirè onorarju tal-art imqaddsa, inħatar għall-ewwel darba f'dan il-perjodu tal-Kaliffat Iżlamiku. Jeddah kienet ġiet stabbilita bħala l-belt prinċipali tal-provinċja storika ta' Hijaz u bħala port storiku għall-pellegrini li kienu jaslu bil-baħar għall-pellegrinaġġ tal-Hajj lejn Mekka.

Fis-750, fir-Rivoluzzjoni Abbasida, l-Abbasidi rnexxielhom jieħdu l-kontroll ta' kważi l-imperu kollu tal-Umajjad, minbarra l-Marokk (Maghrib) u Spanja (Al-Andalus). Mit-876, Jeddah u l-inħawi tal-madwar ġew soġġetti għal gwerer bejn l-Abbasidi u t-Tulunidi tal-Eġittu, li rnexxielhom jiksbu l-kontroll tal-emirati tal-Eġittu, tas-Sirja, tal-Ġordan u ta' Hejaz. It-taqbida għall-poter bejn il-gvernaturi Tulunidi u l-Abbasidi għal Hejaz damet għaddejja kważi 25 sena, sa mat-Tulunidi finalment irtiraw mill-Arabja fid-900 W.K.

Fid-930 W.K., il-bliet prinċipali ta' Hejaz, fosthom Medina, Mekka u Taif, insterqulhom ir-rikkezzi kollha mill-Qarmatjani. X'aktarx, għalkemm mhux ikkonfermat storikament, li Jeddah stess ġiet attakkata mill-Qarmatjani.

Ftit wara, fil-bidu tad-935, l-Ikhshididi, il-qawwa l-ġdida fl-Eġittu, ħadu l-kontroll tar-reġjun ta' Hejaz. Ma hemm l-ebda rekord storiku li jsemmi fid-dettall it-tmexxija tal-Ikhshididi fir-reġjun ta' Hejaz. Sa dan iż-żmien, Jeddah kienet għadha mhux iffortifikata u mingħajr ħitan madwarha.

Fatimidi, Ajjubidi u Mamluk[immodifika | immodifika s-sors]

It-Tabula Rogeriana, riproduzzjoni ta' waħda mill-iżjed mapep dinjin bikrin avvanzati, ta' Muhammad al-Idrisi, prodotta fl-1154, turi l-pożizzjoni ta' Jeddah. Din il-mappa hija orjentata bin-Nofsinhar fuq u t-Tramuntana isfel.

Fid-969 W.K., il-Fatimidi mill-Alġerija ħadu l-kontroll fl-Eġittu mill-gvernaturi Ikhshididi u mill-Abbasidi, u kabbru l-imperu tagħhom lejn ir-reġjuni tal-madwar, inkluż ir-reġjun ta' Hijaz u Jeddah. Il-Fatimidi żviluppaw network kummerċjali estensiv kemm fil-Mediterran kif ukoll fl-Oċean Indjan permezz tal-Baħar l-Aħmar. Ir-rabtiet kummerċjali u diplomatiċi tagħhom kienu jestendu saħansitra saċ-Ċina u d-dinastija Song, li eventwalment iddeterminaw l-andament ekonomiku ta' Tihamah matul il-Medju Evu Aħħari.

Wara l-konkwista ta' Ġerusalemm min-naħa ta' Saladin fl-1171, huwa pproklama lilu nnifsu sultan tal-Eġittu, wara li xolja l-Kaliffat Fatimida mal-mewt ta' al-Adid, u b'hekk stabbilixxa d-dinastija Ajjubida. Il-konkwisti Ajjubidi f'Hejaz kienu jinkludu lil Jeddah, li ngħaqdet mal-Imperu Ajjubid fl-1177 matul it-tmexxija ta' Sharif Ibn Abul-Hashim Al-Thalab (1094-1201). Matul iż-żmien relattivament qasir li damu jmexxu, l-Ajjubidi ġabu magħhom perjodu ta' prosperità ekonomika fl-artijiet li kienu jmexxu, u l-faċilitajiet u l-patrunaġġ ipprovdut mill-Ajjubidi wasslu għall-qawmien mill-ġdid tal-attività intellettwali fid-dinja Iżlamika. Dan il-perjodu huwa mmarkat ukoll minn proċess Ajjubid ta' tisħiħ qawwi tad-dominanza tal-Iżlam Sunni fir-reġjun, permezz tal-kostruzzjoni ta' bosta madrasa (skejjel Iżlamiċi) fil-bliet ewlenin. Jeddah attirat baħħara u merkanti Musulmani minn Sindh, mix-Xlokk tal-Asja u mil-Lvant tal-Afrika, kif ukoll minn reġjuni mbiegħda oħra.

Fl-1254, wara avvenimenti li seħħew fil-Kajr u x-xoljiment tal-Imperu tal-Ajjubidi, ir-reġjun ta' Hejaz sar parti mis-Sultanat tal-Mamluk.

L-esploratur Portugiż Vasco da Gama, irnexxielu jbaħħar madwar il-Kap permezz ta' bdoti mill-kosta ta' Zanzibar fl-1497 W.K., baħħar minn naħa għall-oħra tal-Oċean Indjan sax-xtut ta' Malabar u ta' Calicut, attakka l-flotot li kienu qed jittrasportaw il-merkanzija u l-pellegrini Musulmani mill-Indja għall-Baħar l-Aħmar, u werwer il-qawwiet kollha tal-madwar. Il-Prinċpijiet ta' Gujarat u tal-Jemen daru għall-għajnuna tal-Eġittu. Is-sultan Al-Ashraf Qansuh al-Ghawri b'hekk organizza flotta ta' 50 bastiment taħt il-Gvernatur ta' Jeddah, Hussein il-Kurd (magħruf ukoll bħala Mirocem). F'qasir żmien Jeddah ġiet iffortifikata b'ħajt, bl-użu tax-xogħol sfurzat, bħala port ta' refuġju mill-Portugiżi, u b'hekk l-Arabja u l-Baħar l-Aħmar setgħu jiġu protetti.

Imperu Ottoman[immodifika | immodifika s-sors]

Attakk Portugiż fl-1517 ta' Gaspar Correia (għall-ħabta tal-1496-1563); oriġinarjament minn Lendas da India ta' Gaspar Correia.

Fl-1517, it-Torok Ottomani ħakmu s-Sultanat tal-Mamluk fl-Eġittu u fis-Sirja matul ir-renju ta' Selim I.

L-Ottomani reġgħu bnew il-ħitan dgħajfa ta' Jeddah fl-1525 wara d-difiża tal-belt kontra l-Armada ta' Lopo Soares de Albergaria fl-Assedju ta' Jeddah (1517). Il-ħitan il-ġodda tal-ġebel kienu jinkludu sitt torrijiet tal-għassa u sitt daħliet għall-belt. Dawn inbnew bħala difiża kontra l-attakk tal-Portugiżi. Mis-sitt daħliet, id-Daħla ta' Mekka kienet id-daħla tal-Lvant, u d-Daħla ta' Al-Magharibah, li kienet tħares lejn il-port, kienet id-daħla tal-Punent. Id-Daħla ta' Sharif kienet tħares lejn in-Nofsinhar. Id-daħliet l-oħra kienu d-Daħla ta' Al-Bunt, id-Daħla ta' Al-Sham (imsejħa wkoll id-Daħla ta' Al-Sharaf) u d-Daħla ta' Medina, li kienet tħares lejn it-Tramuntana. It-Torok bnew ukoll il-Qishla ta' Jeddah, li kien kastell żgħir għas-suldati tal-belt. Fis-seklu 19, is-sitt daħliet u l-kastell żgħir ġew minimizzati f'erba' daħliet ġganteski b'erba' torrijiet. Dawn id-daħliet ġganteski kienu d-Daħla ta' Sham fit-Tramuntana, id-Daħla ta' Mekka fil-Lvant, id-Daħla ta' Sharif fin-Nofsinhar, u d-Daħla ta' Al-Magharibah fin-naħa tal-baħar.

Mohammed Abu Zenada, wieħed mill-Kapijiet ta' Jeddah u l-konsulent tax-Xarif waqt li l-belt arrendiet favur ir-Re Abdul Aziz Ibn Saud fl-1925.

Jeddah saret Eyalet Ottoman dirett, filwaqt li l-bqija tar-reġjun ta' Hejaz taħt Sharif Barakat II sar stat vassall tal-Imperu Ottoman, tmien snin wara l-Assedju ta' Jeddah fl-1517. Il-Portugiżi ppruvaw jattakkaw il-belt għat-tieni darba fl-1541 iżda mingħajr suċċess.

Partijiet mill-ħitan tal-belt għadhom jeżistu sal-lum fiċ-ċentru storiku tal-belt. Għalkemm il-Portugiżi ġew irreżistiti sew, il-flotot fl-Oċean Indjan kienu mingħajr irpar. Dan ħareġ fid-dieher fil-Battalja ta' Diu. Iċ-ċimiterju tas-suldati Portugiżi għadu jeżisti fi ħdan iċ-ċentru storiku tal-belt u huwa magħruf bħala s-sit bl-oqbra Kristjani.

Ahmed Al-Jazzar, il-militar Ottoman magħruf l-iktar għar-rwol li kellu fl-Assedju ta' Acre, qatta' l-parti bikrija tal-karriera tiegħu f'Jeddah. Fl-1750 huwa qatel 70 nomadu li ħolqu rewwixta f'Jeddah sabiex jirritalja għall-qtil tal-kmandant tiegħu, Abdullah Beg, u b'hekk tlaqqam bħala "Jezzar" (biċċier).

Fil-15 ta' Ġunju 1858, rewwixta fil-belt li huwa maħsub li ġiet istigata minn eks kap tal-puluzija bħala reazzjoni għall-politiki Brittaniċi fil-Baħar l-Aħmar, wasslet għall-massakru ta' 25 Kristjan, fosthom il-konsli Brittaniċi u Franċiż, membri tal-familiji tagħhom, u merkanti Griegi għonja. Il-fregata Brittanika HMS Cyclops, ankrata fil-port, ibbumbardjat il-belt għal jumejn bħala ritaljazzjoni.

L-Ewwel Stat tal-Arabja Sawdija u l-Gwerra bejn l-Ottomani u l-Arabja Sawdija[immodifika | immodifika s-sors]

Fl-1802, il-qawwiet ta' Nejd ħakmu Mekka u Jeddah mingħand l-Ottomani. Meta Sharif Ghalib Efendi informa lis-sultan Mahmud II b'dan, is-sultan ordna lill-Viċirè Eġizzjan Muhammad Ali Pasha biex jerġa' jaħtaf il-belt. Muhammad Ali rnexxielu jerġa' jirbaħ il-belt fil-Battalja ta' Jeddah fl-1813.

L-Ewwel Gwerra Dinjija u r-Renju Ħaxemit[immodifika | immodifika s-sors]

Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, Sharif Hussein bin Ali ddikjara rewwixta kontra l-Imperu Ottoman, biex jikseb l-indipendenza mit-Torok Ottomani, u jinħoloq stat Għarbi unifikat uniku minn Aleppo fis-Sirja sa Aden fil-Jemen.

Ir-Re Hussein iddikjara r-Renju ta' Hejaz. Iktar 'il quddiem, Hussein kien involut fi gwerra ma' Ibn Saud, li kien is-sultan ta' Nejd. Hussein abdika wara l-waqgħa ta' Mekka, f'Diċembru 1924, u ibnu Ali bin Hussein sar ir-re l-ġdid.

Renju tal-Arabja Sawdija[immodifika | immodifika s-sors]

Ir-Re Abdul Aziz bilqiegħda ma' Abdullah Ali Reda dakinhar li daħal f'Jeddah fl-1925.

Ftit xhur wara, Ibn Saud, li l-klan tiegħu oriġina fil-provinċja ċentrali ta' Nejd, ħakem lil Medina u lil Jeddah permezz ta' ftehim maċ-ċittadini ta' Jeddah wara t-Tieni Battalja ta' Jeddah. Huwa ħa post Ali bin Hussein, li ħarab lejn Bagdad, u eventwalment mar jgħix f'Amman, il-Ġordan, fejn id-dixxendenti tiegħu saru parti mill-familja rjali Ħaxemita ta' hemmhekk.

B'hekk, Jeddah sfat taħt l-influwenza tad-dinastija Al-Saud f'Diċembru 1925. Fl-1926, Ibn Saud żied it-titlu ta' Re ta' Hejaz mal-kariga li diġà kellu bħala s-Sultan ta' Nejd. Illum il-ġurnata, Jeddah tilfet ir-rwol storiku tagħha fil-politika tal-peniżola wara li l-belt saret tagħmel parti mill-provinċja l-ġdida ta' Mekka, bil-belt kapitali provinċjali ta' Mekka.

Mill-1928 sal-1932, il-Palazz il-ġdid ta' Khuzam inbena bħala r-residenza l-ġdida tar-Re Abdul Aziz f'Jeddah. Il-palazz jinsab fin-Nofsinhar tal-belt iffortifikata u nbena taħt is-superviżjoni tal-inġinier Mohammed bin Awad bin Laden. Wara l-1963, il-palazz intuża bħala residenza għall-mistednin irjali; mill-1995 beda jospita l-Mużew Reġjonali tal-Arkeoloġija u tal-Etnografija.

Il-fdalijiet tal-ħitan u tad-daħliet tal-belt inqerdu fl-1947. Fl-1982 xi binjiet tal-qedem fiċ-ċentru storiku tal-belt (Al-Balad) inqerdu bin-nar, iżda l-biċċa l-kbira tal-belt għadha ppreservata. Fl-1979 sar stħarriġ rigoruż dar b'dar tad-distretti tal-qedem, fejn ħareġ fid-dieher li jeżistu xi 1,000 binja tradizzjonali, għalkemm l-għadd ta' strutturi ta' valur storiku kbir kien ferm inqas. Fl-1990 ġie stabbilit Dipartiment tal-Preservazzjoni taż-Żona Storika ta' Jeddah.

Il-belt moderna kibret ferm lil hinn mill-konfini antiki tagħha. Iż-żona mibnija kibret l-iktar lejn it-Tramuntana tul il-kosta tal-Baħar l-Aħmar, sal-ajruport il-ġdid fis-snin 90 tas-seklu 20, u mbagħad baqgħet tiżviluppa madwaru sal-Qala ta' Ob'hur, xi 27 kilometru (17-il mil) miċ-ċentru storiku tal-belt.

F'Ottubru 2021, l-awtoritajiet tal-Arabja Sawdija, immexxija minn Mohammad bin Salman, bdew it-twaqqigħ fuq skala kbira u l-pjan ta' żgombru tal-kwartieri fin-naħa tan-Nofsinhar ta' Jeddah biex ikun jista' jitwettaq il-Proġett Ċentrali ta' Jeddah, proġett ta' rivitalizzazzjoni taħt il-Viżjoni tal-Arabja Sawdija għall-2030. It-twaqqigħ affettwa lil 558,000 ruħ f'iktar minn 60 kwartier. Amnesty International ikkonfermat permezz tad-dokumenti uffiċjali li wħud mir-residenti ġew innotifikati dwar l-iżgombru 24 siegħa qabel biss, filwaqt li oħrajn ġew innotifikati bejn ġimgħa u sitt ġimgħat qabel. F'xi każijiet inkiteb "evakwaw" fuq il-binjiet, filwaqt li l-mezzi tax-xandir statali u tabelli fit-toroq infurmaw lil oħrajn dwar it-twaqqigħ. Il-mezzi tax-xandir statali tal-Arabja Sawdija sostnew li l-maġġoranza tal-kwartieri affettwati kienu "mimlijin mard, kriminalità, drogi u serq" u kienu jospitaw lill-immigranti mingħajr dokumenti. F'Jannar 2022, l-awtoritajiet tal-Arabja Sawdija ħabbru skema ta' kumpens għal 47 % ta' dawn li ġew żgombrati.

Sit ta' Wirt Dinji[immodifika | immodifika s-sors]

Iċ-ċentru storiku ta' Jeddah.

Iċ-Ċentru Storiku ta' Jeddah, id-Daħla lejn il-Mekka, ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2014.[13]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".[13]

Ġeografija[immodifika | immodifika s-sors]

Mappa ta' Jeddah minn OpenStreetMap.

Jeddah tinsab fil-pjanura kostali tal-Baħar l-Aħmar fl-Arabja Sawdija (imsejħa Tihamah). Jeddah tinsab fit-Tihama tar-reġjun ta' Hijaz (تهامة الحجاز) li qiegħda fil-muntanji inferjuri ta' Hijaz. Storikament, politikament u kulturalment, Jeddah kienet belt ewlenija tal-Vilajet ta' Hejaz, tar-Renju ta' Hejaz u ta' entitajiet politiċi reġjonali oħra skont il-kotba tal-istorja ta' Hijaz. Hija wkoll il-100 l-ikbar belt fid-dinja bħala erja tal-art.

Klima[immodifika | immodifika s-sors]

Jeddah għandha klima arida (BWh skont il-klassifikazzjoni klimatika ta' Koppen), b'medda ta' temperaturi tropikali. Għad-differenza ta' bliet oħra tal-Arabja Sawdija, Jeddah jibqa' jkollha temperatura sħuna anke fix-xitwa, li tista' tvarja bejn 15 °C (59 °F) fiż-żerniq u 28 °C (82 °F) waranofsinhar. It-temperaturi tas-sajf ikunu estremament sħan, u spiss jaqbżu l-40 °C (104 °F) waranofsinhar. Fis-sajf ikun hemm indewwa għolja wkoll, spiss b'iktar minn 27 °C (80 °F), b'mod partikolari f'Settembru.

Il-preċipitazzjoni f'Jeddah ġeneralment tvarja, u normalment tinżel f'ammont żgħar f'Novembru u f'Diċembru. Il-maltempati qawwijin bir-ragħad spiss iseħħu fix-xitwa. Il-maltempata bir-ragħad ta' Diċembru 2008 kienet l-ikbar waħda dan l-aħħar, bi preċipitazzjoni ta' madwar 80 mm (3 pulzieri). L-iżjed temperatura baxxa li qatt ġiet irreġistrata f'Jeddah kienet 9.8 °C (49.6 °F) fl-10 ta' Frar 1993. L-ogħla temperatura li qatt ġiet irreġistrata f'Jeddah kienet 52.0 °C (125.6 °F) fit-22 ta' Ġunju 2010, li hija wkoll l-ogħla temperatura li qatt ġiet irreġistrata fl-Arabja Sawdija.

Fis-sajf u xi kultant fix-xitwa jkun hemm tempesti tat-trab mid-deżerti tal-Peniżola tal-Arabja jew mit-Tramuntana tal-Afrika. Okkażjonalment, it-tempesti tat-trab jakkumpanjaw il-maltempati bir-ragħad.

Data klimatika għal Jeddah (1985-2010)
Xahar Jan Fra Mar Apr Mej Ġun Lul Aww Set Ott Nov Diċ Sena
Temp. għolja rekord f'°C (°F) 35.0

(95.0)

36.0

(96.8)

40.2

(104.4)

44.5

(112.1)

48.2

(118.8)

52.0

(125.6)

47.0

(116.6)

46.0

(114.8)

48.0

(118.4)

46.4

(115.5)

40.0

(104.0)

37.0

(98.6)

52.0

(125.6)

Temp. għolja medja ta' kuljum f'°C (°F) 29.0

(84.2)

29.5

(85.1)

31.8

(89.2)

34.9

(94.8)

37.2

(99.0)

38.3

(100.9)

39.4

(102.9)

38.8

(101.8)

37.6

(99.7)

36.7

(98.1)

33.5

(92.3)

30.7

(87.3)

34.8

(94.6)

Temp. medja ta' kuljum f'°C (°F) 24.5

(76.1)

24.8

(76.6)

26.1

(79.0)

28.5

(83.3)

30.2

(86.4)

31.2

(88.2)

32.7

(90.9)

32.7

(90.9)

31.5

(88.7)

29.8

(85.6)

27.4

(81.3)

25.9

(78.6)

28.8

(83.8)

Temp. baxxa medja ta' kuljum f'°C (°F) 20.3

(68.5)

20.1

(68.2)

21.4

(70.5)

22.1

(71.8)

24.0

(75.2)

24.8

(76.6)

26.6

(79.9)

27.6

(81.7)

26.4

(79.5)

24.1

(75.4)

22.3

(72.1)

21.0

(69.8)

23.4

(74.1)

Temp. baxxa rekord f'°C (°F) 11.0

(51.8)

9.8

(49.6)

10.0

(50.0)

12.0

(53.6)

16.4

(61.5)

20.0

(68.0)

20.5

(68.9)

22.0

(71.6)

17.0

(62.6)

15.6

(60.1)

15.0

(59.0)

11.4

(52.5)

9.8

(49.6)

Preċipitazzjoni medja f'mm (pulzieri) 9.9

(0.39)

3.7

(0.15)

2.9

(0.11)

2.8

(0.11)

0.2

(0.01)

0.0

(0.0)

0.3

(0.01)

0.5

(0.02)

0.1

(0.00)

1.1

(0.04)

26.4

(1.04)

13.1

(0.52)

61

(2.4)

Umdità relattiva medja (%) 60 60 60 57 56 58 53 59 67 66 65 63 60
Sors: iċ-Ċentru Klimatiku Reġjonali ta' Jeddah.[14]
Temperatura medja tal-baħar f'Jeddah[15]
Jan Fra Mar Apr Mej Ġun Lul Aww Set Ott Nov Diċ
26.3 °C (79.3 °F) 25.7 °C (78.3 °F) 25.8 °C (78.4 °F) 26.8 °C (80.2 °F) 28.1 °C (82.6 °F) 29.0 °C (84.2 °F) 30.6 °C (87.1 °F) 31.6 °C (88.9 °F) 31.1 °C (88.0 °F) 30.7 °C (87.3 °F) 29.1 °C (84.4 °F) 27.9 °C (82.2 °F)

Distretti[immodifika | immodifika s-sors]

Jeddah metropolitana hija magħmula minn 137 distrett (trażlitterati mill-Għarbi):

  1. Al-Murjan (il-Qroll)
  2. Al-Basateen (l-Għelieqi tas-Siġar tal-Frott)
  3. Al-Mohamadiya (ta' Muħammed)
  4. Ash-Shati (il-Bajja)
  5. An-Nahda (ir-Rinaxximent)
  6. An-Naeem (il-Ġenna)
  7. An-Nuzha (l-Eskursjoni)
  8. Az-Zahraa (minn Fatima Az-Zahraa)
  9. As-Salamah (is-Sikurezza)
  10. Al-Bawadi
  11. Ar-Rabwa (l-Għolja)
  12. Al-Safa
  13. Al-Khalidiya (ta' Khalid)
  14. Ar-Rawdha (il-Mergħa)
  15. Al-Faysaliya (ta' Faisal)
  16. Al-Andalus (l-Andalusija)
  17. Al-Aziziya (ta' Aziz "Abdulaziz")
  18. Ar-Rihab (il-Wita Enormi)
  19. Al-Hamraa (il-Ħamra)
  20. Mosharafa
  21. Ar-Ruwais
  22. Ash-Sharafiya (tax-Shareef)
  23. Bani Malik
  24. Al-Woroud (il-Fjuri)
  25. An-Naseem (iż-Żiffa)
  26. Al-Baghdadiya Ash-Sharqiya (fil-Lvant ta' Bagdad)
  27. Al-Amariya (ta' Ammar)
  28. Al-Hindawiya
  29. As-Saheifa
  30. Al-Kandra
  31. As-Sulaimaniya (ta' Sulaiman)
  32. Al-Thaalba (il-Volpijiet)
  33. As-Sabeel (il-Mogħdija)
  34. Al-Qurayat
  35. Gholail
  36. An-Nozla Al-Yamaniya
  37. Al-Nozla Ash-Sharqiya
  38. Al-Taghr (l-Istoma)
  39. Al-Jamaa (belt universitarja; qrib il-prossimità tagħha mal-Università tar-Re Abdul Aziz)
  40. Madayin Al-Fahad (il-Bliet ta' Fahad)
  41. Ar-Rawabi
  42. Al-Wazeeriya (Ministerjali)
  43. Petromin
  44. Al-Mahjar (il-Foss tal-Ġebel)
  45. Prince Abdel Majeed
  46. Obhour Al-Janobiya (fin-Nofsinhar tal-Bajja ta' Obhur)
  47. Al-Marwa
  48. AL-Fayhaa
  49. Università tar-Re Abdul Al-Aziz
  50. Al-Baghdadiya Al-Gharbiya (fil-Punent ta' Bagdad)
  51. Al-Balad (belt)
  52. Al-Ajwad
  53. Al-Manar
  54. As-Samer
  55. Abruq Ar-Roghama
  56. Madinat As-Sultan
  57. Um Hablain
  58. Al-Hamdaniya
  59. Al-Salhiya
  60. Mokhatat Al-Aziziya
  61. Mokhatat Shamal Al-Matar
  62. Mokhatat Ar-Riyadh
  63. Mokhatat Al-Huda
  64. Braiman
  65. Al-Salam
  66. Al-Mostawdaat
  67. Al-Montazahat
  68. Kilo 14
  69. Al-Harazat
  70. Um As-Salam
  71. Mokhtat Zahrat Ash-Shamal
  72. Al-Majid
  73. Gowieza
  74. Al-Gozain
  75. Al-Kuwait
  76. Al-Mahrogat
  77. Al-Masfa
  78. Al-Matar Al-Gadeem (l-ajruport antik)
  79. Al-Bokhariya
  80. An-Nour
  81. Bab Shareif
  82. Bab Makkah
  83. Bahra
  84. Al-Amir Fawaz
  85. Wadi Fatma
  86. Obhour Shamaliya
  87. At-Tarhil (id-deportazzjoni)
  88. Al-Iskan Al-janoubi
  89. At-Tawfeeq
  90. Al-Goaid
  91. Al-Jawhara
  92. Al-Jamoum
  93. Al-Khumra
  94. Ad-Difaa Al-Jawi (id-Difiża tal-Ajru)
  95. Ad-Dageeg
  96. Ar-Robou
  97. Ar-Rabie
  98. Ar-Rehaily
  99. As-Salmiya
  100. As-Sanabil
  101. As-Sinaiya (Bawadi)
  102. Belt Industrijali (Mahjar)
  103. Al-Adl
  104. Al-Olayia
  105. Al-Faihaa
  106. Al-Karanteena
  107. Al-Ajaweed
  108. Al-Ahmadiya
  109. Al-Mosadiya
  110. East Al-Khat As-Sarei
  111. Kilo 10
  112. Bażi Navali tar-Re Faisal
  113. Kilo 7
  114. Kilo 45
  115. Belt tal-Gwardji tar-Re Faisal
  116. Kilo 11
  117. Thowal
  118. Kilo 13
  119. Al-Makarona
  120. Al-Layth
  121. Al-Gonfoda
  122. Rabegh
  123. Kilo 8
  124. Kilo 5
  125. Kilo 2
  126. Al-Mokhwa
  127. Residenza tal-Gwardja Nazzjonali
  128. As-Showag
  129. Residenza tad-Difiża tal-Ajru
  130. Al-Morsalat
  131. Ash-Shoola
  132. Al-Corniche
  133. Al-Waha
  134. Mokhatat Al-Haramain
  135. Kholais
  136. Al-Rhmanya
  137. Wadi Al Batin
  138. Al Madinah
  139. Judayyiadat Arar
  140. As Salwa
  141. Al Huda

Ġemellaġġ[immodifika | immodifika s-sors]

Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]

  1. ^ "Popolazzjoni fil-Provinċja ta' Mekka" (PDF).
  2. ^ "Top 50 World Container Ports | World Shipping Council". web.archive.org. 2020-11-19. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2020-11-19. Miġbur 2023-12-19.
  3. ^ billr (2009-10-27). "2thinknow Innovation Cities™ Emerging 11 Index 2009 - Middle East, Africa and Former USSR States". Innovation Cities™ Index | World 500 City Rankings (bl-Ingliż). Miġbur 2023-12-19.
  4. ^ "Jeddah Hooked on Fishing". Arab News (bl-Ingliż). 2006-03-04. Miġbur 2023-12-19.
  5. ^ Jayussi, Salma; Manṣūr Ibrāhīm Ḥāzimī; ʻIzzat ibn ʻAbd al-Majīd Khaṭṭāb Beyond the Dunes I B Tauris & Co Ltd (28 April 2006), p. 295. ISBN 978-1-85043-972-1.
  6. ^ Ibn Battuta (1355). "From Cairo to Hejaz to Tunisia again". In Darwīsh Al-Juwaydī (ed.). Ibn Battota's Safari: Tuhfat Al-Nothaar Fe Gharaa'ib Al-Amsaar. Vol. 2. Lebanon: Al-Maktabah Al-ʿAṣriyyah (published 2005). p. 253. ISBN 9953-34-180-X.
  7. ^ Whitaker, Brian (2002-06-10). "Lost in translation" (bl-Ingliż). Miġbur 2023-12-19.
  8. ^ "Jeddah History". web.archive.org. 2016-09-20. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2016-09-20. Miġbur 2023-12-19.
  9. ^ "History of Jeddah - Hajj". www.hajinformation.com. Miġbur 2023-12-19.
  10. ^ "صحيفة عكاظ - جدة اليوم.. والعم وهيب". web.archive.org. 2016-03-03. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2016-03-03. Miġbur 2023-12-19.
  11. ^ "مشروع بورتو شعيبة بمكه يتكلف ملياري دولار | إقتصادوبورصة". web.archive.org. 2013-10-29. Arkivjat mill-oriġinal fl-2013-10-29. Miġbur 2023-12-19.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
  12. ^ Cooper, Tom (2015-04-19). Wings over Ogaden. Helion and Company. p. 5. ISBN 9781909982383.
  13. ^ a b Centre, UNESCO World Heritage. "Historic Jeddah, the Gate to Makkah". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2023-12-19.
  14. ^ "Ċentru Klimatiku Reġjonali ta' Jeddah". web.archive.org. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2012-05-12.
  15. ^ Ltd, Copyright Global Sea Temperatures-A.-Connect. "Jeddah Sea Temperature | December Average | Saudi Arabia | Sea Temperatures". World Sea Temperatures (bl-Ingliż). Miġbur 2023-12-19.
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Jeddah&oldid=298855"