Cyrene

Cyrene (/saɪˈriːni/ sy-REE-nee) jew Kyrene (/kaɪˈriːni/ ky-REE-nee; bil-Grieg Antik: Κυρήνη, b'ittri Rumani: Kyrḗnē, bl-Għarbi standard: شحات, b'ittri Rumani: Shaḥāt) jew Ċirene kienet belt Griega antika u iktar 'il quddiem belt Rumana qrib il-belt moderna ta' Shahhat, il-Libja. Kienet l-iżjed belt importanti mill-ħames bliet Griegi fir-reġjun, magħrufa bħala l-pentapoli. Tat l-isem klassiku lil-Lvant tal-Libja, iċ-Ċirenajka, isem li nżamm saż-żminijiet moderni.

Cyrene tinsab f'irdum tal-artijiet għoljin ta' Jebel Akhdar. Il-belt ingħatat isem fawwara, Cyra, li l-Griegi kkonsagrawha lil Apollo. Il-fdalijiet arkeoloġiċi jkopru diversi ettari u jinkludu diversi tempji monumentali, stoa, teatri, banjijiet, knejjes u residenzi f'palazzi. Il-belt hija mdawra min-Nekropoli ta' Cyrene. Mill-1982 Cyrene tniżżlet fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.^[1]^[2] Il-port tal-belt kien Apollonja (Marsa Sousa), li jinsab madwar 16-il kilometru (10 mili) lejn it-Tramuntana.

Il-belt ġiet stabbilita minn kolonjalisti Grieg, x'aktarx minn Thera (illum il-ġurnata Santorini) fl-aħħar tas-seklu 7 Q.K. u inizjalment ġiet immexxija minn dinastija ta' monarki msejħa l-Battjadi, li stagħnaw u kattru l-poter bħala riżultat ta' mewġiet suċċessivi ta' immigrazzjoni u l-esportazzjoni taż-żwiemel u tas-silfju, pjanta mediċinali. Sas-seklu 5 Q.K., kienu wessgħu l-kontroll tagħhom fuq bliet oħra taċ-Ċirenajka. Saret is-sede taċ-Ċirenajċi, skola tal-filosofija fis-seklu 4 Q.K., stabbilita minn Aristippus, dixxiplu ta' Sokrate. Fl-era Ellenistika, il-belt alternat bejn perjodu meta kienet tagħmel parti mill-Eġittu Tolemajk u perjodu meta kienet il-belt kapitali ta' renju indipendenti. Saret ukoll ċentru Lhudi importanti. Fis-96 Q.K. għaddiet mar-Repubblika Rumana u saret parti mill-provinċja ta' Kreta u taċ-Ċirenajka. Il-belt inqerdet minn ġellieda Lhud fil-115 W.K. matul il-Gwerra ta' Kitos, u bil-mod il-mod ġiet rikostruwita matul is-seklu ta' wara. It-terremoti fil-262 u fit-365 W.K. qerdu l-belt, iżda xi abitazzjonijiet baqgħu jeżistu matul il-perjodu Biżantin bikri u l-konkwista Musulmana tal-Magreb fis-642, u mbagħad is-sit ġie abbandunat sal-istabbiliment ta' bażi militari Taljana fis-sit fl-1913. L-iskavi ilhom għaddejjin minn dak iż-żmien.

Storja

In-nies ilhom jgħixu fiċ-Ċirenajka mill-Paleolitiku. Hemm xi evidenza ta' insedjament fl-għerien taħt l-Akropoli li x'aktarx li jmorru lura għall-insedjament Grieg. X'aktarx li l-Minoani u l-Miċenej żaru Cyrene fi Żmien il-Bronż, peress li kienet l-iżjed rotta marittima faċli mill-Baħar Eġew għall-Eġittu, iżda l-unika evidenza arkeoloġika ta' dan huma sejbiet separati ta' artal Minoan żgħir u siġill Minoan, li x'aktarx inġabu f'data iktar tard.^[3]^[4]

Stabbiliment

Ġrajja Griega rreġistrata għall-ewwel darba minn Pindar fil-bidu tas-seklu 5 Q.K. tirrakkonta li d-divinità Apollo sar iħobb lill-kaċċatriċi Cyrene u ġabha miegħu l-Libja, fejn weldet lil binha Aristaeus. It-tradizzjonijiet storiċi Griegi rrapportati fl-Istorji ta' Erodotu u kitba mnaqqxa tas-seklu 4 Q.K. li nstabet f'Cyrene, jgħidu li grupp ta' ċittadini Griegi ta' Kreta, li kienu tkeċċew minn Sparta u insedjaw il-gżira ta' Thera, stabbilew lil Cyrene fis-631 Q.K., taħt it-tmexxija ta' Battus I, skont it-tqanqil tal-Oraklu ta' Delphi. Xi tradizzjonijiet isostnu li l-insedjaturi telqu minn Thera minħabba l-ġuħ, filwaqt li oħrajn isostnu li telqu minħabba gwerra ċivili. Il-biċċa l-kbira jsostnu li l-kolonjalisti l-ewwel insedjaw gżira ta' Aziris (fil-Lvant ta' Darna) qabel ma rrilokaw lejn Cyrene. L-istoriċità ta' dawn il-ġrajjiet mhijiex ċerta, b'mod partikolari l-idea li Thera kienet l-unika "belt omm" ta' Cyrene. Ir-relazzjonijiet ma' bliet oħra, bħal Sparta u Samos, imsemmija fil-ġrajjiet dwar l-istabbiliment, mhumiex ċerti.

L-evidenza arkeoloġika mis-sit, speċjalment is-sejbiet taċ-ċeramika, tikkonferma li l-insedjament Grieg bdew f'nofs is-seklu 7 Q.K. Dawn il-bċejjeċ tal-fuħħar minn Thera, Sparta u Samos, iżda wkoll minn Rodi. Iż-żona inizjali tal-abitazzjonijiet kienet irdum estiż lejn il-Lvant mill-Akropoli sal-Agora, iżda l-belt kibret b'mod rapidu lejn il-Lvant. Is-santwarju ta' Apollo lejn it-Tramuntana tal-Akropoli, ta' Demetru lejn in-Nofsinhar, u ta' Żeus lejn il-Lvant kollha jmorru lura għas-sekli 7 jew 6 Q.K. L-evidenza arkeoloġika turi li diversi siti oħra fiċ-Ċirenajka, bħall-Apollonja, Ewesperidi, u Taucheira (Benghazi moderna u Tocra) ġew insedjati fl-istess żmien ta' Cyrene.

Perjodu arkajku

Wara l-istabbiliment tagħha, il-belt kienet immexxija minn sensiela ta' monarki mnissla minn Battus I. Matul is-seklu 6 Q.K., Cyrene kibret u saret l-iżjed belt setgħana fir-reġjun. Fl-ewwel nofs tas-seklu 6 Q.K., Battus II ħeġġeġ iktar l-insedjament Grieg fil-belt, speċjalment mill-Peleponniżi u Kreta. Dan qanqal kunflitt mal-Libjani indiġeni, u r-re Adicran appellaw lill-Eġittu għall-għajnuna madwar 570 Q.K. Il-faragħun Apries nieda spedizzjoni militari kontra Cyrene, iżda ġarrab telfa deċiżiva fil-Battalja ta' Irasa.

Skont Erodotu, il-kunflitt mar-Re Arcesilaus II "il-Kiefer" (għall-ħabta tal-560-550 Q.K.) wassal biex l-aħwa tiegħu jitilqu mal-belt u stabbilew il-belt ta' Barca lejn il-Punent. L-evidenza arkeoloġika turi li l-preżenza tal-Griegi f'Barca tmur lura iktar mill-istabbiliment tagħha, saħansitra sas-seklu 7. Arcesilaus ġarrab telfa kontra ċ-ċittadini ta' Barca u l-Libjani fil-Battalja ta' Leuco, inqatel minn ħuh u ħadlu postu ibnu tarbija Battus III (għall-ħabta tal-550-530 Q.K.), li taħtu Cyrene baqgħet tbati minn kunflitt intern kontinwu. Dan ġie solvut permezz ta' riforma tal-liġijiet tal-belt minn Demonax ta' Mantinea. Dawn ir-riformi milli jidher illimitaw l-awtorità tar-re għal kwistjonijiet reliġjużi, qassam il-poter politiku lin-nies ta' Cyrene, u qasamhom fi tliet tribujiet. Jaf saħansitra għamilha ta' medjatur għall-paċi ma' Barca u introduċa proċess li jinqatgħu bl-eżitu tal-ġlied.

Iben Battus III, Arcesilaus III (għall-ħabta tal-530-515 Q.K.), ipprova jirrevoka l-kostituzzjoni ta' Demonax u kellu jmur għall-eżilju. Huwa rritorna flimkien ma' armata minn Samos u reġa' kiseb il-kontroll iżda ġie mġiegħel jitlaq għal darb'oħra u ġie maqtul f'Barca. Ommu Feretim appella għand il-gvernatur Akamenid tal-Eġittu, Aryandes, li assedja lil Barca u serqilha r-rikkezzi fil-515 Q.K. Skont Erodotu, Aryandes ressaq it-truppi tiegħu lejn Cyrene u mbagħad, wara li ddispjaċih li ma kienx ħataf l-opportunità li jaħkem lil Cyrene, reġa' pprova jidħol, iżda ma rnexxielux. Il-ġrajja hija waħda stramba; jaf li l-belt fil-fatt kienet inħakmet mill-Persjani. Barra minn hekk instabu l-fdalijiet ta' tempju 'l barra mill-ħitan tal-belt li kien nqered mill-Persjani f'dak iż-żmien.

Perjodu Klassiku

Fis-seklu Q.K., x'aktarx bħala konsegwenza tal-intervent Persjan, l-influwenza ta' Cyrene fuq il-bliet Griegi l-oħra fiċ-Ċirenajka milli jidher issodat f'kontroll politiku istituzzjonalizzat. Il-belt stagħnat u l-kostruzzjoni tat-Tempju ta' Apollo, tat-Tempju ta' Żeus, tat-Tempju ta' Demetru u ta' strutturi fl-Agora tmur lura għal dak iż-żmien. L-esportazzjoni lokali ewlenija ta' Cyrene matul il-biċċa l-kbira tal-istorja bikrija tagħha kienet marbuta mal-pjanta mediċinali tas-silfju, li jaf kienet tintuża bħala mezz ta' abort; il-pjanta mediċinali kienet tidher fil-biċċa l-kbira tal-muniti ta' Cyrene. Is-silfju tant kien hemm domanda għalih li kien jiġi maħsud sa tmiem is-seklu 1 Q.K. Cyrene kienet tiġġenera l-flus ukoll mit-trobbija taż-żwiemel u mit-trażbord kummerċjali bejn l-Eġittu, l-Eġew u Kartaġni. Kienet punt ta' żbark għall-Griegi li kienu jkunu fi triqithom biex iżuru l-oraklu ta' Ammon f'Siwa.

Arcesilaus IV rebaħ it-tellieqa bil-karrijiet fil-Logħob Pitjan fl-462 Q.K. u fil-Logħob Olimpiku fl-460 Q.K., u biex jiċċelebrah Pindar kiteb ir-Raba' u l-Ħames Odi Pitjani. Wara din ir-rebħa, huwa organizza mewġa ġdida ta' insedjamenti Griegi f'Ewsperide. Madankollu, xi żmien wara dan, il-monarkija ta' Cyrene ġiet abolita f'ċirkostanzi mhux ċari u l-qabar tal-antenat tiegħu Battus I inqered. Fl-454 Q.K., Cyrene tat refuġju lill-kumplament tal-armata ta' Ateni li kienet ġarrbet telfa kontra l-Persjani fl-Eġittu. Fis-snin ta' wara, Barca milli jidher kienet saret il-belt dominanti fir-reġjun u Cyrene kienet regolarment f'kunflitt mal-bliet Griegi l-oħra taċ-Ċirenajka u mal-Libjani. Fl-414 Q.K., matul il-Gwerra Peleponniża, il-forzi Spartani li kienu qed jivvjaġġaw lejn Sqallija spiċċaw fiċ-Ċirenajka maħkum mir-riħ u Cyrene pprovditilhom żewġ triremi u bdoti biex iwassluhom lejn Sqallija.

Lejn l-aħħar tas-seklu 5 Q.K., Ariston ħa l-kontroll tal-belt f'idejh, qatel 500 persuna mit-tmexxija ta' Cyrene u eżilja lil oħrajn. Jista' jkun li pprova jistabbilixxi demokrazija radikali abbażi tal-mudell ta' Ateni. Grupp ta' 3,000 Messenjan li kienu tkeċċew minn Naupactus mill-Ispartani waslu f'Cyrene fl-404 Q.K. u ngħaqdu mal-forzi tal-eżiljati, iżda kważi nqatlu kollha f'battalja, u mbagħad l-eżiljati ta' Cyrene u s-segwaċi ta' Ariston irrikonċiljaw. Il-Messenjani li baqgħu ħajjin insedjaw Ewsperide. Hemm xi sinjali li l-kunflitt ċiviku x'aktarx li kompla għaddej fis-seklu ta' wara.

Matul is-seklu 4 Q.K., Cyrene daħlet f'diżgwid ma' Kartaġni rigward Syrtis u r-rotot kummerċjali trans-Saħarjani li kienu jintemmu hemmhekk. Il-fruntiera ġiet stabbilita fl-Artali tal-Fileni. Cyrene jaf kienet estendiet il-kontroll tagħha lejn il-Lvant sa Catabathmus Magnus. Cyrene bniet teżor f'Delphi bejn it-350 u t-325 Q.K. Meta Alessandru Manju ħakem l-Eġittu fit-331 Q.K. u mmarċja lejn il-Punent biex iżur l-oraklu f'Siwa, Cyrene bagħtet rappreżentanza ta' ambaxxata sabiex tiddikjara l-ħbiberija tagħha; u b'hekk ma sfatx taħt il-kontroll tal-Maċedonja. Kitba mnaqqxa tiddokumenta li meta kien hemm il-ġuħ fl-aħħar tas-snin 20 tas-seklu 4, Cyrene bagħtet iktar minn 800,000 medimni ta' qmuħ (madwar 40,000,000 litru) lill-bliet tal-Greċja u lill-familja rjali tal-Maċedonja.

Perjodu Ellenistiku

Fit-324 Q.K., mexxej merċenarju Spartan, Thibron, ingħaqad mal-eżiljati ta' Cyrene u ta' Barca fi Kreta u invada ċ-Ċirenajka, u rnexxielu jaħtaf il-port ta' Cyrene u ġiegħel lil Cyrene jaċċetta t-tmexxija tiegħu. Madankollu, wieħed mill-uffiċjali tiegħu, Mnasicles, tradih u għen lil Cyrene jkeċċu t-truppi ta' Thibron u jerġgħu jaħtfu l-kontroll tal-port. Cyrene alleat ruħha mal-Libjani u mal-Kartaġiniżi, iżda Thibron irritorna fit-322 Q.K. u rebħilhom. F'Cyrene seħħet rivoluzzjoni demokratika u l-aristokratiċi eżiljati appellaw lil Tolomew I Soter biex jgħinhom. Tolomew bagħat lill-ġeneral tiegħu Ophellas biex jokkupa l-belt u stabbilixxa kostituzzjoni ġdida għall-belt, kif iddokumentat f'kitba mnaqqxa kbira, li kienet ferm oligarkika u rriżerva rwol permanenti għalih innifsu fl-amministrazzjoni tal-belt. Il-belt ġiet aċċettata mill-mexxejja Maċedoni l-oħra bħala parti mir-renju Tolemajk fit-Trattat ta' Triparadisus fit-321 Q.K. Ir-ribelli minn Cyrene ppruvaw ikeċċu l-gwarniġjon Tolemajk fit-313 Q.K., iżda Tolomew bagħat rinforzi li rażżnu r-rewwixta. Fit-308 Q.K., Ophellas mexxa t-truppi ta' Cyrene u ta' Ateni lejn il-Punent biex jingħaqdu ma' Agathocles fl-attakk ta' Siracusa kontra Kartaġni u nqatel immedjatament.

Cyrene rribellat kontra Tolomew mill-ġdid għall-ħabta tat-305 Q.K. Il-kontroll reġa' ġie stabbilit fit-300 Q.K. mill-iben tar-rispett ta' Tolomew, Magas. Wara l-mewt ta' Tolomew fil-282 Q.K., Magas irrifjuta li jissottometti ruħu għal ħuh tar-rispett Tolomew II u għamel lilu nnifsu re sal-276 Q.K. Huwa żżewweġ lil Apama, bint ir-re tas-Selewċidi Antiochus I, li għenitu f'invażjoni tal-Eġittu mingħajr suċċess matul l-Ewwel Gwerra Sirjana. Rakkonti bil-miktub jindikaw li kien hemm inflazzjoni kbira tal-prezzijiet tal-ikel u kampanja kbira ta' ġbir ta' fondi, x'aktarx għat-tiswijiet tal-ħitan tal-belt. Wara mewtu, Apama stiednet prinċep Maċedonu, Demetriju l-Ġust, sabiex jiżżewweġ lil bintha Berenice u jieħu t-tron f'idejh, iżda nqatel wara kunflitt qasir ma' Berenice. Hija żżewġet lil Tolomew III fil-246 Q.K., u b'hekk Cyrene reġgħet sfat taħt il-kontroll Tolemajk. Fil-proċess, il-belt ta' Ewsperide nqerdet u reġgħet ġiet stabbilita bħala Berenice u l-bliet taċ-Ċirenajka ffurmaw federazzjoni, imsejħa l-pentapoli, li zzekkat il-muniti tagħha stess. Ir-riformi kostituzzjonali li saru mill-Arkadjani Ecdelus u Demofanu, jaf ukoll saru f'dan il-perjodu.

Cyrene ġiet irrelagata għal status ta' sudditu, ġie installat gwarniġjon, u nħatru suċċessjoni ta' membri tal-qorti Tolemajċi fost il-patrijiet ta' Apollo fil-belt. Cyrene ġiet stabbilita bħala renju separat għal darb'oħra taħt Tolomew VIII fil-163 Q.K. wara li l-aħwa tiegħu keċċewh mill-Eġittu. Il-belt irribellat kontrih iżda ġarrbet telfa. Jista' jkun li huwa kkonċeda l-indipendenza tal-port ta' Apollonja minn Cyrene dak iż-żmien, bħala premju tal-lealtà. Tolomew involva ruħu fi proġett tal-kostruzzjoni fuq skala kbira fil-belt, inkluż il-kostruzzjoni ta' gymnasium monumentali. Huwa ordna li jinkiteb testment, fejn wiegħed Cyrene lir-Repubblika Rumana f'każ li jmut mingħajr ma jħalli werrieta. Madankollu, huwa reġa' kiseb il-kontroll tal-Eġittu fil-145 Q.K. Fil-kunflitti dinastiċi li seħħew wara, Cyrene x'aktarx li baqgħet taħt il-kontroll ta' Tolomew VIII u mbagħad ta' Tolomew IX. Cyrene ingħatat lill-iben illeġittimu ta' Tolomew VIII, Tolomew Apion, bħala renju separat għall-ħabta tal-105-101 Q.K. Apion ħejja testment simili għal dak ta' missieru u t-territorju għadda għand Ruma meta miet mingħajr ma ħalla werrieta fis-96 Q.K.

Il-belt saret ċentru Lhudi importanti matul il-perjodu Ellenistiku. Il-ktieb Dewterokanoniku 2 tal-Makkabej, jingħad mill-awtur tiegħu li jiġbor fil-qosor ix-xogħol ta' ħames volumi tal-Lhudi Ellenizzat Jason ta' Cyrene li għex għall-ħabta tal-100 Q.K.

Perjodu Ruman

Wara s-96 Q.K., ir-Rumani inizjalment injoraw it-territorju l-ġdid. Plutarka jsemmi tirann ta' Cyrene, Nicocrates, li ġie depost minn martu Aretafila ta' Cyrene u li ħadlu postu ħuh Learku, li mbagħad inqatel. Lucullus żar il-belt fis-87 Q.K., għakkes it-tirannija u ta kostituzzjoni ġdida lil Cyrene. Iżda r-Rumani bagħtu l-ewwel gvernatur, Publius Cornelius Lentulus Marcellinus, fl-74 Q.K. F'xi żmien bejn is-67 u t-30 Q.K., iċ-Ċirenajka saret parti mill-provinċja Rumana ta' Kreta u ċ-Ċirenajka. Il-kapitali provinċjali kienet tinsab fi Kreta, iżda Cyrene baqgħet il-belt ewlenija fiċ-Ċirenajka u gawdiet perjodu ta' prosperità kbira u l-biċċa l-kbira tal-kostruzzjoni tmur lura għas-seklu 1 W.K. F'nofs is-seklu 1 W.K., l-awtoritajiet Rumani nedew kampanja estensiva ta' stħarriġ biex jirkupraw l-art pubblika madwar Cyrene li kienet sfat taħt il-kontroll privat u fejn ma baqgħux jitħallsu d-dividendi lir-Rumani.

Minħabba l-popolazzjoni Lhudija kbira tagħha, Cyrene kienet ċentru bikri tal-Kristjaneżmu. Xmun minn Cyrene ġarr is-salib ta' Ġesù. Il-Ktieb tal-Atti jiddikjara li l-Lhud minn Cyrene semgħu lid-dixxipli jitkellmu bil-lingwa tagħhom stess f'Ġerusalemm fil-Pentekoste u jsemmi li l-Kristjani Lhud minn Cyrene u minn Ċipru kienu minn tal-ewwel li ppriedkaw il-Kristjaneżmu lill-Ġentili. Skont it-tradizzjoni tal-Knisja Ortodossa Koptika, il-fundatur tagħha San Mark twieled f'Cyrene u ġie ordnat bħala l-ewwel isqof ta' Cyrene.

Fil-115 W.K. faqqgħet rewwixta Lhudija kbira fiċ-Ċirenajka, fl-Eġittu u fil-Ġudea, imsejħa l-Gwerra ta' Kitos. Cyrene nsterqulha r-rikkezzi kollha u kważi nqerdu l-binjiet kollha tal-belt. Skont sorsi letterarji nqatlu 220,000 ruħ qabel ma trażżnet ir-rewwixta minn Marcius Turbo. Skont Ewsebju taċ-Ċesarja, ir-rewwixta Lhudija tant wasslet għal tnaqqis fil-popolazzjoni tal-Libja li ftit snin wara kellhom jiġu stabbiliti kolonji ġodda hemmhekk mill-imperatur Adrijanu sabiex tinżamm il-vijabbiltà kontinwa tal-insedjament. Ix-xogħol ta' restawr huwa ddokumentat fil-kitbiet imnaqqxa u huma viżibbli arkeoloġikament; dan ma tlestiex qabel ir-renju ta' Commodus. Il-belt kienet membru bikri tal-Pan-Ellenju ta' Adrijanu u kitba twila mnaqqxa tiddokumenta t-tentattivi li saru biex timblokka s-sħubija ta' waħda mill-bliet ġirien tagħha. Cyrene reġa' kellha prosperità sat-tielet kwart tas-seklu 2 W.K. u diversi palazzi jmorru lura għal dan il-perjodu, inkluż id-Dar ta' Jason Magnus.

F'nofs is-seklu 3 W.K., l-ekonomija ta' Cyrene bdiet tbatti. Dan ġie mħaffef minn terremot fil-262, li qered il-biċċa l-kbira tal-belt. Wara d-diżastru, il-belt ġiet attakkata mill-Marmariti, nomadi Libjani, li ġarrbu telfa fil-269 kontra Tenagino Probus, il-prefett tal-Eġittu. L-imperatur Claudius Gothicus irrestawra l-belt ta' Cyrene, u semmiha Claudiopolis. Sussegwentement bosta binjiet ġew rikostruwiti, iżda ħajt difensiv li nbena f'qasir żmien kien jipproteġi biss in-nofs tal-Punent tal-belt. Iċ-ċentru ċiviku ġie ttrasferit lejn it-Tramuntana tal-belt mit-triq ta' Battus sat-triq tal-wied u bosta mill-ispazji pubbliċi antiki mtlew bl-abitazzjonijiet u bil-ħwienet. Fir-riformi ta' Dijoklezjanu, Cyrene saret parti mill-provinċja l-ġdida ta' Libya Superior (imsejħa wkoll il-Pentapoli). Il-martiroloġija Rumana ssemmi tradizzjoni tal-4 ta' Lulju li bħala persegwitazzjoni ta' Dijoklezjanu, l-isqof Teodoru ta' Cyrene ġie fflaġellat u qatgħulu lsienu barra. Verżjonijiet iktar bikrin tal-martiroloġija jsemmu l-istess tradizzjoni iżda jindikaw is-26 ta' Marzu bħala jum.

Perjodu Biżantin

Terremot ieħor qered il-belt fil-21 ta' Lulju 365. Instabu skeletri mgħafġin bil-ġebel li waqa' u kitba mnaqqxa fuq qabar saħansitra ssemmi t-terremot. Storiku kontemporanju, Ammianus Marcellinus, jiddeskrivi lil Cyrene bħala "belt antika iżda abbandunata". Madankollu, il-ħsara jaf ġiet enfasizzata żżejjed. L-arkeoloġija turi li l-biċċa l-kbira tal-binjiet ġarrbu xi ħsarat, iżda wkoll li bosta binjiet reġgħu nbnew, inkluż bosta tempji pagani, li ngħalqu biss permezz tad-digrieti ta' Teodoru fit-395. L-insedjament milli jidher kiber lejn il-Lvant lil hinn mill-ħajt ta' fortifikazzjoni ta' Gothicus u ġenerazzjoni sħiħa wara t-terremot, Cyrene kienet ċentru sinifikanti. Sinesju, raġel għani li sar l-isqof ta' Ptolemais u li ġew ippreservati l-ittri tiegħu, trabba f'Cyrene fil-ġenerazzjoni ta' wara t-terremot. L-Ittra 67 ta' Sinesju ssemmi ordinament episkopali irregolari mwettaq mill-isqof Filo ta' Cyrene, li ngħata maħfra mingħand Athanasius. L-istess ittra ssemmi li neputi ta' Filo, li kellu l-istess isem, sar ukoll isqof ta' Cyrene.

Il-Knejjes Ċentrali u tal-Lvant inbnew fis-seklu 5 jew 6 W.K. u ġew rinnovati diversi drabi. Isqof ta' Cyrene jismu Rufus attenda il-Kunsill ta' Efesu fl-449 u kien għad hemm isqof ta' Cyrene, jismu Leontius, fi żmien il-Patriarka Eulogius ta' Lixandra (580-607). Il-belt inħakmet mill-Għarab fis-643. Xi żmien wara l-belt ġiet abbandunata, iżda l-isem antik ta' "Grennah" inżamm sas-seklu 19.

Storja moderna

Is-sit ġie abbandunat għalkollox fil-perjodu modern bikri. Frederick u Richard Beechey żaruh u pproduċew l-ewwel pjanti tas-sit fl-1821-1822. Il-konslu Franċiż f'Benghazi seraq parti mir-rikkezzi ta' qabar iktar 'il quddiem matul l-istess seklu għal-Louvre. L-ewwel skavi sistematiċi saru minn Robert Murdoch Smith u E. A. Porcher bejn l-1860 u l-1861; il-biċċa l-kbira tas-sejbiet tagħhom spiċċaw fil-Mużew Brittaniku ta' Londra. Dawn jinkludu l-Apollo ta' Cyrene u ras unika tal-bronż ta' raġel Afrikan. L-Amerikan Richard Norton beda skavi iktar xjentifiċi fl-1910, li ġew interrotti mill-invażjoni Taljana tal-Libja fl-1911. Il-qabar tal-epigrafu tal-iskavi, Herbert de Cou, li ntlaqat minn tir f'ċirkostanzi misterjużi, jinsab fis-sit.

Il-gvern kolonjali Taljan stabbilixxa bażi militari fis-sit fl-1913. Waqt il-kostruzzjoni tal-bażi, is-suldati Taljani sabu l-"Venere ta' Cyrene", statwa tal-irħam bla ras li tirrappreżenta d-divinità Venere, kopja Rumana tal-oriġinal Grieg, u b'hekk iddeċidew li jirrestrinġu l-bażi tagħhom sal-Akropoli. L-istatwa ġiet ittrasportata lejn Ruma, u baqgħet hemm sal-2008, meta mbagħad ġiet irritornata lil-Libja. Il-villaġġ ta' Shahat kiber madwar is-sit bħala riżultat tal-preżenza Taljana.

It-Taljani ħolqu servizz tal-antikitajiet u, wara l-iskoperta tal-Venere ta' Cyrene, wettqu skavi f'Cyrene fuq skala kbira ħafna, li kienu marbuta mill-qrib mal-propaganda tar-reġim. L-arkeologi Taljani tkeċċew fl-1943 meta l-Alleati ħatfu ċ-Ċirenajka. Richard Goodchild, il-kontrollur tal-antikitajiet mill-1955 sal-1966 ittrasferixxa l-villaġġ ta' Shahat lil hinn mis-sit u reġa' stabbilih lejn in-Nofsinhar; minn dak iż-żmien il-villaġġ kiber madwar il-biċċa l-kbira tan-nekropoli tan-Nofsinhar. Huwa reġa' kiseb ukoll il-kontroll tal-iskavi fis-sit u għaddih lit-Taljani, taħt Sandro Stucchi. Goodchild semma wkoll li l-missjoni Taljana kienet skavat il-biċċa l-kbira tas-sit u rrestawrat diversi binjiet permezz tal-proċess ta' anastilożi.

Sit ta' Wirt Dinji

Cyrene ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1982.^[1] Diġà fl-2006, il-Fond tal-Wirt Globali, fi sħubija mat-Tieni Università ta' Napli (SUN, l-Italja), id-Dipartiment Libjan tal-Antikitajiet, u l-Ministeru Libjan għall-Kultura, ħadmu sabiex jippreservaw is-sit tal-qedem permezz ta' taħlita ta' prattiki olistiċi ta' konservazzjoni u t-taħriġ tal-ħaddiema lokali bil-ħiliet u mhux. It-tim immexxi mill-Fond tal-Wirt Globali wettaq konservazzjoni kontinwa ta' emerġenza fuq it-teatru fi ħdan is-Santwarju ta' Apollo. Fl-2017 l-UNESCO żiedet lil Cyrene fil-lista tas-siti fil-periklu.

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".^[1]

Sit arkeoloġiku

Cyrene issa hija sit arkeoloġiku fit-Tramuntana tal-villaġġ ta' Shahhat u fil-Lvant ta' Bayda, fuq irdum ta' Jabal Akhdar, madwar 600 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar. It-tarf tan-Nofsinhar tal-irdum u l-belt huwa ffurmat minn Wadi Bil Ghadir u t-tarf tat-Tramuntana huwa ffurmat minn Wadi Bu Turqiyah. L-Akropoli, fit-tarf tal-Punent tal-irdum, kienet iċ-ċentru oriġinali tal-okkupazzjoni Griega. Minn hemmhekk, triq magħrufa mill-istudjużi moderni bħala t-"Triq ta' Battus" jew "Skyrotà" tibqa' sejra tul l-irdum lejn ix-Xlokk għal madwar kilometru, taqbeż l-Agora, id-Dar ta' Jason Magnus u għadd ta' palazzi residenzjali oħra, l-Istoa ta' Hermes u ta' Erakle, iċ-Caesareum, żewġ teatri, żona sagra, u l-karavanseraj, sa ma tilħaq id-daħla tal-belt. Taħt l-Akropoli lejn it-Tramuntana, il-Fawwariet ta' Apollo u ta' Cyra jfeġġu minn wiċċ l-irdum għal fuq promontorju triangolari fil-bażi ta' Wadi Bu Turqiyah. Dan il-promontorju fih it-Teatru Grieg, is-Santwarju ta' Apollo, u l-Banjijiet ta' Trajanu. Mis-santwarju, triq magħrufa bħala "Triq il-Wied" tagħti 'l fuq lejn ix-Xlokk sa Wadi Bu Turqiyah, u hija kważi parallela mat-"Triq ta' Battus", b'portiku mtarraġ u l-Aqua Augusta, li tibqa' sejra lil hinn mill-Banjijiet ta' Paride, it-Teatru tas-Suq u l-Kwartier Ċentrali, li fih diversi binjiet pubbliċi u palazzi residenzjali. Lejn il-Grigal, fuq irdum ieħor, iżda xorta waħda fi ħdan il-ħitan tal-belt, hemm il-kwartier tal-Grigal li għadu pjuttost mhux skavat, u li fih it-Tempju ta' Żeus, l-ippodrom, u l-Knisja tal-Lvant. 'Il barra mill-ħitan tal-belt lejn in-Nofsinhar hemm is-Santwarju ta' Demetru u ta' Persefone. In-nekropoli ta' Cyrene tkopri madwar 20 km² lejn in-Nofsinhar u t-Tramuntana tal-belt.

Is-sejbiet arkeoloġiċi huma maħżuna u jinsabu għall-wiri f'mużew temporanju fin-naħa tal-Lvant tas-sit. Fl-2005, l-arkeologi Taljani mill-Università ta' Urbino skoprew 76 statwa Rumana intatta f'Cyrene tas-seklu 2 W.K. L-istatwi baqgħu mhux skoperti għal daqstant żmien minħabba li "matul it-terremot tat-375 W.K., ħajt ta' sostenn tat-tempju waqa' fuq ġenbu u difen l-istatwi kollha. Dawn baqgħu moħbija taħt il-ġebel, ir-radam u l-ħamrija għal 1,630 sena. Il-ħitan ta' barra pproteġew l-istatwi, u b'hekk setgħu jiġu rkuprati l-biċċiet kollha, anke tal-istatwi li kienu tkissru".

Komponenti

Akropoli
Agora
Dar ta' Jason Magnus
Caesareum u Stoa ta' Hermes u ta' Erakle
Karavanseraj
Santwarju ta' Apollo

Waħda mill-iżjed karatteristiċi sinifikanti tas-santwarju huwa t-tempju ddedikat lil Apollo, li oriġinarjament inbena diġà fis-seklu 7 Q.K. Strutturi oħra tal-qedem jinkludu tempju ddedikat lil Demetru. Hemm nekropoli kbira bejn wieħed u ieħor 10 kilometri bejn Cyrene u l-port antik tiegħu ta' Apollonja.

Kwartier Ċentrali
Tempju ta' Żeus

It-Tempju ta' Żeus kien l-ikbar tempju Grieg antik f'Cyrene, u wieħed mill-ikbar tempji Griegi li qatt inbena. It-tempju peripterali Doriku oriġinali b'oktastil inbena għall-ħabta tal-500-480 Q.K. Kien iħares lejn il-Lvant u kien jinsab fuq krepidoma bi tliet livelli, b'tul ta' 68.3 metru u b'wisa' ta' 30.4 metru, u b'hekk kellu l-istess daqs bejn wieħed u ieħor tat-Tempju ta' Żeus f'Olimpja u l-Akropoli ta' Ateni. Il-pronaos kien mirfud minn żewġ kolonni f'antis; l-opisthodomos kien mirfud minn tliet kolonni f'antis. Iċ-ċella kienet għolja żewġ sulari u żewġ ringieli kienu jaqsmuha fi tliet korsiji. Il-peripteros huwa magħmul minn tmien kolonni fuq quddiem u fuq wara u minn sbatax-il kolonna fuq kull waħda min-naħat it-twal. Inqered fil-115 W.K. matul is-serq tar-rikkezzi tal-belt mil-Lhud. Għall-ħabta tal-172-175 W.K. ġie parzjalment rikostruwit bħala tempju mhux peripterali. Bejn il-185 u l-192 W.K., ġiet installata statwa kolossali mmudellata fuq l-Istatwa ta' Żeus f'Olimpja. It-tempju nqered għal darb'oħra fit-365 W.K. minn terremot u mbagħad ingħata n-nar mill-Kristjani.

Knisja tal-Lvant

Santwarju ta' Demetru u Persefonu

Is-santwarju ta' Demetru u ta' Persefone, li jinkludi tempju u kumpless ta' teatru, jinsab fin-Nofsinhar tal-fondoq ta' Wadi Bil Ghadir, 'il barra mill-ħitan tal-belt. Is-santwarju jinkludi l-istrutturi mifruxa fuq medda ta' għoxrin mil u huwa maqsum fi tliet livelli mtarrġa: is-santwarji t'isfel, tan-nofs u ta' fuq. Il-fdalijiet arkeoloġiċi jmorru lura għall-aħħar tas-seklu 7 Q.K. sa nofs is-seklu 3 W.K. Matul dan iż-żmien ta' attività sagra fis-santwarju, ammont kbir ta' materjali mogħtija bħala voti akkumulaw fuq ġewwa: bċejjeċ tal-fuħħar, lampi, muniti, skulturi tal-ġebel, ġojjellerija, kitbiet imnaqqxa, ħġieġ, kif ukoll figurini tal-bronż u tat-terrakotta. Il-bċejjeċ tal-fuħħar skavati fis-santwarju jipprovdu evidenza utli rigward l-istabbiliment tiegħu kif ukoll it-tip ta' attività reliġjuża li kienet issir fih.

Nekropoli

In-nekropoli jikkonsisti minn oqbra, oqbra mħaffra fil-blat, tempji-oqbra, u sarkofagi, li jmorru lura għas-seklu 6 Q.K. sas-seklu 5 W.K. Ikopri madwar 20 km² lejn in-Nofsinhar u t-Tramuntana tal-belt, u b'hekk huwa wieħed mill-ikbar nekropoli Griegi magħrufa. Is-sezzjoni tan-Nofsinhar ġiet mittiefsa mit-tkabbir tal-belt moderna ta' Shahat, speċjalment wara l-2013, meta bosta oqbra nqerdu. Is-sezzjoni tat-Tramuntana hija ppreservata aħjar. Diversi oqbra tal-perjodu Ruman fihom niċeċ li kienu għall-busti tal-mejtin. Sejba komuni huma statwi tal-hekk imsejħa "Divinità tal-Mewt", bust femminili - spiss mingħajr wiċċ - li tidher qisha se tiżvela lilha nnifisha.

Filosofija

Cyrene tat kontribut għall-ħajja intellettwali tal-Griegi, permezz ta' filosfi u matematiċi rinomati. L-Iskola ta' Cyrene, magħrufa bħala l-Iskola taċ-Ċirenajka, żviluppat hawnhekk bħala skola minuri ta' Sokrate u ġiet stabbilita minn Aristippus (x'aktarx ħabib ta' Sokrate, għalkemm skont xi wħud kien neputi ta' Aristippus bl-istess isem). Il-filosfu Neo-Epikurjan Franċiż Michel Onfray lil Cyrene sejħilha "Atlantide filosofika" grazzi għall-importanza enormi li kellha fit-twelid u l-iżvilupp inizjali tal-etika tal-pjaċir.

Residenti notevoli

Aretafila ta' Cyrene, mara nobbli;
Arete ta' Cyrene, filosfu;
Aristippus (għall-ħabta tal-435 – għall-ħabta tat-356 Q.K.), filosfu u fundatur tal-Iskola taċ-Ċirenajka;
Carneades, filosfu, akkademiku u xettiku;
Callicratidas, ġeneral;
Callimachus (310/305 – 240 Q.K.), poeta, kritiku u studjuż fil-Librerija ta' Lixandra;
Cratisthenes ta' Cyrene, rebbieħ Olimpiku tat-tlielaq tal-karrijiet. Kien hemm statwa tiegħu f'Olimpja li nħolqot minn Pitagora;
Eratosthenes (276 – 194 Q.K.), matematiku, ġeografu, astronomu u librar fil-Librerija ta' Lixandra; l-ewwel li kkalkula ċ-ċirkonferenza tad-Dinja;
Eugammon (is-seklu 6 Q.K.), poeta epiku;
Idaeus ta' Cyrene, rebbieħ Olimpiku tal-qedem tal-ġiri li rebaħ fil-275 Q.K.;
Lacydes (is-seklu 3 Q.K.), filosfu;
Philostephanus, kittieb Ellenistiku;
Ptolemais, filosfu tal-mużika;
Xmun ta' Cyrene, ir-raġel li għen lil Ġesù jerfa' s-salib fil-Passjoni;
Sinsesju (għall-ħabta tat-373 – għall-ħabta tal-414 W.K.), awtur u isqof ta' Ptolemais;
Teodoru (għall-ħabta tas-seklu 5 Q.K.), matematiku;
Theaetetus ta' Cyrene, poeta.

Lista ta' isqfijiet

Fost l-isqfijiet magħrufa tar-raħal jinkludu:

San Luqa (skont it-tradizzjoni);
Teodoro (302);
Filo I (għall-ħabta tat-370);
Filo II (għall-ħabta tat-370);
Rufo (449);
Leontius (għall-ħabta tas-600).

Cyrene ma għadhiex veskovat residenzjali u attwalment hija elenkata mill-Knisja Kattolika bħala sede titolari. Il-Knisja Ortodossa Griega ttrattata wkoll bħala sede titolari.

Gallerija

Referenzi

^ ^a ^b ^ċ Centre, UNESCO World Heritage. "Archaeological Site of Cyrene". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2023-12-05.
^ "21 amazing World Heritage Sites you've probably never heard of" (bl-Ingliż). 2016-02-04. Miġbur 2023-12-05.
^ Kenrick, Philip (2013). Cyrenaica. Libya Archaeological Guides. Vol. 2. Silphium Press. ISBN 978-1-900971-14-0. p. 200.
^ Boardman, John (1968). "Bronze Age Greece and Libya". The Annual of the British School at Athens. 63: 41–44.

[:0-1] ċ Centre, UNESCO World Heritage. "Archaeological Site of Cyrene". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2023-12-05.

[2] "21 amazing World Heritage Sites you've probably never heard of" (bl-Ingliż). 2016-02-04. Miġbur 2023-12-05.

[3] Kenrick, Philip (2013). Cyrenaica. Libya Archaeological Guides. Vol. 2. Silphium Press. ISBN 978-1-900971-14-0. p. 200.

[4] Boardman, John (1968). "Bronze Age Greece and Libya". The Annual of the British School at Athens. 63: 41–44.

[1]

[2]

[3]

[4]