Aqbeż għall-kontentut

Ġebla ta' Rosetta

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Il-Ġebla ta' Rosetta

Il-Ġebla ta' Rosetta (jew Ġebla ta' Rożetta) hija stele tal-granodijorit imnaqqxa bi tliet verżjonijiet ta' digriet maħruġ f'Memphis, l-Eġittu, fis-sena 196 Q.K. matul id-dinastija Tolemajka f'isem ir-Re Tolomew V Epifani. It-testi ta' fuq u tan-nofs huma bl-Eġizzjan Antik bil-kitba ġeroglifika u bil-kitba demotika rispettivament, filwaqt li t-test ta' taħt huwa bil-Grieg Antik. Id-digriet fih differenzi żgħar bejn it-tliet verżjonijiet, u dan wassal biex il-Ġebla ta' Rosetta kienet il-muftieħ biex jiġu ddeċifrati l-kitbiet Eġizzjani.

Il-ġebla ġiet imnaqqxa matul il-perjodu Ellenistiku u jingħad li oriġinarjament postha kien f'tempju, possibbilment f'Sajis. X'aktarx ġiet imċaqilqa lejn l-aħħar tal-antikità jew matul il-perjodu ta' Mameluk, u eventwalment intużat bħala materjal tal-kostruzzjoni biex inbena l-Forti Julien qrib il-belt ta' Raxid (Rosetta) fid-Delta tan-Nil. Ġiet skoperta hemmhekk f'Lulju 1799 mill-uffiċjal Franċiż Pierre-François Bouchard matul il-kampanja ta' Napuljun fl-Eġittu. Kienet l-ewwel test bilingwi bl-Eġizzjan Antik li nstab fi żminijiet moderni, u qanqlet interess pubbliku mifrux minħabba l-potenzjal tagħha li twassal biex tiġi ddeċifrata l-kitba ġeroglifika li qabel ma setgħetx tiġi tradotta. F'qasir żmien bdew jiċċirkolaw kopji litografiċi u forom bil-ġibs fost il-mużewijiet u l-istudjużi Ewropej. Meta l-Brittaniċi rebħu kontra l-Franċiżi, ħadu l-ġebla Londra fil-qafas tal-Kapitolazzjoni ta' Lixandra fl-1801. Ilha tintwera pubblikament fil-British Museum kważi kontinwament mill-1802 u hi l-iktar oġġett li jiġbed nies hemmhekk.

Id-digriet kien diġà beda jiġi studjat meta fl-1803 ġiet ippubblikata l-ewwel traduzzjoni kompluta tat-test Grieg. Jean-François Champollion ħabbar it-trażlitterazzjoni tal-kitbiet Eġizzjani f'Pariġi fl-1822; iżda għadda ferm iktar żmien qabel ma l-istudjużi kienu kapaċi jaqraw b'mod kunfidenti l-kitbiet u l-letteratura bl-Eġizzjan Antik. Saru avvanzi kbar fid-dekodifikazzjoni meta ġie rrikonoxxut li l-ġebla kien fiha tliet verżjonijiet tal-istess test (fl-1799); li t-test demotiku kien juża karattri fonetiċi biex jispelli ismijiet barranin (fl-1802); li t-test ġeroglifiku kien jagħmel l-istess ħaġa u kellu elementi li jixbħu ħafna lit-test demotiku (fl-1814); u li l-karattri fonetiċi kienu jintużaw ukoll biex jispellu l-kelmiet Eġizzjani nattivi (1822-1824).

Iktar tard ġew skoperti tliet kopji frammentarji oħra tal-istess digriet, u issa huma magħrufa diversi kitbiet bilingwi jew trilingwi Eġizzjani simili, fosthom tliet digrieti Tolemajċi li nkitbu kemxejn qabel: id-Digriet ta' Lixandra fis-sena 243 Q.K., id-Digriet ta' Kanopu fis-sena 283 Q.K., u d-Digriet ta' Tolomew IV maħruġ f'Memphis, madwar is-sena 218 Q.K. Il-Ġebla ta' Rosetta ma għadhiex unika, imma kienet il-muftieħ essenzjali għall-fehim modern tal-letteratura u taċ-ċivilizzazzjoni Eġizzjana Antika. It-terminu ‘Ġebla ta' Rosetta' issa jintuża biex jirreferi għall-ħjiel essenzjali f'qasam ġdid ta' għarfien.

Deskrizzjoni

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-Ġebla ta' Rosetta hija elenkata bħala “ġebla tal-granodijorit iswed, bi tliet kitbiet imnaqqxin ... li nstabet f'Rosetta” f'katalogu kontemporanju tal-artefatti li ġew skoperti waqt spedizzjoni Franċiża u li ġew ċeduti lit-truppi Brittaniċi fl-1801.[1] Xi żmien wara li waslet Londra, il-kitbiet ġew ikkuluriti bil-ġibs abjad biex ikunu jistgħu jinqraw iktar faċilment, u l-kumplament ta' wiċċ il-ġebla nkesa b'saff xama' tal-karnawba bl-għan li ma ssirx ħsara meta s-swaba' tal-viżitaturi jmissu mal-ġebla.[2] Dan wassal biex kulur il-ġebla jidher iktar skur u inizjalment, bi żball, ġiet identifikata bħala ġebla tal-bażalt iswed.[3] Ix-xama' tneħħiet meta l-ġebla ġiet imnaddfa fl-1999, u b'hekk reġgħu feġġew il-kulur griż skur oriġinali tagħha, il-leqqa tal-istruttura kristallina tagħha, u vina roża li hemm tul ir-rokna ta' fuq tagħha fuq in-naħa tax-xellug.[4] Wara li saru paraguni mal-kollezzjoni Klemm ta' kampjuni ta' ġebel mill-Eġittu, ħareġ fid-dieher li l-Ġebla ta' Rosetta tixbaħ ħafna l-ġebel minn barriera żgħira tal-granodijorit f'Gebel Tingar fuq ix-xatt tal-Punent tan-Nil, li tinsab lejn il-Punent tal-gżira Elefantina fir-reġjun ta' Aswan; il-vina roża hija tipika tal-granodijorit minn dan ir-reġjun.[5]

Il-Ġebla ta' Rosetta twila 1,123 mm fl-ogħla punt tagħha, wiesgħa 757 mm, u ħoxna 284 mm. Tiżen bejn wieħed u ieħor 760 kg. Fiha tliet kitbiet imnaqqxin fuqha: il-ġeroglifiċi Eġizzjani Antiki fuq nett, taħtha l-kitba demotika Eġizzjana, u taħt nett il-kitba bil-Grieg Antik.[6] Il-wiċċ ta' quddiem huwa llostrat u l-kitbiet ġew imnaqqxin kemm kemm fuqu; il-ġnub tal-ġebla huma llixxati, iżda l-wara tal-ġebla ġiet maħduma fuq fuq biss, x'aktarx għaliex din ma kinitx tidher meta l-ġebla kienet tkun wieqfa f'postha.[5][7]

Stele oriġinali

[immodifika | immodifika s-sors]
Rikostruzzjoni waħda possibbli tal-istele oriġinali

Il-Ġebla ta' Rożetta hija framment ta' stele ikbar. Minkejja dan, ma nstab l-ebda framment ieħor f'tiftixiet li saru iktar 'il quddiem fis-sit fejn instabet il-ġebla.[8] Minħabba li hija framment imkisser, l-ebda waħda mill-kitbiet imnaqqxin fuqha ma huma kompluti. Il-kitba ta' fuq nett bil-ġeroglifiċi Eġizzjani hija l-iktar waħda li ġarrbet ħsara. Jidhru biss l-aħħar 14-il linja mit-test ġeroglifiku; kollha kemm huma mkissrin fuq in-naħa tal-lemin, u 12 minnhom huma mkissrin ukoll fuq in-naħa tax-xellug. Il-kitba tan-nofs bit-test demotiku hija l-iktar waħda li baqgħet tajba; fiha 32 linja u 14 minnhom ġarrbu kemxejn ħsara fuq in-naħa tal-lemin. Il-kitba ta' taħt nett bit-test bil-Grieg Antik fiha 54 linja u 27 minnhom baqgħu sħaħ; il-kumplament isiru iktar u iktar frammentarji minħabba li lejn 'l isfel tal-ġebla, fuq in-naħa tal-lemin, il-ġebla nkisret dijagonalment.[9]

It-tul kollu tat-test ġeroglifiku u d-daqs totali tal-istele oriġinali, li l-Ġebla ta' Rosetta hija biss framment minnha, jistgħu jiġu stmati abbażi ta' steli komparabbli li nstabu, inkluż kopji oħra tal-istess tip. Id-digriet ta' Kanopu, li tfassal kemxejn qabel u nħareġ fis-sena 238 Q.K. matul ir-renju ta' Tolomew III, twil 2,190 mm u wiesa' 820 mm, filwaqt li fih 36 linja ta' test ġeroglifiku, 73 linja ta' test demotiku, u 74 linja ta' test bil-Grieg Antik. It-testi huma twal kważi ndaqs.[10] Minn komparazzjonijiet bħal dawn, jista' jiġi stmat li 14-il linja jew 15-il linja ta' test ġeroglifiku huma neqsin mill-kitba ta' fuq nett tal-Ġebla ta' Rosetta, u li kieku jammontaw għal 300 mm ieħor.[11] Apparti l-kitbiet, x'aktarx li fuqhom kien ikun hemm xbieha ta' re li jkun qed jiġi ppreżentat lill-allat, u fuqha sfera bil-ġwienaħ bħalma hemm fuq l-Istele ta' Kanopu. Dawn il-paralleli, u s-simbolu ġeroglifiku O26 mil-lista ta' ġeroglifiċi skont il-klassifikazzjoni ta' Gardiner li jirrappreżenta ‘stele' fuq il-ġebla stess, jissuġġerixxu li oriġinarjament il-parti ta' fuq tal-istele kienet tkun ġejja għat-tond.[6][12] Huwa stmat li l-istele oriġinali kien ikollha tul ta' madwar 1490 mm.[12]

Biblijografija

[immodifika | immodifika s-sors]
  • Adkins, Lesley; Adkins, R. A. (2000). The Keys of Egypt: the obsession to decipher Egyptian hieroglyphs. HarperCollins. ISBN 978-0-06-019439-0.
  • Allen, Don Cameron (1960). "The Predecessors of Champollion". Proceedings of the American Philosophical Society. 144 (5): 527–547.
  • Andrews, Carol (1985). The Rosetta Stone. British Museum Press. ISBN 978-0-87226-034-4.
  • Assmann, Jan; Jenkins, Andrew (2003). The Mind of Egypt: history and meaning in the time of the Pharaohs. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-01211-0. Retrieved 21 July 2010.
  • "Antiquities Wish List". Al-Ahram Weekly. 20 July 2005. Archived from the original on 16 September 2010. Retrieved 18 July 2010.
  • Bagnall, R. S.; Derow, P. (2004). The Hellenistic Period: historical sources in translation. Blackwell. ISBN 1-4051-0133-4. Retrieved 18 July 2010.
  • Bailey, Martin (21 January 2003). "Shifting the Blame". Forbes.com.
  • Bevan, E. R. (1927). The House of Ptolemy. Methuen.
  • Bierbrier, M. L. (1999). "The acquisition by the British Museum of antiquities discovered during the French invasion of Egypt". In Davies, W. V (ed.). Studies in Egyptian Antiquities. (British Museum Publications).
  • Brown, V. M.; Harrell, J. A. (1998). "Aswan Granite and Granodiorite". Göttinger Miszellen. 164: 133–137.
  • Budge, E. A. Wallis (1894). The Mummy: chapters on Egyptian funereal archaeology. Cambridge University Press. Retrieved 19 July 2010.
  • Budge, E. A. Wallis (1904). The Decrees of Memphis and Canopus. Kegan Paul. Retrieved 10 December 2018.
  • Budge, E. A. Wallis (1913). The Rosetta Stone. British Museum. Retrieved 12 June 2010.
  • Burleigh, Nina (2007). Mirage: Napoleon's scientists and the unveiling of Egypt. HarperCollins. ISBN 978-0-06-059767-2.
  • Clarysse, G. W.; Van der Veken, G. (1983). The Eponymous Priests of Ptolemaic Egypt (P. L. Bat. 24): Chronological lists of the priests of Alexandria and Ptolemais with a study of the demotic transcriptions of their names. Assistance by S. P. Vleeming. Leiden: Brill. ISBN 90-04-06879-1.
  • Clarysse, G. W. (1999). "Ptolémées et temples". In Valbelle, Dominique (ed.). Le Décret de Memphis: colloque de la Fondation Singer-Polignac a l'occasion de la celebration du bicentenaire de la découverte de la Pierre de Rosette. Paris.
  • Clayton, Peter A. (2006). Chronicles of the Pharaohs: the reign-by-reign record of the rulers and dynasties of Ancient Egypt. Thames & Hudson. ISBN 0-500-28628-0.
  • Cooper, Keith (14 April 2010). "New Rosetta Stone for GRBs as supernovae". Astronomy Now Online.
  • Dewachter, M. (1990). Champollion: un scribe pour l'Égypte. Coll. « Découvertes Gallimard » (nº 96) (bil-Franċiż). Pariġi: Éditions Gallimard. ISBN 978-2-07-053103-5.
  • Downs, Jonathan (2008). Discovery at Rosetta: the ancient stone that unlocked the mysteries of Ancient Egypt. Skyhorse Publishing. ISBN 978-1-60239-271-7.
  • Edwardes, Charlotte; Milner, Catherine (20 July 2003). "Egypt demands return of the Rosetta Stone". The Daily Telegraph.
  • El-Aref, Nevine (30 November 2005). "The Rose of the Nile". Al-Ahram Weekly.
  • El Daly, Okasha (2005). Egyptology: the missing millennium: Ancient Egypt in medieval Arabic writings. UCL Press. ISBN 1-84472-063-2.
  • Gillispie, C. C.; Dewachter, M. (1987). Monuments of Egypt: the Napoleonic edition. Princeton University Press. pp. 1–38.
  • "Horwennefer". Egyptian Royal Genealogy.
  • Huttinger, Henry (28 July 2005). "Stolen Treasures: Zahi Hawass wants the Rosetta Stone back—among other things". Cairo Magazine.
  • "International team accelerates investigation of immune-related genes". The National Institute of Allergy and Infectious Diseases. 6 September 2000.
  • Iversen, Erik (1993) [First edition 1961]. The Myth of Egypt and Its Hieroglyphs in European Tradition. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-02124-9.
  • Kitchen, Kenneth A. (1970). "Two Donation Stelae in the Brooklyn Museum". Journal of the American Research Center in Egypt. 8: 59–67.
  • Meyerson, Daniel (2004). The Linguist and the Emperor: Napoleon and Champollion's quest to decipher the Rosetta Stone. Ballantine Books. ISBN 978-0-345-45067-8.
  • Middleton, A.; Klemm, D. (2003). "The Geology of the Rosetta Stone". Journal of Egyptian Archaeology. 89 (1): 207–216.
  • Miller, E.; et al. (2000). "The Examination and Conservation of the Rosetta Stone at the British Museum". In Roy, A.; Smith, P (eds.). Tradition and Innovation. (British Museum Publications). pp. 128–132.
  • Nespoulous-Phalippou, Alexandra (2015). Ptolémée Épiphane, Aristonikos et les prêtres d'Égypte. Le Décret de Memphis (182 a.C.): édition commentée des stèles Caire RT 2/3/25/7 et JE 44901 (CENiM 12). Montpellier: Université Paul Valéry.
  • Nicholson, P. T.; Shaw, I. (2000). Ancient Egyptian Materials and Technology. Cambridge University Press.
  • Nishimura, Rick A.; Tajik, A. Jamil (23 April 1998). "Evaluation of diastolic filling of left ventricle in health and disease: Doppler echocardiography is the clinician's Rosetta Stone". Journal of the American College of Cardiology. 30 (1): 8–18.
  • Oxford English Dictionary. 2nd ed. Oxford University Press. 1989. ISBN 978-0-19-861186-8.
  • Parkinson, Richard B.; Diffie, W.; Simpson, R. S. (1999). Cracking Codes: the Rosetta Stone and decipherment. University of California Press. ISBN 978-0-520-22306-6. Retrieved 12 June 2010.
  • Parkinson, Richard B. (2005). The Rosetta Stone. British Museum objects in focus. British Museum Press. ISBN 978-0-7141-5021-5.
  • Quirke, Stephen; Andrews, Carol (1989). The Rosetta Stone. Abrams. ISBN 978-0-8109-1572-5.
  • Ray, J. D. (2007). The Rosetta Stone and the Rebirth of Ancient Egypt. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-02493-9.
  • Robinson, Andrew (2009). Lost Languages: the enigma of the world's undeciphered scripts. Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-51453-5.
  • "The Rosetta Stone". The British Museum.
  • "Rosetta Stone row 'would be solved by loan to Egypt'". BBC News. 8 December 2009.
  • Shaw, Ian (2000). The Oxford history of Ancient Egypt. Oxford University Press. ISBN 0-19-280458-8.
  • Simpson, Gordon G.; Dean, Caroline (12 April 2002). "Arabidopsis, the Rosetta Stone of Flowering Time?". Science. 296 (5566): 285–289. Bibcode:2002Sci...296..285S.
  • Shaw, Ian; Nicholson, Paul (1995). The Dictionary of Ancient Egypt. Harry N. Abrams. ISBN 0-8109-9096-2.
  • Simpson, R. S. (1996). Demotic Grammar in the Ptolemaic Sacerdotal Decrees. Griffith Institute. ISBN 978-0-900416-65-1.
  • Simpson, R. S. (n.d.). "The Rosetta Stone: translation of the demotic text". The British Museum. Archived from the original on 6 July 2010. Retrieved 21 July 2010.
  • Solé, Robert; Valbelle, Dominique (2002). The Rosetta Stone: the story of the decoding of hieroglyphics. Four Walls Eight Windows. ISBN 978-1-56858-226-9.
  • Spencer, Neal; Thorne, C. (2003). Book of Egyptian Hieroglyphs. British Museum Press, Barnes & Noble. ISBN 978-0-7607-4199-3.
  • Synopsis of the Contents of the British Museum. British Museum. 1847.
  • Tyldesley, Joyce (2006). Chronicle of the Queens of Egypt. Thames & Hudson. ISBN 0-500-05145-3.
  • Walker, Susan; Higgs, Peter, eds. (2001). Cleopatra of Egypt. British Museum Press. ISBN 0-7141-1943-1.
  • Wilson, Robert Thomas (1803). History of the British Expedition to Egypt. 4th ed. Military Library.

Referenzi

[immodifika | immodifika s-sors]
  1. ^ Bierbrier (1999) pp. 111-113
  2. ^ Parkinson et al. (1999) p. 23
  3. ^ Synopsis (1847) pp. 113-114
  4. ^ Miller et al. (2000) pp. 128-132
  5. ^ a b Middleton u Klemm (2003) pp. 207-208
  6. ^ a b Ray (2007) p. 3
  7. ^ Parkinson et al. (1999) p. 28
  8. ^ Parkinson et al. (1999) p. 20
  9. ^ Budge (1913) pp. 2-3
  10. ^ Budge (1894) p. 106
  11. ^ Budge (1894) p. 109
  12. ^ a b Parkinson et al. (1999) p. 26
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Ġebla_ta%27_Rosetta&oldid=296422"