Pajsaġġ Kulturali u l-Fdalijiet Arkeoloġiċi tal-Wied ta' Bamiyan

Il-Pajsaġġ Kulturali u l-Fdalijiet Arkeoloġiċi tal-Wied ta' Bamiyan (fil-qosor l-Istatwi tal-Buddha ta' Bamiyan; bil-Paxto: د باميانو بودايي پژۍ, bid-Dari: تندیس‌های بودا در بامیان) huwa pajsaġġ kulturali li fih kienu jispikkaw żewġ statwi Buddisti monumentali x'aktarx tas-seklu 6 li jinsab fil-Wied ta' Bamiyan tal-Afganistan. Il-fdalijiet jinsabu 130 kilometru (81 mil) lejn il-Majjistral ta' Kabul, f'elevazzjoni ta' 2,500 metru (8,200 pied), u d-datazzjoni bir-radjukarbonju tal-komponenti strutturali tal-istatwi tal-Buddha ddeterminat li l-iżgħar statwa ta' 38 metru (125 pied) imsejħa "Buddha tal-Lvant" inbniet għall-ħabta tal-570 W.K., u l-istatwa l-kbira ta' 55 metru (180 pied) imsejħa "Buddha tal-Punent" inbniet għall-ħabta tas-618 W.K., li jfisser li t-tnejn imorru lura għaż-żmien meta l-Ħeftaliti jew l-Unni Bojod kellhom il-kontroll tar-reġjun. Bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO tal-Buddiżmu Afgan storiku, kien sit sagru għall-Buddisti tul it-Toroq tal-Ħarir.^[1] Madankollu, f'Marzu 2001, iż-żewġ statwi nqerdu mit-Talibani wara ordni li ngħatat fis-26 ta' Frar 2001 mill-mexxej tat-Talibani Mullah Muhammad Omar biex jinqerdu l-istatwi kollha fl-Afganistan "ħalli ħadd ma jkun jista' jibqa' jqimhom jew jirrispettahom fil-ġejjieni". L-opinjoni internazzjonali u lokali kkundannat il-qerda tal-istatwi tal-Buddha.

L-istatwi kienu jirrappreżentaw evoluzzjoni li saret iktar 'il quddiem tal-istil klassiku mħallat tal-arti Griega-Buddista f'Gandhara. L-istatwa l-kbira kienet issejħet "Salsal" (li tfisser "id-dawl jiddi fl-univers kollu") u kienet meqjusa bħala statwa maskili. L-istatwa ż-żgħira kienet issejħet "Shah Mama" (li tfisser "Reġina Omm") u kienet meqjusa bħala statwa femminili. Teknikament, it-tnejn li huma kienu riljievi: fuq in-naħa ta' wara, kienu ħaġa waħda mal-ħajt tal-irdum. L-iġsma prinċipali kienu mħaffrin direttament mill-irdumijiet tal-ġebel ramli, iżda d-dettalji ġew immudellati fit-tajn imħallat bil-ħuxlief u miksi bl-istukko. Dan il-kisi, li l-biċċa l-kbira minnu ttiekel maż-żmie, kien impitter biex jispikkaw iktar l-espressjonijiet tal-uċuħ, tal-idejn u tat-tinjiet tal-ilbies; l-istatwa l-kbira kienet impittra bl-aħmar jgħajjat, u l-istatwa ż-żgħira kienet impittra b'diversi kuluri. Il-partijiet il-baxxi tad-dirgħajn tal-istatwi nbnew bl-istess taħlita bit-tajn u bil-ħuxlief, u ntrifdu fuq armaturi tal-injam. Huwa maħsub li l-partijiet ta' fuq tal-uċuħ tal-istatwi kienu jikkonsistu minn maskri enormi tal-injam.

Mis-seklu 2 W.K., Bamiyan kien sit reliġjuż Buddist tul it-Toroq tal-Ħarir taħt il-Kuxani, u baqa' hekk sal-ħakmiet Iżlamiċi tas-770 W.K., u finalment safa taħt it-tmexxija tal-Gażnavidi Torok fid-977 W.K. Fl-1221, Genghis Khan invada l-Wied ta' Bamiyan, u kważi qered għalkollox il-popolazzjoni kollha għalkemm ma kkawżax ħsara lill-istatwi tal-Buddha ta' Bamiyan. Iktar 'il quddiem fis-seklu 17, l-imperatur Mugal Aurangzeb għal żmien qasir ordna l-użu tal-artillerija biex l-istatwi jinqerdu, iżda għalkemm ikkawża xi ħsara, l-istatwi tal-Buddha baqgħu jeżistu.

L-istatwi tal-Buddha ġew imdawra b'bosta għerien u wċuħ tal-blat impittrin bl-affreski. Huwa maħsub li dawn kienu jmorru lura l-iktar għas-sekli 6 sa 8 W.K. u ma baqgħux isiru wara l-ħakmiet Musulmani tal-Afganistan. L-opri tal-arti iżgħar jitqiesu bħala sinteżi artistika tal-arti Buddista u tal-arti Gupta mill-Indja tal-qedem, b'influwenzi mill-Imperu tas-Sassanidi u mill-Imperu Biżantin, kif ukoll mill-Yabghus ta' Tokhara.

Storja

Kummissjonar

Is-sit ta' Bamiyan jinsab tul it-Toroq tal-Ħarir, li jgħaddu qalb ir-reġjun muntanjuż ta' Hindu Kush fil-Wied ta' Bamiyan. It-Toroq tal-Ħarir storikament kienu rotot tal-karovani li kienu jikkollegaw is-swieq taċ-Ċina ma' dawk tad-dinja tal-Punent. F'Bamiyan kien hemm diversi monasteri Buddisti li kienu jirrappreżentaw ċentru għani għar-reliġjon, għall-filosofija u għall-arti. Il-patrijiet fil-monasteri kienu jgħixu bħala eremiti f'għerien żgħar imħaffrin fix-xaqlibiet tal-irdumijiet tal-Wied ta' Bamiyan. Il-biċċa l-kbira ta' dawn il-patrijiet żejnu l-għerien tagħhom bi statwi reliġjużi u b'affreski b'ilwien jgħajtu sabiex jikkondividu l-kultura ta' Gandhara.

L-istatwi l-kbar tal-Buddha ta' Bamiyan inbnew għall-ħabta tas-600 W.K. taħt il-Ħeptaliti, li dak iż-żmien kienu jmexxu bħala prinċpijiet fl-inħawi ta' Tokharistan u t-Tramuntana tal-Afganistan. Bamiyan kien ilu sit reliġjuż Buddist mis-seklu 2 W.K. taħt il-Kuxani, u baqa' hekk sa żmien il-ħakma Musulmana tal-Kaliffat Abbasid taħt Al-Mahdi fis-770 W.K. Reġa' sar Buddist mit-870 W.K. sal-ħakma Iżlamika finali tad-977 W.K. taħt id-dinastija Gaznavida Torka. L-affreski fl-għerien tal-madwar ġew datati bir-radjukarbonju li jmorru lura għall-438 sad-980 W.K., u b'hekk jissuġġerixxu li l-attività artistika Buddista baqgħet għaddejja sal-okkupazzjoni finali mill-Musulmani.

L-iżjed żewġ statwi prominenti kienu l-iskulturi ġganteski bilwieqfa tal-Buddha: Vairocana u Sakyamuni (Gautama Buddha), li kienu jiġu identifikati permezz tal-mudri differenti tagħhom. L-istatwa tal-Buddha magħrufa l-iktar bħala "Solsol" kienet għolja 55 metru, filwaqt li dik magħrufa l-iktar bħala "Shahmama" kienet għolja 38 metru. In-niċeċ li fihom kienu jinsabu l-istatwi huma għoljin 58 u 38 metru rispettivament mill-qiegħ sa fuq nett. Qabel ma ġew sploduti fl-2001, dawn kienu l-ikbar eżempji ta' statwi mnaqqxin tal-Buddha bilwieqfa fid-dinja (il-Buddha Ġgantesk ta' Leshan fiċ-Ċina tas-seklu 8 huwa ogħla, iżda huwa bilqiegħda).

Wara l-qerda tal-istatwi fl-2001, id-datazzjoni bir-radjukarbonju tal-komponenti strutturali organiċi interni li nstabu qalb ir-radam iddeterminat li ż-żewġ statwi tal-Buddha kienu nbnew għall-ħabta tas-600 W.K., x'aktarx bejn il-544 u l-595 W.K. fir-rigward tal-Buddha tal-Lvant ta' 38 metru, u bejn 591 u 644 W.K. fir-rigward tal-Buddha tal-Punent ta' 55 metru. Studji reċenti wkoll ikkonfermaw dati simili abbażi ta' analiżi stilistika u storika, għalkemm ix-xebħ mal-arti ta' Gandhara ġeneralment kienet ħeġġet datazzjoni iktar bikrija fil-letteratura preċedenti.

Id-dokumentazzjoni storika tirreferi għaċ-ċelebrazzjonijiet li kienu jsiru kull sena u li kienu jattiraw bosta pellegrini, li kienu jagħmlu offerti lill-istatwi monumentali. Dawn l-istatwi x'aktarx li kienu l-iżjed attrazzjonijiet kulturali famużi tar-reġjun, u s-sit tniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO flimkien mal-pajsaġġ kulturali u l-fdalijiet arkeoloġiċi tal-Wied ta' Bamiyan. Maż-żmien it-tiżjin ikkulurit tagħhom tilef il-kulur.

Era Premoderna

Il-pellegrin Buddist Ċiniż Xuanzang żar is-sit fit-30 ta' April 630, u ddeskriva s-sit ta' Bamiyan fid-Da Tang Xiyu Ji bħala ċentru Buddist li kien qed jiffjorixxi "b'iktar minn għaxar monasteri u iktar minn elf patri". Huwa nnota wkoll li ż-żewġ figuri tal-Buddha kienu "mżejna bid-deheb u bil-ġojjelli fini" (Wriggins, 1995). Barra minn hekk, Xuanzang isemmi statwa oħra, saħansitra ikbar, tal-Buddha mimdud. Statwa monumentali tal-Buddha mimdud, bi stil simili bħal tal-istatwi ta' Bamiyan, għadha teżisti fl-għerien tat-Tempju ta' Bingling fil-provinċja ta' Gansu, iċ-Ċina.

Affreski

Madwar l-istatwi tal-Buddha hemm bosta għerien u wċuħ tal-irdumijiet imżejnin bl-affreski. Huwa maħsub li l-aqwa żmien fil-Wied ta' Bamiyan meta saru dawn l-affreski kien mis-sekli 6 sa 8 W.K., qabel l-invażjonijiet Iżlamiċi. Dawn l-opri tal-arti jitqiesu bħala sinteżi artistika tal-arti Buddista u Gupta mill-Indja, b'influwenzi mill-Imperu tas-Sassanidi u mill-Imperu Biżantin, kif ukoll mit-Tokharistan. Il-pitturi li saru wara ġew attribwiti lill-"perjodu Tork" (is-sekli 7–9 W.K).^[2]

Buddha tal-Lvant (għall-ħabta tal-544–595 W.K.)

Il-biċċa l-kbira tal-uċuħ fin-niċċa tal-istatwa tal-Buddha tal-Lvant x'aktarx li kienu mżejna b'affreski kkuluriti, u madwar il-Buddha kien hemm bosta pitturi, iżda fiż-żminijiet moderni kien għad fadal ftit frammenti biss. Fir-rigward tal-Buddha tal-Lvant ta' 38 metru, li nbena bejn l-544 u l-595 W.K., l-affreski prinċipali li kien għad fadal kienu dawk mas-saqaf, eżatt fuq ras il-Buddha. Datazzjoni reċenti abbażi ta' analiżi stilistika u storika tikkonferma d-dati għal dawn l-affreski li jaqblu mad-dati bir-radjukarbonju għall-kostruzzjoni tal-istatwi tal-Buddha stess: l-affreski tal-Buddha tal-Lvant ġew datati li jmorru lura għas-sekli 6 sa 8 W.K. minn Klimburg-Salter (1989), u wara s-635/645 W.K. minn Tanabe (2004). Saħansitra fl-2002, Marylin Martin Rhie argumentat li l-istatwa tal-Buddha tal-Lvant tmur lura għas-sekli 3–4, abbażi ta' kriterji artistiċi.

Alla tax-Xemx

Fost il-pitturi l-iżjed famużi tal-istatwi tal-Buddha ta' Bamiyan, is-saqaf tal-iżgħar statwa fih divinità tax-xemx fuq karru miġbud miż-żwiemel, kif ukoll xeni ċerimonjali b'figuri rjali u nies devoti. Id-divinità tidher liebsa kaftan bl-istil ta' Tokhara, bwiez, u qed iżżomm lanza f'idejha. Ir-rappreżentazzjoni tal-alla maskili ġejja mill-ikonografija tal-alla Iranjan Mitra meqjum f'Sogdija. Huwa jidher riekeb karru tad-deheb b'żewġ roti, miġbud minn erba' żwiemel. Żewġ qaddejja bil-ġwienaħ jidhru bilwieqfa maġenb il-karru, lebsin elmu Korinzju b'rixa, u b'tarka f'idejhom. Fin-naħa ta' fuq jidhru l-allat tar-riħ, itiru b'xalla f'idejhom. Din il-kompożizzjoni hija unika, u distinta minn Gandhara jew mill-Indja, iżda hemm xi xebħ mal-pitturi ta' Kizil u ta' Dunhuang.

Ix-xbieha ċentrali tal-alla tax-xemx fuq il-karru tad-deheb tiegħu hija akkumpanjata minn żewġ ringieli laterali ta' individwi: rejiet u dinjitarji jitħalltu mal-Buddha u mal-Bodhisattva. Wieħed mill-individwi, bilwieqfa wara patri jidher il-profil tiegħu, u x'aktarx huwa r-Re ta' Bamiyan. Huwa liebes kuruna b'qamar felli wieħed u korymbos, tunika b'kullar ġej għat-tond mal-għonq u xedd ir-ras tas-Sassanidi.

Donaturi Ħeftaliti

L-istatwi tal-Buddha ta' Bamiyan inbnew fi żmien il-Ħeftaliti. Diversi figuri għandhom id-dehra karatteristika tal-Ħeftaliti ta' Tokharistan, bi ġkieket bil-qafliet u b'pavru uniku tat-tunika mitwija fuq in-naħa tal-lemin tagħhom, xagħarhom qasir, bl-aċċessorji tax-xagħar, b'fiżjonomija distintiva u b'uċuħ tondi mingħajr daqna. Dawn il-figuri x'aktarx li jirrappreżentaw id-donaturi u s-setgħana li kienu jappoġġaw il-bini tal-istwa monumentali l-kbira tal-Buddha. L-individwi f'din il-pittura huma simili ħafna għall-individwi mpittrin f'Balalyk Tepe, u jaf huma relatati mal-Ħeftaliti. Huma jieħdu sehem "fit-tradizzjoni artistika tal-klassijiet tal-mexxejja tal-Ħeftaliti ta' Tukharestan".

Dawn l-affreski għebu mal-qerda li saret fl-2001.

Buddha tal-Punent (għall-ħabta tal-591–644 W.K.)

Għad fadal ftit affreski wkoll madwar l-istatwa l-kbira tal-Buddha tal-Punent ta' 55 metru, fuq is-saqaf u mal-ġnub. Bosta minnhom għandhom karattru iktar Buddist tradizzjonali. Uħud mill-affreski li saru iktar 'il quddiem juru devoti maskili lebsin kaftani b'pavru doppju.

Għerien ta' biswit

L-affreski ta' Bamiyan li saru iktar 'il quddiem, li jmorru lura għas-sekli 7–8 W.K., juru varjetà ta' devoti maskili lebsin kaftani b'pavru doppju. L-opri tal-arti juru sofistikazzjoni u kożmopolitaniżmu komparabbli ma' opri tal-arti oħra tat-Toroq tal-Ħarir, bħal dawk ta' Kizil, u huma attribwibbli għall-isponsorjar tat-Torok tal-Punent (Yabghus ta' Tokharistan). L-għerien fil-qrib ta' Kakrak ukoll fihom xi opri tal-arti.

Wara l-qerda tal-istatwi tal-Buddha, ġew żvelati 50 għar oħra. Fi 12 minn dawn l-għerien, ġew skoperti affreski oħra. F'Diċembru 2004, tim internazzjonali ta' riċerkaturi ddikjara li l-affreski ta' Bamiyan ġew impittrin bejn is-sekli 5 u 9, iktar milli bejn is-sekli 6 u 8, u kkwota l-analiżi tal-iżotopi radjoattivi f'xi fibri tal-ħuxlief li nstabu taħt il-pitturi. Huwa maħsub li l-pitturi saru minn artisti vjaġġaturi tul it-Toroq tal-Ħarir.

Xjenzati mill-Istitut tar-Riċerka ta' Tokjo għall-Proprjetajiet Kulturali fil-Ġappun, miċ-Ċentru tar-Riċerka u tar-Restawr tal-Mużewijiet Franċiżi fi Franza, tal-Istitut tal-Konservazzjoni ta' Getty fl-Istati Uniti, u tal-Faċilità Ewropea tar-Radjazzjoni ta' Synchrotron (ESRF) fi Grenoble, Franza, analiżżaw kampjuni mill-pitturi, tipikament ta' daqs ta' inqas minn millimetru. Huma skoprew li ż-żebgħa kien fiha pigmenti bħall-vermilju (sulfid tal-merkurju aħmar) u abjad ċomb (karbonat taċ-ċomb). Dawn kienu mħalltin ma' firxa ta' legaturi, inkluż reżini naturali, gomma (x'aktarx kolla tal-ġlud tal-annimali jew bajd), u żjut, x'aktarx mill-ġewż jew mill-peprin. Speċifikament, ir-riċerkaturi identifikaw żjut tat-tnixxif mill-affreski li juru lill-Buddha lebsin b'ilbies vermilju, bilqiegħda b'riġlejhom ġo xulxin qalb il-friegħi tal-palm u ħlejqiet mitiċi, li x'aktarx jindikaw li ġew impittrin f'nofs is-seklu 7. Huwa maħsub li dawn huma l-iżjed eżempji antiki eżistenti ta' tpittir biż-żjut, x'aktarx qabel it-tpittir biż-żjut fl-Ewropa b'saħansitra sitt sekli. Din l-iskoperta jaf twassal għal valutazzjoni mill-ġdid tal-opri fil-fdalijiet tal-qedem fl-Iran, fiċ-Ċina, fil-Pakistan, fit-Turkija u fl-Indja.

Is-suspetti inizjali li ż-żjut jaf kienu attribwibbli għal kontaminazzjoni mis-swaba', peress li l-mess tal-pitturi huwa mħeġġeġ fit-tradizzjoni Buddista, sfaw fix-xejn permezz tal-ispettroskopija u l-kromatografija li taw sinjal ċar tal-użu intenzjonali taż-żjut tat-tnixxif u mhux kontaminanti. Iż-żjut ġew skoperti taħt saffi taż-żebgħa, għad-differenza ta' kontaminanti li jkunu fil-wiċċ.

Ix-xjenzati sabu wkoll it-traduzzjoni tat-taqsima tal-bidu tas-sutra oriġinali bis-Sanskritu ta' Pratītyasamutpāda tradotta minn Xuanzang li tirrakkonta t-twemmin bażiku tal-Buddiżmu u ssostni li kollox huwa tranżitorju.

Sit ta' Wirt Dinji

Il-Pajsaġġ Kulturali u l-Fdalijiet Arkeoloġiċi tal-Wied ta' Bamiyan ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2003^[1]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' ħames kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".^[1]

Attakki fuq l-istatwi

Inkursjonijiet tat-Talibani (1998–2001)

Matul il-Gwerra Ċivili Afgana, l-inħawi ta' madwar l-istatwi tal-Buddha inizjalment kienu taħt il-kontroll tal-Hezbe Wahdat — parti mill-Alleanza tat-Tramuntana — li kienu kontra t-Talibani. Madankollu, Mazar-i-Sharif intilfet f'Awwissu 1998, u l-Wied ta' Bamiyan ġie ċċirkondat għalkollox mit-Talibani. Ir-raħal inħataf fit-13 ta' Settembru 1998 wara imblokk li kien irnexxa.

Abdul Wahed, kmandant Taliban lokali li ferm qabel kien ħabbar li beħsiebu jeqred għalkollox l-istatwi tal-Buddha, ħaffer toqob fl-irjus tal-istatwi tal-Buddha u ġo fihom ippjana li jdaħħal l-isplussivi. Huwa twaqqaf milli jkompli għaddej minn Mohammed Omar, il-mexxej de facto tat-Talibani. Skont ir-rappreżentant tan-Nazzjonijiet Uniti Michael Semple:

Mullah Omar ħatar lil Maulawi Muhammad Islam of Ru-ye Doab bħala l-gvernatur ta' Bamiyan. Bħala Tatar mill-Provinċja ta' Samangan fil-qrib, Maulawi kellu konnessjonijiet mal-kmandanti kollha ta' Bamiyan mill-era tal-ġiħad. Minkejja kollox, is-sit ta' Bamiyan kien ukoll parti mill-wirt Iżlamiku ta' Maulawi. Id-deputati tiegħu ddeskrivewli kif meta raw x'kien qed jagħmel Abdul Wahed, huma kkuntattjaw lil Mullah Omar f'Kandahar u taw l-ordni li jwaqqfu t-tħaffir minnufih.

Nies oħra splodew ras l-istatwa ż-żgħira tal-Buddha bid-dinamite, immiraw rokits lejn ħoġor l-istatwa l-kbira tal-Buddha, u ħarqu t-tajers fuq ras l-istatwa l-kbira tal-Buddha. F'Lulju 1999, Omar ħareġ digriet favur il-preservazzjoni tal-istatwi, u ddeskriva pjanijiet biex jiġi stabbilit perkors turistiku. Fil-bidu tas-sena 2000, l-awtoritajiet Talibani lokali staqsew għall-assistenza tan-NU biex jerġgħu jinbnew fosos tad-drenaġġ madwar in-naħa ta' fuq tan-niċeċ fejn kien hemm l-istatwi tal-Buddha.

Qerda mill-Emirat Iżlamiku

Deċiżjoni tal-qerda

Is-sit tal-istatwa l-kbira tal-Buddha wara li nqerdet.

Fl-1 ta' Marzu 2001, it-Talibani ħabbru li l-istatwi kollha ta' bnedmin fl-Afganistan kienu se jinqerdu. Ix-xogħol biex l-istatwi tal-Buddha jinqerdu beda l-għada, fit-2 ta' Marzu, u baqa' għaddej għal diversi ġimgħat. Diversi teoriji ppruvaw jispjegaw x'wassal biex il-mexxej Taliban Mullah Omar jordna l-qerda tal-istatwi, bil-kumplessità ulterjuri ta' ġrajjiet differenti ta' kif seħħew l-affarijiet skont Omar u l-uffiċjali għoljin tat-Talibani.

Fis-6 ta' Marzu 2001, il-gazzetta Brittanika The Times ikkwotat lil Omar jistqarr "Il-Musulmani għandhom ikunu kburin bil-qerda tal-idoli. Din il-qerda tat ġieħ lil Allah".

Matul intervista li saret fit-13 ta' Marzu għal Mainichi Shimbun tal-Ġappun, il-Ministru Afgan għall-Affarijiet Barranin Wakil Ahmad Mutawakel stqarr li l-qerda ma kienet xejn għajr retaljazzjoni kontra l-komunità internazzjonali għas-sanzjonijiet ekonomiċi: "Qed neqirdu l-istatwi f'konformità mal-liġi Iżlamika u hija kwistjoni purament reliġjuża". Stqarrija maħruġa mill-Ministeru għall-Affarijiet Reliġjużi tar-reġim Taliban iġġustifika l-qerda bħala li kienet f'konformità mal-liġi Iżlamika.

Iktar 'il quddiem, fit-18 ta' Marzu 2001, l-ambaxxatur ġenerali tat-Talibani Sayed Rahmatullah Hashemi qal li l-qerda tal-istatwi twettqet mill-Kunsill Ewlieni tal-Istudjużi wara li espert tal-monumenti Żvediż ippropona r-restawr tal-irjus tal-istatwi. Rahmatullah Hashemi ġie rrapportat li qal: "Meta l-Kunsill Ewlieni Afgan staqsihom biex jipprovdu l-flus biex jitimgħu lit-tfal minflok għar-restawr tal-irjus tal-istatwi, huma rrifjutaw u qalu, "Le, il-flus huma għall-istatwi biss, mhux għat-tfal". B'hekk, imbagħad ħadu d-deċiżjoni li jeqirdu l-istatwi"; madankollu, huwa ma kkummentax dwar l-għajdut li mużew barrani offra li "jixtri l-istatwi Buddisti, u li dawk il-flus setgħu jintużaw biex jitimgħu lit-tfal". Rahmatullah Hashemi żied: "Li kieku riedna neqirdu dawk l-istatwi, stajna qridnihom tliet snin ilu", b'referenza għal meta bdew is-sanzjonijiet tal-Istati Uniti. "Skont ir-reliġjon tagħna, jekk xi ħaġa ma tikkawżax ħsara, inħalluha kif inhi. Jekk il-flus qed imorru għall-istatwi waqt li t-tfal qed imutu bil-ġuħ fil-qrib, allura mbagħad jitqiesu bħala li qed jagħmlu l-ħsara, u neqirduhom". Hashemi ċaħad kwalunkwe raġunament reliġjuż fil-ġustifikazzjoni tal-qerda tal-istatwi.

Fl-2004, wara l-invażjoni Amerikana tal-Afganistan u l-eżilju tiegħu, Omar spjega f'intervista:

Jien ma ridtx neqred l-istatwi tal-Buddha ta' Bamiyan. Fil-fatt, xi barranin ġew għandi u qaluli li xtaqu jagħmlu xi xogħol ta' tiswija fuq l-istatwi tal-Buddha ta' Bamiyan li kienu ġarrbu xi ħsarat żgħar minħabba x-xita. Dan ixxokkjani. Għidt bejni u bejn ruħi, dawn in-nies bla qalb ma jinteressahom xejn mill-eluf ta' bnedmin ħajjin — l-Afgani li qed imutu bil-ġuħ, iżda mbagħad jiskruplaw daqstant għal oġġetti mhux ħajjin bħall-istatwi tal-Buddha. Dan il-ħsieb tassew kien ta' min jikkundannah. Għalhekk jien ordnajt il-qerda tal-istatwi. Li kieku ġew għandi biex iwettqu xogħol umanitarju, jien qatt ma kont nordna l-qerda tal-istatwi tal-Buddha.

Hemm spekulazzjoni addizzjonali li l-qerda jaf kienet ġiet influwenzata mill-Al-Qaeda sabiex it-Talibani jiġu iżolati iktar mill-komunità internazzjonali, u b'hekk jissaħħu r-relazzjonijiet bejniethom it-tnejn; madankollu, l-evidenza mhix konklużiva. Abdul Salam Zaeef sostna li l-qerda tal-istatwi tal-Buddha finalment ġiet ordnata minn Abdul Wali, il-Ministru għall-Propogazzjoni tal-Virtù u għall-Prevenzjoni tal-Vizzji.

Reazzjoni internazzjonali

L-intenzjoni tat-Talibani li jeqirdu l-istatwi kkawżat mewġa ta' stagħġib u ta' protesti internazzjonali. Skont id-Direttur Ġenerali tal-UNESCO Kōichirō Matsuura, saret laqgħa tal-ambaxxaturi mill-54 stat membru tal-Organizzazzjoni tal-Konferenza Iżlamika (OIC). L-istati kollha tal-OIC — inkluż il-Pakistan, l-Arabja Sawdija, u l-Emirati Għarab Magħquda, tliet pajjiżi li uffiċjalment irrikonoxxew il-gvern Taliban — ingħaqdu fil-protesta biex il-monumenti jiġu salvati. L-Arabja Sawdija u l-Emirati Għarab Magħquda iktar 'il quddiem ikkundannaw il-qerda bħala att "salvaġġ". Għalkemm l-Indja qatt ma rrikonoxxiet ir-reġim Taliban fl-Afganistan, New Delhi offriet li tieħu ħsieb it-trasferiment tal-artefatti kollha inkwistjoni lejn l-Indja, "fejn kienu jinżammu b'mod sikur u ppreservat għall-umanità kollha". Din l-offerta ġiet irrifjutata mit-Talibani. Il-President tal-Pakistan Pervez Musharraf bagħat delegazzjoni mmexxija mill-Ministru għall-Intern tal-Pakistan Moinuddin Haider lejn Kabul biex tiltaqa' ma' Omar u tipprova tevita l-qerda, bil-ħsieb li targumenta li ma kellha x'taqsam xejn mal-Iżlam u li ma kellha l-ebda preċedent. Kif irrakontat minn Steve Coll:

Haider ikkwota vers mill-Koran li jgħid li l-Musulmani ma għandhomx iżebilħu l-allat ta' reliġjonijiet oħra. Huwa kkwota bosta każijiet fl-istorja, speċjalment fl-Eġittu, fejn il-Musulmani kienu pproteġew l-istatwi u l-arti ta' reliġjonijiet oħra. L-istatwi tal-Buddha fl-Afganistan kienu saħansitra iktar antiki mill-Iżlam. Eluf ta' suldati Musulmani kienu qasmu l-Afganistan lejn l-Indja matul is-sekli, iżda ħadd minnhom qatt ma ħass li kellu jeqred l-istatwi tal-Buddha. "Ladarba dawn il-Musulmani kollha li għaddew minn hemm ma qerdux l-istatwi għal elf u ħames mitt sena, għaliex intom Musulmani differenti minnhom?" staqsa Haider. "Forsi ma kellhom it-teknoloġija biex jeqirduhom", spekula Omar.

Skont il-Ministru Taliban, Abdul Salam Zaeef, l-UNESCO bagħtet 36 ittra lill-gvern Taliban biex toġġezzjona kontra l-qerda proposta. Huwa sostna li d-delegati Ċiniżi, Ġappuniżi u tas-Sri Lanka kienu l-iktar li tkellmu favur il-preservazzjoni tal-istatwi tal-Buddha. B'mod partikolari, il-Ġappuniżi pproponew varjetà ta' soluzzjonijiet differenti għal din il-kwistjoni, inkluż iċ-ċaqliq tal-istatwi lejn il-Ġappun, b'għata fuqhom biex ma jidhrux, u l-għoti ta' flus. It-tieni edizzjoni tar-rivista tal-Partit Iżlamiku tat-Turkistan Islamic Turkistan kien fiha artiklu dwar il-Buddiżmu, u ddeskriviet il-qerda tal-istatwi tal-Buddha ta' Bamiyan minkejja t-tentattivi mill-gvern Ġappuniż ta' "nonfidili" biex jippreservaw il-fdalijiet tal-istatwi. Id-Dalai Lama f'eżilju qal li kien "tassew imħasseb".

Il-qerda tal-istatwi tal-Buddha ta' Bamiyan minkejja l-protesti mill-komunità internazzjonali ġiet deskritta minn Michael Falser, espert dwar il-wirt fiċ-Ċentru għall-Istudji Transkulturali fil-Ġermanja, bħala attakk mit-Talibani kontra l-kunċett ta' globalizzazzjoni tal-"wirt kulturali". Id-Direttur Ġenerali tal-UNESCO Kōichirō Matsuura ddeskriva l-qerda bħala "...reat kontra l-kultura. Nikkundannaw il-qerda bla qalb u kkalkulata tal-proprjetajiet kulturali li kienu l-wirt tal-poplu Afgan, u tabilħaqq, tal-umanità kollha". Ahmad Shah Massoud, il-mexxej tal-forza tar-reżistenza kontra t-Talibani, ikkundanna l-qerda wkoll.

F'Ruma, l-Italja, l-eks re Afgan, Mohammed Zahir Shah, ikkundanna d-dikjarazzjoni fi stqarrija rari għall-istampa, u sostna li "kienet kontra l-interessi nazzjonali u storiċi tal-poplu Afgan". Zemaryalai Tarzi, li kien l-arkeologu ewlieni tal-Afganistan fis-snin 70 tas-seklu 20, iddeskriva l-qerda bħala "deċiżjoni inaċċettabbli".

Proċess tal-qerda

Il-qerda seħħet fi stadji differenti. Inizjalment, sparaw fuq l-istatwi għal jiem sħaħ b'armi tan-nar ta' kontra l-inġenji tal-ajru u bl-artillerija. Dan ikkawża ħsara estensiva, iżda ma qeridhomx għalkollox. Matul il-qerda, il-Ministru għall-Informazzjoni Taliban Qudratullah Jamal qal li, "ix-xogħol tal-qerda ma kienx faċli daqs kemm wieħed jaf jaħseb għall-ewwel. L-istatwi ma setgħux jinqerdu bid-dinamite jew bl-isparar peress li t-tnejn li huma tnaqqxu fl-irdumijiet u b'hekk kien ħaġa waħda mal-muntanja". Iktar 'il quddiem, it-Talibani poġġew mini ta' kontra t-tankijiet tal-gwerra fil-qiegħ tan-niċeċ, biex b'hekk meta frammenti tal-blat kienu jinqalgħu bis-saħħa tat-tiri tal-artillerija, l-istatwi jġarrbu iktar ħsara mill-biċċiet li bihom jieħdu l-mini tal-art. Fl-aħħar nett, it-Talibani niżżlu l-irġiel minn wiċċ l-irdumijiet u poġġew splussivi f'toqob li ħaffru fl-istatwi tal-Buddha. Wara li waħda mill-isplużjonijiet ma rnexxilhiex teqred għalkollox wiċċ waħda mill-istatwi tal-Buddha, ġie sparat rokit li ħalla ħofra fil-fdalijiet tar-ras tal-ġebel ta' waħda mill-istatwi.

Persuna mil-lokalità li tkellmet ma' Voice of America fl-2002, qalet li flimkien ma' nies oħra tal-lokalità kellhom jgħinu bilfors fil-qerda tal-istatwi. Din sostniet ukoll li inġiniera Pakistani u Għarab kienu involuti fil-qerda. Mullah Omar, matul il-qerda, ġie kkwotat li qal, "Għaliex qed tilmentaw? Qed niddikjaraw gwerra kontra l-ġebel biss".

Qagħda attwali (2002–preżent)

Għalkemm iż-żewġ statwi l-kbar tal-Buddha nqerdu, il-kontorn tagħhom u xi karatteristiċi tagħhom għandhom jintgħarfu fin-niċeċ. Għadu possibbli wkoll li l-viżitaturi jżuru l-għerien tal-patrijiet u l-passaġġi li jikkollegawhom. Bħala parti mill-isforz internazzjonali ta' rikostruzzjoni tal-Afganistan wara l-gwerra mat-Talibani, il-gvern Ġappuniżi u diversi organizzazzjonijiet oħra — fosthom l-Istitut tal-Afganistan f'Bubendorf, l-Iżvizzera, flimkien ma' ETH Zurich — impenjaw ruħhom għar-rikostruzzjoni, x'aktarx b'anastilożi, taż-żewġ statwi l-kbar tal-Buddha. Ir-residenti lokali ta' Bamiyan ukoll esprimew li huma favur ir-rikostruzzjoni tal-istrutturi.

F'April 2002, il-mexxejt post-Taliba tal-Afganistan Hamid Karzai iddeskriva l-qerda bħala "traġedja nazzjonali" u wiegħed li l-istatwi tal-Buddha kienu se jerġgħu jinbnew. Iktar 'il quddiem huwa sostna li r-rikostruzzjoni kienet "prijorità kulturali".

F'Settembru 2005, Mawlawi Mohammed Islam Mohammadi, il-gvernatur Taliban tal-provinċja ta' Bamiyan fi żmien il-qerda u meqjus b'mod ġenerali bħala responsabbli għal li kien ġara, ġie elett fil-Parlament Afgan. Huwa xeħet it-tort tad-deċiżjoni tal-qerda tal-istatwi tal-Buddha fuq l-influwenza ta' Al-Qaeda fuq it-Talibani. F'Jannar 2007 huwa ġie maqtul f'Kabul.

Ir-reġista Żvizzeru tal-films Christian Frei ħadem dokumentarju ta' 95 minuta dwar l-istatwi msejjaħ The Giant Buddhas (L-Istatwi Ġganteski tal-Buddha), fejn ġabar ir-reazzjonijiet internazzjonali għall-qerda tagħhom, u ta stampa ġenerali tal-kontroversja. Il-film inħareġ f'Marzu 2006. Ix-xhieda mogħtija mill-Afgani lokali tivvalida l-ipoteżi li Osama bin Laden ordna l-qerda, u li inizjalment Mullah Omar u l-Afgani f'Bamiyan kienu kontra.

Mill-2002, il-finanzjament internazzjonali appoġġa l-isforzi ta' rkupru u ta' stabbilizzazzjoni fis-sit. Frammenti tal-istatwi ġew iddokumentati u nħażnu b'attenzjoni speċjali biex il-kumplament tal-istruttura tal-istatwi tiġi stabbli. It-tama hi li fil-ġejjieni tkun tista' ssir anastilożi parzjali bil-frammenti li għad fadal. Fl-2009, l-ICOMOS tellgħet l-armar fi ħdan in-niċeċ għal konservazzjoni u stabbilizzazzjoni ulterjuri. Minkejja dan, jeżistu diversi kwistjonijiet marbuta mal-konservazzjoni u mas-sikurezza u s-sit tal-istatwi tal-Buddha ta' Bamiyan għadu elenkat fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fil-periklu.

Fis-sajf tal-2006, l-uffiċjali Afgani kienu qed jiddeċiedu dwar skeda għar-rikostruzzjoni tal-istatwi. Sakemm il-gvern Afgan u l-komunità internazzjonali kienu qed jiddeċiedu meta se jerġgħu jibnuhom, proġett ta' $1.3 miljun iffinanzjat mill-UNESCO kien qed jieħu ħsieb iċ-ċaqliq ta' biċċiet kbar tat-tafal u tal-ġibs — li kienu jvarjaw minn ħaġriet ta' diversi tunnellati għal frammenti daqs blalen tat-tennis — u l-kostruzzjoni ta' għata biex jiġu protetti mill-elementi.

Il-fdalijiet Buddisti ta' Bamiyan ġew inklużi fil-Lista tal-100 Monumenti Dinjin l-Iktar fil-Periklu tal-2008 tal-Fond Dinji tal-Monumenti.

Fl-2013, in-naħa t'isfel ta' saqajn l-istatwa ż-żgħira tal-Buddha ġiet rikostruwita b'vireġ tal-ħadid, brikks u konkoż mill-fergħa Ġermaniża tal-ICOMOS. L-UNESCO ordnat biex il-kostruzzjoni tieqaf ħesrem, abbażi tal-ħsieb li x-xogħol kien qed isir mingħajr l-għarfien jew l-approvazzjoni tal-organizzazzjoni. L-isforz kien kontra l-politika tal-UNESCO li jintuża l-materjal oriġinali għar-rikostruzzjonijiet, u ġie indikat li xogħol kien qed isir abbażi ta' suppożizzjonijiet.

Fl-2015, koppja Ċiniża għanja, Janson Hu u Liyan Yu, iffinanzjaw il-ħolqien ta' projezzjoni tridimensjonali bid-dwal daqs l-Istatwa tal-Libertà ta' viżjoni artistika tad-dehra tal-istatwa l-kbira tal-Buddha, magħrufa bħala Solsol fost iċ-ċittadini lokali. Ix-xbieha ġiet projettata fin-niċċa billejl fl-2015; iktar 'il quddiem il-koppja tat it-tagħmir tal-projezzjoni (li kien jiswa $120,000) b'donazzjoni lill-Ministeru għall-Kultura.

Ftit wara l-offensiva tat-Talibani fl-2021 li wasslet għall-waqgħa tar-Repubblika Iżlamika tal-Afganistan u r-ritorn tat-Talibani fil-gvern, it-turisti reġgħu ngħataw il-permess biex iżuru s-sit. Filwaqt li t-Talibani wegħdu li jippreservaw il-Wied ta' Bamiyan, ix-xogħol ta' preservazzjoni waqaf għalkollox. L-operazzjoni Afgani tal-UNESCO ġew imxekklin, l-iktar minħabba l-biża' tal-investituri barranin li t-tkomplija tal-appoġġ għall-proġetti ta' preservazzjoni kulturali fil-pajjiż kienu se jmorru kontra s-sanzjonijiet internazzjonali. Fi Frar 2023, ix-xogħol ta' restawr tal-UNESCO tkompla meta l-gvern Taljan approva finanzjament ġdid.

Restawr

Il-Grupp ta' Ħidma tal-Esperti tal-UNESCO dwar il-proġetti kulturali Afgani ltaqa' biex jiddiskuti x'kien se jsir rigward iż-żewġ statwi tal-Buddha bejn it-3–4 ta' Marzu 2011 f'Pariġi, Franza. Ir-riċerkatur Erwin Emmerling tal-Università Teknika ta' Munich, il-Ġermanja, ħabbar li kien jemmen li kien possibbli li l-istatwa ż-żgħira tiġi rrestawrata permezz ta' kompost organiku tas-silikon. Il-konferenza ta' Pariġi ħarġet lista ta' 39 rakkomandazzjoni għas-salvagwardja tas-sit ta' Bamiyan. Dawn kienu jinkludu r-rakkomandazzjoni li n-niċċa tal-Buddha tal-Punent titħalla vojta bħala monument għall-qerda tal-istatwi tal-Buddha, studju ta' fattibbiltà tar-rikostruzzjoni tal-Buddha tal-Lvant, u l-kostruzzjoni ta' mużew ċentrali u ta' diversi mużewijiet iżgħar tas-sit. Minn dak iż-żmien inbeda x-xogħol fuq ir-restawr tal-istatwi tal-Buddha bl-użu tal-proċess ta' anastilożi, fejn l-elementi oriġinali jitħalltu mal-materjal modern. Huwa stmat li bejn wieħed u ieħor nofs il-biċċiet tal-istatwi tal-Buddha jistgħu jerġgħu jitpoġġew f'posthom skont Bert Praxenthaler, storiku tal-art u skultur Ġermaniż involut fir-restawr. Ir-restawr tal-għerien u tal-istatwi tal-Buddha kien jinvolvi wkoll it-taħriġ u l-impjieg ta' nies lokali biex inaqqxu l-ġebel. Il-proġett, li jimmira wkoll li jħeġġeġ it-turiżmu fl-inħawi, qed jiġi organizzat mill-UNESCO u mill-Kunsill Internazzjonali tal-Monumenti u s-Siti (ICOMOS).

Ix-xogħol ingħata diversi kritiki. Uħud bħall-attivist tad-drittijiet tal-bniedem Abdullah Hamadi, iħossu li n-niċeċ vojta għandhom jitħallew bħala monumenti għall-fanatiċiżmu tat-Talibani, filwaqt li oħrajn jemmnu li l-flus jistgħu jintefqu aħjar fuq l-abitazzjonijiet u l-elettriku għar-reġjun. Xi nies, inkluż Habiba Sarabi, il-gvernatur provinċjali, jemmnu li r-rikostruzzjoni tal-istatwi tal-Buddha twassal għal żieda fit-turiżmu u b'hekk tkun ta' għajnuna għall-komunitajiet tal-madwar.

L-istatwi tal-Buddha permezz ta' projezzjoni 3D

Wara erbatax-il sena, fis-7 ta' Ġunju 2015, il-koppja avventuruża Ċiniża Janson Hu u Liyan Yu melew in-niċeċ vojta fejn qabel kien hemm l-istatwi tal-Buddha permezz tat-teknoloġija tal-projezzjoni tridimensjonali bil-laser. It-tagħmir tal-projezzjoni li ntuża għall-installazzjoni, li kien jiswa madwar $120,000, ingħata b'donazzjoni mill-koppja, li kellhom qalbhom sewda minħabba l-qerda tal-istatwi. Bix-xewqa li jagħtu ġieħ, huma talbu permess mingħand l-UNESCO u l-gvern Afgan biex iwettqu dan il-proġett. Madwar 150 persuna tal-lokalità ħarġu jaraw il-projezzjoni tal-istatwi olografiċi.

Repliki

Il-qerda tal-istatwi tal-Buddha ta' Bamiyan ispirat tentattivi ta' kostruzzjoni ta' repliki tal-istatwi. Dawn jinkludu:

Fl-2001 fiċ-Ċina, beda t-tinqix ta' Buddha ta' 37 metru (121 pied) f'Sichuan, bl-istess għoli tal-iżgħar statwa tal-Buddha ta' Bamiyan. Din ir-replika ġiet iffinanzjata minn negozjant Ċiniż, Liang Simian. Milli jidher iżda l-proġett ma tlestiex, minħabba raġunijiet mhux magħrufa.
Fis-Sri Lanka nħolqot replika ta' daqs reali, li issa hija magħrufa bħala t-Tsunami Honganji Viharaya f'Pareliya. Ġiet iddedikata lill-vittmi tat-tsunami tal-2005 fil-preżenza ta' Mahinda Rajapaksha. Ġiet iffinanzjata mit-Tempju ta' Hongan-ji ta' Kjoto, il-Ġappun, u ġiet inawgurata fl-2006.
Fil-Polonja, il-Mużew ta' Arkady Fiedler għat-Tolleranza għandu replika ta' statwa tal-Buddha ta' Bamiyan.
Buddha tal-ġebel ta' 80 pied (24 metru) ġie inawgurat f'Sarnath, l-Indja, fl-2011. L-istatwa tinsab fi ħdan il-Vihara Buddista Tajlandiża.

Fil-kultura popolari

Minkejja l-qerda tal-istatwi tal-Buddha ta' Bamiyan, il-fdalijiet għadhom jitqiesu bħala attrazzjoni kulturali popolari, u wasslu għal żieda fit-turiżmu domestiku u internazzjonali lejn il-Wied ta' Bamiyan. L-inħawi madwar il-fdalijiet saret tintuża għal-logħba tradizzjonali ta' buzkashi, u għal avvenimenti oħra. Il-filmat mużikali tal-kanzunetta tal-kantant pop Aryana Sayeed tal-2015 Yaar-e Bamyani nġibed ukoll qrib il-fdalijiet. L-istatwi ispiraw lill-kittieba Iżlamiċi fl-imgħoddi. L-istatwa l-kbira tal-Buddha ta' Bamiyan kienet tiġi deskritta bħala ġgant kattiv magħruf bħala Salsal fil-ġrajjiet Medjevali Torok.

F'Ġunju 1971, l-Imperatriċi Michiko tal-Ġappun żaret l-istatwi tal-Buddha matul iż-żjara statali imperjali tagħha fir-Renju tal-Afganistan flimkien mar-raġel tagħha. Malli reġgħet lura l-Ġappun, hija kitbet poeżija waka.

Rumanz tal-2012 ta' Rajesh Talwar li jismu An Afghan Winter (Xitwa Afgana) jipprovdi sfond fittizju għall-qerda tal-istatwi tal-Buddha ta' Bamiyan u l-impatt tagħha fuq il-komunità Buddista globali.

Il-film Indjan tal-2022 Ram Setu juri l-qerda tal-istatwi tal-Buddha ta' Bamiyan u t-tentattivi ta' tim arkeoloġiku wara biex isalva l-fdalijiet, u fejn ġie skopert teżor fittizju ta' Raja Dahir, kif ukoll Buddha mimdud kolossali (li ġie deskritt fil-kitbiet ta' Xuanzang iżda li fil-fatt qatt ma nstab).

Il-kapitlu tal-507 W.K. tar-rumanz tal-2020 A Traveller at the Gates of Wisdom (Vjaġġatur fil-Bibien tal-Għerf) ta' John Boyne jirrakkonta ġrajja immaġinarja ta' kif l-istatwi tal-Buddha ta' Bamiyan ġew ikkummissjonati u nbnew.

Gallerija

Referenzi

^ ^a ^b ^ċ "Cultural Landscape and Archaeological Remains of the Bamiyan Valley - UNESCO". whc.unesco.org. Miġbur 2024-12-03.
^ Sauer, Eberhard (2017). Sasanian Persia: Between Rome and the Steppes of Eurasia. Edinburgh University Press. p. 240. ISBN 978-1-4744-2068-6.

[:0-1] ċ "Cultural Landscape and Archaeological Remains of the Bamiyan Valley - UNESCO". whc.unesco.org. Miġbur 2024-12-03.

[2] Sauer, Eberhard (2017). Sasanian Persia: Between Rome and the Steppes of Eurasia. Edinburgh University Press. p. 240. ISBN 978-1-4744-2068-6.

[1]

[2]