Aksum
| Aksum | |
|---|---|
 Etjopja | |
 | |
| Amministrazzjoni | |
| Stat sovran | Etjopja |
| Region of Ethiopia | Reġjun ta' Tigray |
| Zone of Ethiopia | Żona ta' Mehakelegnaw |
| District of Ethiopia | Belt ta' Aksum |
| Ġeografija | |
| Koordinati | 14°07′18″N 38°43′53″E / 14.1218°N 38.7315°EKoordinati: 14°07′18″N 38°43′53″E / 14.1218°N 38.7315°E |
  Aksum Aksum (Ethiopia) | |
| Superfiċjenti | 17.27 kilometru kwadru |
| Għoli | 2,131 m |
| Demografija | |
| Popolazzjoni | 66,800 abitanti (2015) |
| Informazzjoni oħra | |
| bliet ġemellati | Denver |
Aksum, spelluta wkoll Axum (pronunzjata: /ˈɑːkˈsuːm/), hija belt fir-Reġjun ta' Tigray tal-Etjopja b'popolazzjoni ta' 66,900 resident (mill-2015).[1] Hija s-sit tal-belt kapitali storika tal-Imperu tal-Aksumiti,[2][3][4] setgħa navali u kummerċjali li kellha f'idejha r-reġjun kollu flimkien ma' partijiet tal-Punent tal-Asja bħall-Arabja Sawdija u l-Jemen. L-imperu mexxa r-reġjun minn madwar l-400 Q.K. sas-seklu 10 W.K. Aksum tinsab fid-distrett ta' La’ilay Maychew tal-Etjopja.[5]
Aksum tinsab fiż-Żona Ċentrali tar-Reġjun ta' Tigray, qrib il-bażi tal-muntanji ta' Adwa. Għandha elevazzjoni ta' 2,131 metru (6,991 pied) u hija mdawra bid-distrett ta' La'ilay Maychew, woreda amministrata separatament tar-Reġjun ta' Tigray.
Fl-1980, is-siti arkeoloġiċi ta' Aksum żdiedu fil-lista ta' Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO minħabba l-valur storiku tagħhom.[2] Qabel il-bidu tal-Gwerra ta' Tigray fl-2020, Aksum kienet destinazzjoni turistika ewlenija għall-viżitaturi barranin.
Storja[immodifika | immodifika s-sors]
Qedem[immodifika | immodifika s-sors]
Ma tantx hemm informazzjoni disponibbli rigward is-sekli bikrin tal-evoluzzjoni preżunta ta' Aksum minn ċentru reġjonali umli għal setgħa dominanti. Is-sejbiet arkeoloġiċi f'Gobadra (Gobo Dara) u f'Anqar Baahti jissuġġerixxu li fil-qrib x'aktarx li hemm fdalijiet ta' Żmien il-Ħaġar. L-iskavi ta' R. Fattovich f'Amba Beta Giyorgis 'il fuq minn Aksum jivvalidaw l-għeruq pre-Aksumiti ta' insedjament f'Aksum li jmur lura sa madwar is-sekli 7 sa 4 Q.K. Barra minn hekk, l-iskavi fil-Park tal-Isteli fil-qalba ta' Aksum jissostanzjaw attività kontinwa f'dik iż-żona mill-bidu tal-era komuni. Sas-seklu 1 W.K., Aksum ġiet deskritta bħala "metropoli" fil-Manuskritt tal-Baħar Eritrew.
Diversi spedizzjonijiet arkeoloġiċi wettqu skavi f'diversi partijiet ta' Aksum. L-użu bikri ta' steli jew ta' obeliski bħala markaturi tal-oqbra huwa ddokumentat, u evolva maż-żmien biex jinkorpora wħud mill-ikbar monumenti fid-dinja. Inizjalment, l-isteli tal-granit fiċ-ċimiterju primarju li kien fih l-oqbra rjali Aksumiti u ċimiterji oħra madwar il-belt kienu sempliċi u mhux mirquma. Sussegwentement, baqgħu sempliċi iżda bdew jiġu mżejna bil-granit bir-reqqa kollha, u eventwalment bdew jiġu mnaqqxa biex jemulaw torrijiet ta' diversi sulari bi stil arkitettoniku uniku. L-arkitettura Aksumita hija kkaratterizzata minn blokok enormi tal-granit, ħaġa iżgħar mhux maqtugħ għall-ħitan, tkaħħil tat-tajn għat-tiswija, brikks għall-volti u għall-ħnejjiet, u qafas estern tal-injam qisu ta' "rjus tax-xadini" jew għamliet kwadri ħerġin 'il barra. Il-ħitan kellhom it-tendenza li jkunu inklinati 'l ġewwa iktar ma jitilgħu, u spiss kien ikun fihom diversi niċeċ 'il ġewwa biex ikollhom iktar saħħa. Stil arkitettoniku komparabbli huwa evidenti fi strutturi sostanzjali ta' "palazzi" mhux biss f'Aksum iżda wkoll fi bliet oħra bħal Adulis u Matara. Il-preżenza ta' ġibjun kbir, issa magħruf bħala May Sum, taħt l-għolja msejħa May Qoho, jaf imur lura għal żmien l-Imperu Aksumita, u b'hekk jindika l-provvista tal-ilma affidabbli tal-belt. Aksum x'aktarx kellha viċinat agrikolu prosperuż, li huwa evidenti mill-qamħ fuq il-muniti Aksumiti, abbundanza ta' bhejjem, foresti lokali għall-provvista tal-ħatab għal sekli sħaħ, u diversi industriji bħall-produzzjoni tal-metalli, tal-ħġieġ u tal-bċejjeċ tal-fuħħar. Il-kisbiet tal-Aksumiti fl-arkitettura u fix-xogħol bil-ġebel, flimkien ma' evidenza ta' xogħol bl-avorju u bil-ġlud, instabu fl-oqbra Aksumiti.
Cosmas Indicopleustes, li żar Aksum fit-tieni deċennju tas-seklu 6, iddeskriva l-palazz b'erba' torrijiet tar-re tal-Etjopja, li kien imżejjen bi statwi ta' unikorni tal-bronż. F'Aksum fl-imgħoddi kien hemm ukoll ringieli ta' tronijiet monumentali tal-granit, li x'aktarx kellhom statwi tal-metall iddedikati lil divinitajiet pre-Kristjani bħal Astar, Baher, Madr u Mahram. Dawn it-tronijiet kienu jinkorporaw panewijiet kbar b'kitbiet imnaqqxa, uħud attribwiti lil Ousanas, Ezana, Kaleb, u ibnu stess Wazeb, li jirrakkontaw il-gwerer tagħhom u li jservu bħala monumenti tar-rebħiet. Kitba mnaqqxa partikolari ssemmi lil Ezana jistabbilixxi tron "hawnhekk f'Sado", x'aktarx xi post f'Aksum. Il-librerija f'Aksum kellhom dokumenti Kristjani essenzjali, u l-patrijiet Koptiċi ttraduċew bosta minn dawn il-kotba fis-sekli 5 u 6. Il-Bibbja ġiet tradotta bil-lingwa Ge'ez, u l-unika kopja sħiħa li għadha teżisti tal-Ktieb ta' Enoch hija bil-lingwa Ge'ez.
Il-kuntatt mal-Imperu Biżantin waqaf wara li l-provinċji tal-Lvant tiegħu nħatfu mill-Għarab u b'konsegwenza ta' dan, Aksum saret iktar fqira u iktar iżolata. Ma baqgħetx tkun il-belt kapitali politika tar-Renju ta' Aksum xi żmien wara s-seklu 8, li ġie rilokat lejn in-Nofsinhar. Kitba mnaqqxa, maħduma minn ċertu Hasani 'Dano'el, issemmi s-suċċess tiegħu ta' suġġogazzjoni tar-re ta' Aksum u t-tnaqqis tal-istatus tal-belt għal dak ta' tributarja lir-renju tiegħu stess fis-seklu 9. Huwa konċepibbli li l-ħsara ekoloġika kienet estiża lejn l-inħawi madwar Aksum minħabba d-domanda dejjem tikber għall-oġġetti tal-ikel u għall-ħatab. Ir-reġjun madwar il-belt jaf eventwalment kien sar inkapaċi li jsostni l-popolazzjoni ta' ċentru politiku ewlieni. Sal-aħħar tas-seklu 9, Aksum ġiet abbandunata għalkollox u tħalliet fi stat ta' fdalijiet.
Medjevali[immodifika | immodifika s-sors]
Il-belt reġgħet saret prominenti wara l-wasla tad-dinastija ta' Salamun, u saret il-belt kapitali spiritwali tal-Imperu Etjopjan. Ġabra ta' dokumenti bil-lingwa Ge'ez, li jinkorporaw storja leġġendarja konċiża ta' Aksum, dokumenti dwar l-artijiet, u materjal relatat ieħor, magħrufa bħala l-Ktieb ta' Aksum, ġie skopert b'kumbinazzjoni flimkien ma' manuskritti, il-Kebra Nagast u xogħlijiet oħra. Din il-kompilazzjoni tagħti diversi ħjiel dwar il-pussessi tal-knisja u l-istorja sussegwenti tal-belt. Il-belt kellha wkoll il-gvernatur tagħha stess magħruf bħala n-Nebure Id, li kien ukoll dinjitarju għoli tal-knisja. Il-Kebra Nagast inkiteb min-Nebure Id Yishaq ta' Aksum, li rrikonoxxa li Aksum kienet il-post fejn kien hemm l-Arka tal-Alleanza, għalkemm Aksum qatt ma ssemmiet fil-ktieb. Minflok, il-"belt tar-renju" tissejjaħ Dabra Makadda.
Is-Seyon ta' Aksum ġiet irrestawrata minn Dawit I fl-1406. Ingħad li kienet tospita l-Arka tal-Alleanza tal-Bibbja, li kienet iżżomm it-Tavli tal-Ġebel li fuqhom kien imnaqqxa l-Għaxar Kmandamenti. Zara Yaqob ġie inkurunat hemmhekk fl-1436 u baqa' jirresjedi f'Aksum għal tliet snin. Sussegwentement, ftit monarki oħra wkoll għażlu lil Aksum bħala s-sit għaċ-ċerimonji tal-inkurunazzjoni tagħhom. Dan ir-ritwali uniku kien jinvolvi l-qtugħ ta' korda miżmuma mill-"ulied bniet ta' Aksum", bħala simbolu tat-tlugħ tar-re bħala r-"re ta' Zion". It-tronijiet tal-ġebel Aksumiti tal-qedem kienu jintużaw bħala sedji tal-inkurunazzjoni, għalkemm l-"inkurunazzjoni" stess kienet tinkludi r-ritwali tad-dlik u tal-qtugħ tat-tonsura, segwiti minn quddiesa fil-knisja.
Francisco Alvares qatta' tmien xhur f'Aksum fis-snin 20 tas-seklu 16 u ddeskriva l-knisja ta' Aksum Seyon, l-isteli, it-tronijiet u strutturi oħra. Huwa ħaseb li l-belt kienet l-eks residenza tar-Reġina ta' Sheba, kif ukoll ta' Kandake u ta' Gudit. Fil-kitba tiegħu huwa ddeskriva l-knisja: "Din il-knisja hija tassew kbira; għandha ħames korsiji wesgħin u twal sew, bil-volti mas-saqaf, u l-volti kollha magħluqin, u s-saqaf u l-ġnub kollha mpittrin. Il-korp tal-knisja huwa maħdum sew b'lavur mirqum tal-ġebel; għandha seba' kappelli, kollha b'daharhom lejn il-Lvant, u b'artali mżejna sew. Għandha kor bi stil minn tagħna, għajr li huwa baxx, u wieħed imiss il-volti tas-saqaf b'rasu; u l-kor jinsab ukoll 'il fuq mill-volta, imma ma jintużax".
Ir-rikkezzi ta' Aksum insterqu u ngħataw in-nar fl-1535 mit-truppi ta' Ahmad ibn Ibrahim al-Ghazi li qered il-knisja li Alvares kien iddeskriva. Qabel ma l-belt insterqet, dokument fil-Ktieb ta' Aksum jelenka 1,705 oġġetti tad-deheb kif ukoll bosta oġġetti oħra ta' Aksum li Lebna Dengel qassam lid-diversi gvernaturi biex isalvahom mill-qerda, u l-kronista ta' Ahmad isemmi li oġġett kbir tal-ġebel kien tneħħa matul dan iż-żmien u ttieħed f'post sikur f'"Tabr".
Manuel de Almeida kkonferma l-kobor tal-qerda ta' Aksum fis-seklu 16 u kkummenta li mbagħad kien fadlilha 100 abitant biss.
Il-belt ġiet rikostruwita fl-1580 mill-Imperatur Sarsa Dengel li rrestawra l-knisja u ġie inkurunat hemmhekk.
Seklu 17[immodifika | immodifika s-sors]
Fl-1604-1605 żar il-belt il-Ġiżwita Fernao Guerreiro, li rrapporta li l-knisja kellha navata, żewġ korsiji u bejt tal-ħuxlief. Jista' jkun li xi elementi tal-arkitettura interna mill-knisja preċedenti baqgħu jeżistu, inkluż il-ħitan ta' barra, li mbagħad fi ħdanhom inbniet il-knisja iżgħar il-ġdida. Fl-1608, matul l-inkurunazzjoni ta' Susenyos I f'Aksum, ġiet iċċelebrata quddiesa f'dan il-post. Madankollu, fl-1611 ir-rikkezzi ta' Aksum insterqu minn Oromo, li ta n-nar lill-knisja. Pedro Páez li żar Aksum għall-ħabta tal-1620 ra madwar 150-200 dar tat-tajn biss, u Manoel Barradas kiten li Aksum kienet villaġġ żgħir biss.
Fl-1655, Fasilides ordna li l-knisja tiġi rrestawrata. Id-dedika tagħha ġiet iċċelebrata minn bintu, il-Prinċipessa Yodit, li tat "ammont inkalkolabbli ta' flus", sabiex il-knisja tkun "mill-isbaħ u tal-għaġeb". Fl-1678, xi ribelli taħt Ras 'Faris, il-gvernatur ta' Salawa, taw in-nar lil Aksum, iżda l-knisja baqgħet teżisti u ntużat fl-inkurunazzjoni ta' Iyasu I fl-1693.
Seklu 18[immodifika | immodifika s-sors]
Il-vjaġġatur Franċiż Charles-Jacques Poncet żar Aksum (li sejħilha "Heleni") fl-1700, u ddeskriva l-isteli u l-knisja. James Bruce ħalla wkoll xi deskrizzjonijiet tal-belt tal-qedem, li fi żmienu kienet tikkonsisti skontu f'madwar 600 dar. Huwa kien jemmen li Aksum kienet l-iktar frott ix-xogħol tat-Tolomej, u akkredita l-biċċa l-kbira tal-monumenti lil Tolomew III Euergetes.
Wara d-deklin tal-awtorità imperjali fi żmien Zemene Mesafint, Aksum sfat taħt il-kontroll tal-mexxejja ta' Tigray. Wieħed minnhom, Wolde Selassie, ta għotja ta' art lill-Knisja ta' Santa Marija fl-1794.
Seklu 19[immodifika | immodifika s-sors]
_The_Obelisk_at_Axum.png)
Skont il-missjunarju Samuel Gobat, fil-bidu tas-seklu 19 Aksum kienet sejra tajjeb ekonomikament, peress li kienet tinsab fi "pjanura għammiela enormi" li kienet "ikkultivata sew". Apparti l-fdalijiet, l-insedjament kien magħmul kważi kompletament minn għorfiet tondi b'soqfa tal-ħuxlief.
Il-mexxej u ġellied tal-gwerer Wube Haile Maryam, ta għotja ta' art lill-Knisja ta' Santa Marija kif ġie rreġistrat f'dokument bla data.
Fit-12 ta' Jannar 1872, Yohannes IV ġie inkurunat bħala l-Imperatur tal-Etjopja fil-belt ta' Aksum.
Fi Frar 1893, l-esploraturi Brittaniċi James Theodore Bent u martu Mabel Bent, ivvjaġġaw b'dgħajsa lejn Massawa mal-kosta tal-Punent tal-Baħar l-Aħmar. Imbagħad ivvjaġġaw bl-art sabiex iwettqu skavi f'Aksum u f'Yeha, bit-tama li jirriċerkaw rabtiet possibbli bejn in-networks kummerċjali bikrin u l-kulturi bikrin fuq iż-żewġ naħat tal-Baħar l-Aħmar. Huwa waslu f'Aksum fl-24 ta' Frar 1893, iżda xogħolhom kellu jieqaf ħesrem minħabba t-tensjonijiet bejn l-okkupanti Taljani u l-mexxejja u l-ġellieda tal-gwerer lokali, flimkien mal-konsegwenzi kontinwi tal-Ewwel Gwerra bejn l-Italja u l-Etjopja, u b'hekk kellhom jirtiraw malajr sal-aħħar ta' Marzu lejn Zula u reġgħu lura l-Ingilterra.
Il-ġurnalist Brittaniku Augustus B. Wylde wara li żar Aksum fl-1897 kiteb: "wara li niżlet xita qliel, feġġew muniti antiki mill-ħamrija, u s-subien lokali kienu jieħdu pjaċir jakkumpanjaw stranġier u juruh il-post. Kienu intelliġenti u b'seba' għajnejn, u kienu jinteressaw ruħhom u kurjużi, iżda sakemm ma jkunx hemm xi ħadd hemmhekk biex jippremjahom talli sabu xi muniti antiki, lanqas biss kienu jiġbruhom minn mal-art, għaliex għalihom ma kellhomx valur".
Seklu 20[immodifika | immodifika s-sors]
Il-fdalijiet ta' Aksum ġew investigati fl-1906 minn missjoni arkeoloġika importanti Ġermaniża mmexxija mill-istudjuż rinomat Enno Littmann.
Fil-bidu tat-Tieni Gwerra bejn l-Italja u l-Etjopja, it-truppi Taljani ħatfu lil Aksum f'Ottubru 1936. Fl-1937, obelisk ta' Aksum twil 24 metru (79 pied) ta' 1,700 sena ilu, ġie maqsum f'ħames biċċiet mit-Taljani li ttrasportawh bil-baħar lejn Ruma biex imbagħad jerġa' jittella'. L-obelisk jitqies minn ħafna bħala wieħed mill-ifjen eżempji ta' inġinerija mill-quċċata tal-Imperu Aksumit. Minkejja ftehim tan-Nazzjonijiet Uniti tal-1947 biex l-obelisk jerġa' jiġi ttrasportat lura, l-Italja għall-ewwel reġa' bdielha, u b'hekk inħoloq diżgwid diplomatiku fit-tul mal-gvern Etjopjan, li kien iqis l-obelisk bħala simbolu tal-identità nazzjonali.
Matul il-Gwerra Ċivili Etjopjana, fit-30 ta' Marzu 1989, Aksum ġiet ibbumbardjata mill-ajru mill-Forza tal-Ajru Etjopjana u tliet persuni nqatlu.
Seklu 21[immodifika | immodifika s-sors]
F'April 2005, l-Italja finalment irritornat il-biċċiet tal-obeliski lejn Aksum qalb ħafna briju uffiċjali u pubbliku. L-Italja kopriet ukoll il-kostijiet ta' US$4 miljun tat-trasferiment. L-UNESCO ħadet ir-responsabbiltà għall-installazzjoni mill-ġdid ta' din l-istele f'Aksum, u sal-aħħar ta' Lulju 2008, l-obelisk kien ġie installat mill-ġdid u beda jintwera lill-pubbliku uffiċjalment fl-4 ta' Settembru 2008.
Matul il-Gwerra ta' Tigray, madwar 100-800 persuna ċivili ġew immassakrati mill-Armata tal-Eritrea bejn it-28 ta' Novembru u l-15 ta' Diċembru 2020.
Sit ta' Wirt Dinji[immodifika | immodifika s-sors]
Aksum ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1980.[2]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; u l-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".[2]
Attrazzjonijiet ewlenin ta' Aksum[immodifika | immodifika s-sors]
Il-monumenti Aksumiti ewlenin fil-belt huma l-isteli. Dawn l-obeliski għandhom madwar 1,700 sena u sar simbolu tal-identià tal-poplu Etjopjan. L-ikbar għadd ta' obeliski jinsabu fil-Park tal-Isteli tat-Tramuntana, fejn l-itwal wieħed, l-Istele l-Kbira, fih 33 metru (108 pied), li hu maħsub li waqa' u nkiser waqt il-kostruzzjoni tiegħu. L-Obelisk ta' Aksum tneħħa mill-armata Taljana fl-1937, ġie rritornat lill-Etjopja fl-2005 u ġie installat mill-ġdid fil-31 ta' Lulju 2008. It-tieni l-itwal stele hija l-Istele tar-Re Ezana li hija twila 24 metru (79 pied). Tliet steli oħra huma għoljin 18.2-il metru (60 pied), 15.8-il metru (52 pied), u 15.3-il metru (50 pied). Huwa maħsub li l-isteli jimmarkaw l-oqbra u fl-imgħoddi kellhom diski tal-metall fondut imwaħħlin mal-ġnub tagħhom, li kienu mnaqqxin ukoll b'disinni arkitettoniċi. L-Istele ta' Gudit lejn il-Punent tal-belt, għad-differenza tal-oħrajn fit-Tramuntana, huma sparsi flimkien ma' oqbra l-iktar tas-seklu 4.
L-attrazzjonijiet ewlenin l-oħra tal-belt huma l-knejjes antiki u ġodda ta' Santa Marija ta' Zion. Il-Knisja ta' Santa Marija ta' Zion inbniet fl-1665 mill-Imperatur Fasilides u jingħad li kienet tospita l-Arka tal-Alleanza. Il-katidral oriġinali, li jingħad li nbniet minn Ezana u tkabbret diversi drabi iktar 'il quddiem, jingħad li kienet enormi bi 12-il navata. Ingħata n-nar minn Gudit, ġie rikostruwit, u mbagħad reġa' nqered matul il-gwerra bejn l-Abissinja u Adal tas-seklu 16. Reġa' nbena mill-ġdid mill-Imperatur Gelawdewos (u tlesta minn ħuh u s-suċċessur l-Imperatur Minas) u l-Imperatur Fasilides issostitwih bl-istruttura preżenti. L-irġiel biss jitħallew jidħlu fil-Katidral l-Antik ta' Santa Marija (uħud jgħidu li minħabba l-qerda tal-knisja oriġinali minn Gudit). Il-Katidral il-Ġdid ta' Santa Marija ta' Zion tinsab qrib il-Katidral l-Antik, u nbena biex tiġi onorata wegħda mill-Imperatur Haile Selassie lil Santa Marija ta' Zion tal-liberazzjoni tal-Etjopja mill-okkupazzjoni Faxxista. Mibni bi stil neo-Biżantin, il-Katidral il-Ġdid beda jinbena fl-1955, u l-aċċess tan-nisa huwa permess. L-Imperatur Haile Selassie interrompa ż-żjara statali tar-Reġina Eliżabetta II biex tivvjaġġa lejn Aksum u tattendi d-dedikazzjoni tal-Katidral il-Ġdid u tagħti ġieħ personali, u b'hekk tintwera l-importanza ta' din il-knisja fl-Imperu Etjopjan. Ir-Reġina Eliżabetta żaret il-katidral ftit jiem wara. Bejn iż-żewġ katidrali hemm kappella żgħira magħrufa bħala l-Kappella tat-Tavla li nbniet fl-istess żmien bħala l-Katidral il-Ġdid, li hija maħsuba li tospita l-Arka tal-Alleanza. Il-konsorti tal-Imperatur Haile Selassie, l-Imperatriċi Menen Asfaw, ħallset għall-kostruzzjoni tagħha mill-fondi privati tagħha. Il-kappella hija magħluqa għal kulħadd għajr għall-patri gwardjan li jirresjedi hemmhekk. Id-dħul huwa pprojbit saħansitra lill-Patriarka tal-Knisja Ortodossa, u lill-Imperatur tal-Etjopja matul il-monarkija. Iż-żewġ kattidrali u l-kappella tal-Arka huma l-qofol ta' pellegrinaġġ u jitqiesu bħala l-iżjed siti sagri fl-Etjopja għall-membri tal-Knisja Ortodossa Etjopjana.
Attrazzjonijiet oħra f'Aksum jinkludu l-mużewijiet arkeoloġiċi u etnografiċi, il-Ħaġra ta' Ezana bil-kitba mnaqqxa bis-Sabajan, bil-Geʽez u bil-Grieg Antik b'mod simili bħall-Ġebla ta' Rosetta, il-Qabar tar-Re Bazen (sit megalitiku li jitqies bħala waħda mill-iżjed strutturi bikrin), l-hekk imsejjaħ Banju tar-Reġina ta' Sheba (li fil-fatt huwa ġibjun), il-palazzi ta' Ta'akha Maryam tas-seklu 4 u ta' Dungur tas-seklu 6, il-Monasteri ta' Pentalewon u ta' Abba Liqanos, u madwar 2 kilometri (1.2 mil) fil-Punent hemm is-sit tal-arti fuq il-blat magħruf bħala l-Iljun Femminili ta' Gobedra.
Leġġenda lokali ssostni li r-Reġina ta' Sheba kienet tgħix fil-belt.
Klima[immodifika | immodifika s-sors]
Is-sistema tal-klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen-Geiger tikklassifika l-klima ta' Aksum bħala klima subtropikali tal-artijiet għoljin (Cwb).
| Data klimatika għal Aksum | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Xahar | Jan | Fra | Mar | Apr | Mej | Ġun | Lul | Aww | Set | Ott | Nov | Diċ | Sena |
| Temp. massima medja ta' kuljum f'°C (°F) | 25.9
(78.6) |
27.2
(81.0) |
28.6
(83.5) |
29.4
(84.9) |
28.8
(83.8) |
27.0
(80.6) |
22.5
(72.5) |
22.3
(72.1) |
24.8
(76.6) |
26.3
(79.3) |
26.8
(80.2) |
25.7
(78.3) |
26.3
(79.3) |
| Temp. medja ta' kuljum f'°C (°F) | 16.7
(62.1) |
17.8
(64.0) |
17.7
(63.9) |
21.0
(69.8) |
20.8
(69.4) |
19.7
(67.5) |
17.2
(63.0) |
17.4
(63.3) |
17.9
(64.2) |
17.9
(64.2) |
17.4
(63.3) |
16.2
(61.2) |
18.1
(64.7) |
| Temp. minima medja ta' kuljum f'°C (°F) | 7.5
(45.5) |
8.4
(47.1) |
10.8
(51.4) |
12.7
(54.9) |
12.9
(55.2) |
12.4
(54.3) |
12.0
(53.6) |
12.6
(54.7) |
11.1
(52.0) |
9.6
(49.3) |
8.0
(46.4) |
6.7
(44.1) |
10.4
(50.7) |
| Preċipitazzjoni medja f'mm (pulzieri) | 3
(0.1) |
2
(0.1) |
9
(0.4) |
27
(1.1) |
31
(1.2) |
67
(2.6) |
221
(8.7) |
199
(7.8) |
67
(2.6) |
12
(0.5) |
13
(0.5) |
1
(0.0) |
652
(25.6) |
| Sors: Climate-Data.org (altitudni: 2,133 metru).[6] | |||||||||||||
Demografija[immodifika | immodifika s-sors]
Skont l-Aġenzija Statistika Ċentrali (CSA), tal-1 ta' Lulju 2012 il-popolazzjoni tal-belt ta' Aksum kienet stmata li tlaħħaq is-56,576 ruħ. Iċ-ċensiment kien jindika li 30,293 ruħ tal-popolazzjoni kienu nisa u 26,283 ruħ kienu rġiel.[7]
Iċ-ċensiment nazzjonali tal-2007 wera li l-popolazzjoni tal-belt kienet ta' 44,647 ruħ, li minnhom 20,741 ruħ kienu rġiel u 23,906 ruħ kienu nisa). Il-maġġoranza tal-abitanti qalu li kienu jipprattikaw il-Kristjaneżmu Ortodoss Etjopjan, bi 88.03 % irrapportaw li dik kienet ir-reliġjon tagħhom, filwaqt li 10.89 % tal-popolazzjoni kienu Musulmani Etjopjani.[8]
Iċ-ċensiment nazzjonali tal-1994 irrapporta li l-popolazzjoni tal-belt kienet ta' 27,148 ruħ, li minnhom 12,536 ruħ kienu rġiel u 14,612-il ruħ kienu nisa. L-ikbar grupp etniku rrapportat kien il-poplu ta' Tigray b'98.54 % u l-lingwa Tigrinya kienet mitkellma bħala l-ewwel lingwa minn 98.68 %. Il-maġġoranza tal-popolazzjoni kienet tipprattika l-Kristjaneżmu Ortodoss Etjopjan, b'85.08 % irrapportaw li kienu jipprattikaw dik ir-reliġjon, filwaqt li 14.81 % kienu Musulmani.[9]
Trasport[immodifika | immodifika s-sors]
L-Ajruport ta' Aksum, magħruf ukoll bħala l-Ajruport tal-Imperatur Yohannes IV, jinsab 5.5 kilometri (3.4 mili) biss lejn il-Lvant tal-belt.[10]
Edukazzjoni[immodifika | immodifika s-sors]
L-Università ta' Aksum ġiet stabbilita f'Mejju 2006 fuq sit li inizjalment ma kienx maħsub għall-kostruzzjoni, 4 kilometri (2.5 mili) miż-żona ċentrali ta' Aksum. Iċ-ċerimonja tal-inawgurazzjoni saret fis-16 ta' Frar 2007 u l-erja attwali tal-kampus ta' 107 ettari (260 akru), bi spazju biżżejjed għat-tkabbir. Huwa mistenni li l-istabbiliment ta' università f'Aksum se jagħti kontribut siewi għall-iżvilupp kontinwu tal-pajjiż inġenerali u tar-reġjun b'mod partikolari.
Nies notevoli[immodifika | immodifika s-sors]
- Abune Mathias (twieled fl-1941), li fost it-titli tiegħu kien l-"Arċisqof ta' Aksum";
- Abay Tsehaye (1953-2021), politiku u membru fundatur tal-Front tal-Liberazzjoni tal-Poplu ta' Tigray;
- Zera Yacob (1599-1692), filosfu;
- Zeresenay Alemseged (twieled fl-1969), paleoantropologu u eks President tad-Dipartiment tal-Antropoloġija fl-Akkademja tax-Xjenzi tal-California f'San Francisco, l-Istati Uniti.
Gallerija[immodifika | immodifika s-sors]
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]
- ^ "Ethiopia: Regions, Districts, Cities, Towns - Population Statistics in Maps and Charts". www.citypopulation.de (bl-Ingliż). Miġbur 2024-01-12.
- ^ a b ċ d Centre, UNESCO World Heritage. "Aksum". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2024-01-12.
- ^ "Aksum | Ancient City, Stelae, Ruins, & Map | Britannica". www.britannica.com (bl-Ingliż). 2023-12-03. Miġbur 2024-01-12.
- ^ Phillipson, David W. (2014). Foundations of an African Civilisation: Aksum and the Northern Horn, 1000 BC - AD 1300. Boydell & Brewer Ltd. p. 69. ISBN 9781847010889.
- ^ "Axum - Walkin Ethiopia Tour and Travel". walkinethiopia.com. Miġbur 2024-01-12.
- ^ "Axum climate: Weather Axum & temperature by month". en.climate-data.org. Miġbur 2024-01-12.
- ^ "2011 National Statistics (Abstract) - 2011 National Statistics (Abstract)". web.archive.org. 2013-01-26. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2013-01-26. Miġbur 2024-01-12.
- ^ "Census 2007 Tables: Tigray Region". web.archive.org. 2010. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2010-11-14.
- ^ "1994 Population and Housing Census of Ethiopia: Results for Southern Nations, Nationalities and Peoples' Region, Vol. 1, part 1" (PDF). Arkivjat minn l-oriġinal (PDF) fl-2008-11-19. Miġbur 2024-01-12.
- ^ "Axum Airport". web.archive.org. 2012-04-29. Arkivjat mill-oriġinal fl-2012-04-29. Miġbur 2024-01-12.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)