Sana'a
| Sana'a | |
|---|---|
 Jemen | |
 | |
| Amministrazzjoni | |
| Stat sovran | Jemen |
| Isem uffiċjali | صنعاء |
| Ismijiet oriġinali | صنعاء |
| Ġeografija | |
| Koordinati | 15°21′N 44°12′E / 15.35°N 44.2°EKoordinati: 15°21′N 44°12′E / 15.35°N 44.2°E |
  Sana'a Sana'a (Yemen) | |
 | |
| Superfiċjenti | 3,450±1 kilometru kwadru |
| Għoli | 2,150 mu 2,253 m |
| Fruntieri ma' | Governorat ta' Sana'a |
| Demografija | |
| Popolazzjoni | 2,957,000 abitanti (2015) |
| Unitajiet domestiċi | 254,866 |
| Informazzjoni oħra | |
| Kodiċi tat-telefon |
01 |
| Żona tal-Ħin | UTC+3 |
| bliet ġemellati | Amman, Konya, Ankara, Tehran, Dushanbeu Bagdad |
| sanaacity.com | |
Sana'a (bl-Għarbi: صَنْعَاء, Ṣanʿāʾ [sˤɑnʕaːʔ], bl-Għarbi tal-Jemen: [ˈsˤɑnʕɑ]; bil-lingwa antika tan-Nofsinhar tal-Arabja: 𐩮𐩬𐩲𐩥 Ṣnʿw), spelluta wkoll Sanaa jew Sana, hija l-belt kapitali u l-ikbar belt tal-Jemen u l-belt kapitali tal-Governorat ta' Sana'a. Il-belt mhijiex parti mill-Governorat, iżda tifforma d-distrett amministrattiv separat ta' ʾAmānat al-ʿĀṣimah (أَمَانَة ٱلْعَاصِمَة). Skont il-kostituzzjoni tal-Jemen, Sana'a hija l-belt kapitali tal-pajjiż, għalkemm is-sede tal-gvern tal-Jemen ġiet ittrasferita lejn Aden, l-eks belt kapitali tan-Nofsinhar tal-Jemen wara l-okkupazzjoni tal-Houthi.[1] Aden ġiet iddikjarat bħala l-belt kapitali temporanja mill-President ta' dak iż-żmien Abdrabbuh Mansur Hadi f'Marzu 2015.[2]
F'elevazzjoni ta' 2,300 metru (7,500 pied),[3] Sana'a hija waħda mill-ogħla bliet kapitali fid-dinja u tinsab qrib il-Muntanji Sarawat ta' Jabal An-Nabi Shu'ayb u Jabal Tiyal, li jitqiesu bħala l-ogħla muntanji fil-Peniżola tal-Arabja u wħud mill-ogħla fir-reġjun. Sana'a għandha popolazzjoni ta' bejn wieħed u ieħor 3,292,497 ruħ (fl-2023), u b'hekk hija l-ikbar belt fil-Jemen.[4] Mill-2020, iż-żona urbana l-kbira ta' Sana'a fiha madwar 10 % tal-popolazzjoni totali tal-Jemen.[5]
Iċ-Ċentru Storiku ta' Sana'a, li huwa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, għandu karattru arkitettoniku distintiv, espress l-iktar permezz tal-binjiet b'diversi sulari li huma mżejna b'disinni ġeometriċi.[6] Fil-kunflitt li faqqa' fl-2015, xi splussivi laqtu l-binjiet protetti taċ-ċentru storiku tal-belt.[7][8] Il-Moskea ta' Al Saleh, l-ikbar f'waħda f'Sana'a, tinsab fil-periferiji tan-Nofsinhar tal-belt.
Sana'a ilha tiffaċċja kriżi serja tal-ilma,[9] u l-ilma qed jittieħed mill-akwifer tal-belt tliet darbiet iktar malajr miż-żmien meħtieġ biex jerġa' jimtela. Huwa mbassar li l-belt se tispiċċa mingħajr ilma għall-ħabta tal-2030, u b'hekk se ssir l-ewwel belt kapitali nazzjonali fid-dinja mingħajr ilma. L-aċċess għall-ilma tajjeb għax-xorb huwa limitat ħafna f'Sana'a, u hemm problemi serji marbuta mal-kwalità tal-ilma.[10]
Storja[immodifika | immodifika s-sors]
Perjodu tal-qedem[immodifika | immodifika s-sors]
Skont ir-reliġjonijiet Abramiċi popolari, Sana'a ġiet stabbilita taħt il-muntanji ta' Jabal Nuqum minn Shem, iben Noè, wara mewt missieru.
L-isem Sana'a x'aktarx li oriġina mill-għerq Sabajku ṣnʿ, li jfisser "iffortifikata sew". L-isem ġie attestat f'kitbiet Sabajċi antiki, l-iktar tas-seklu 3 Q.K., bħala ṣnʿw. Illum il-ġurnata, etimoloġija folkloristika popolari ssostni li l-isem Sana'a jirreferi għall-"eċċellenza tas-snajja' u tal-artiġjanat tal-belt (x'aktarx mill-forma femminili tal-aġġettiv Għarbi aṣnaʿ)".
L-istoriku Għarbi tas-seklu 10 al-Hamdani kiteb li l-isem antik ta' Sana'a kien Azāl, li ma ġiex irreġistrat f'xi kitba Sabajka kontemporanja. L-isem "Azal" ġie kkollegat ma' Uzal, iben Qahtan, proneputi ta' Shem, fil-ġrajjiet Bibbliċi tal-Ktieb tal-Ġenesi.
Al-Hamdani kiteb li Sana'a ġiet iffortifikata bil-ħitan mis-Sabajċi taħt il-mexxej tagħhom Sha'r Awtar, li jingħad li bena wkoll il-Palazz ta' Ghumdan fil-belt. Minħabba l-pożizzjoni tagħha, Sana'a ntużat bħala ċentru urban għat-tribujiet tal-madwar tar-reġjun u bħala nukleu tal-kummerċ reġjonali fin-Nofsinhar tal-Arabja. Kienet ippożizzjonata f'salib it-toroq bejn żewġ rotot kummerċjali antiki ewlenin li kienu jikkollegaw lil Ma'rib fil-Lvant mal-Baħar l-Aħmar fil-Punent.
B'mod xieraq tassew għal belt li isimha jfisser "iffortifikata sew", milli jidher Sana'a kienet ċentru militari importanti taħt is-Sabajċi. Dawn użawha bħala bażi għall-ispedizzjonijiet tagħhom kontra r-renju ta' Himyar iktar fin-Nofsinhar, u diversi kitbiet imnaqqxa "jħabbru ritorn trijonfanti lejn Sana'a mill-gwerer". Sana'a tissemma f'dan it-tinqix kemm bħala belt (hgr) kif ukoll bħala maḥram (mḥrm), li skont A. F. L. Beeston jindika "post li l-aċċess għalih huwa pprojbit jew ristrett, kemm għal raġunijiet reliġjużi kif ukoll għal raġunijiet oħra". Il-kitbiet Sabajċi jsemmu wkoll il-Palazz ta' Ghumdan b'ismu.
Meta r-Re Yousef Athar (jew Dhu Nuwas), l-aħħar wieħed fost ir-rejiet ta' Himyar, kien fil-poter, Sana'a kienet ukoll il-belt kapitali tal-viċirejiet ta' Aksum. Skont tradizzjoni ta' iktar 'il quddiem, il-konkwistatur tal-Abissinja Abrahah bena knisja Kristjana f'Sana'a.
Perjodu Iżlamiku[immodifika | immodifika s-sors]
Minn żmien Muħammed (għall-ħabta tas-622 W.K.) sal-istabbiliment ta' sottostati indipendenti f'bosta partijiet tal-Kaliffat Iżlamiku tal-Jemen, Sana'a ppersistiet bħala s-sede tal-governanza. Id-deputat tal-Kaliff kien jieħu ħsieb l-affarijiet tat-tliet Mikhlaf tal-Jemen: Mikhlaf Sanaʽa, Mikhlaf al-Janad, u Mikhlaf Hadhramaut. Il-belt ta' Sana'a regolarment baqgħet tikseb status importanti, u l-istati kollha tal-Jemen kienu jikkompetu biex jikkontrollawha.
Imam Al-Shafi'i, il-ġurista Iżlamiku tas-seklu 8 u l-fundatur tal-iskola tal-ġurisprudenza ta' Shafi'i, żar Sana'a diversi drabi. Huwa faħħar il-belt, u kiteb La budda min Ṣanʻāʼ, jew "Sana'a ta' min wieħed jaraha". Fis-sekli 9-10, il-Yem jisseparaw minn xulxin, mingħajr demel, mingħajr irwejjaħ jintnu, minħabba l-konkos iebes (x'aktarx tajn u ċifċiegħa) u mergħat fini u postijiet nodfa għall-mixi". Iktar 'il quddiem fis-seklu 10, il-ġeografu Persjan Ibn Rustah kiteb dwar Sana'a: "Hija l-belt tal-Jemen — ma teżistix ... belt ikbar, iktar popolata jew iktar għanja, ta' oriġini iktar nobbli jew b'ikel iktar bnin minnha".
Fl-1062 Sana'a ttieħdet mid-dinastija Sulayhid immexxija minn Ali al-Sulayhi u martu, ir-reġina popolari Asma. Huwa għamilha l-belt kapitali tar-renju relattivament żgħir tiegħu, li kien jinkludi wkoll il-Muntanji Haraz. Is-Sulayhid kienu allinjati mal-Kaliffat Fatimid tal-Eġittu ta' Ismaili li kien ixaqleb lejn il-Musulmani, iktar milli mal-Kaliffat Abbasid ibbażat f'Bagdad segwit mill-biċċa l-kbira tal-Arabja. Al-Sulayhi rrenja għal madwar 20 sena iżda ġie assassinat mir-rivali lokali prinċipali tiegħu, in-Najahidi bbażati f'Zabid. Wara mewtu, bint al-Sulayhi, Arwa al-Sulayhi, wirtet it-tron. Hija rtirat minn Sana'a, u ttrasferiet il-kapitali tas-Sulayhid lejn Jibla, fejn irrenjat il-biċċa l-kbira tal-Jemen mill-1067 sal-1138. Minħabba t-tluq tas-Sulayhid, id-dinastija Hamdanida ħadet il-kontroll ta' Sana'a. Bħas-Sulayhid, il-Hamdanidi kienu favur il-Kaliffat ta' Ismaili.
Fl-1173 Saladin, is-sultan Ajjubid tal-Eġittu, bagħat lil ħuh Turan-Shah fuq spedizzjoni biex jaħkem il-Jemen. L-Ajjubidi kisbu l-kontroll ta' Sana'a fl-1175 u għaqdu d-diversi stati tribali tal-Jemen, għajr għall-muntanji tat-Tramuntana kkontrollati mill-imam ta' Zaydi, f'entità waħda. L-Ajjubidi qelbu l-lealtà reliġjuża uffiċjali tal-pajjiż favur l-Abbasidi Musulmani Sunniti. Matul ir-renju tal-emir Ajjubid Tughtekin ibn Ayyub, il-belt sarilha bosta titjib. Dawn kienu jinkludu l-inkorporazzjoni tal-artijiet bil-ġonna fix-xatt tal-Punent tas-Sa'ilah, magħrufa bħala Bustan al-Sultan, fejn l-Ajjubidi bnew wieħed mill-palazzi tagħhom. Madankollu, il-kontroll tal-Ajjubidi fuq Sana'a qatt ma kien konsistenti ħafna, u eżerċitaw awtorità diretta fuq il-belt okkażjonalment biss. Minflok, huma għażlu lil Ta'izz bħala l-kapitali tagħhom filwaqt li Aden kienet il-belt prinċipali tagħhom fejn kien jiġi prodott l-introjtu.
Filwaqt li r-Rasulidi kkontrollaw il-biċċa l-kbira tal-Jemen, segwiti mis-suċċessuri tagħhom it-Tahiridi, Sana'a fil-biċċa l-kbira baqgħet fl-orbita politika tal-imam ta' Zaydi mill-1323 sal-1454 u l-barra mit-tmexxija tal-ewwel żewġ dinastiji. Il-Mamluk waslu fil-Jemen fl-1517.
Perjodu Ottoman[immodifika | immodifika s-sors]
.png)
L-Imperu Ottoman daħal fil-Jemen fl-1538 meta Suleiman il-Kbir kien is-sultan. Taħt it-tmexxija militari ta' Özdemir Pasha, l-Ottomani ħakmu lil Sana'a fl-1547. Bl-approvazzjoni tal-Ottomani, il-kaptana Ewropej ibbażati fil-bliet portwali tal-Jemen, Aden u Mocha, kienu jżuru Sana'a biex jibqgħu jgawdu privileġġi u kapitulazzjonijiet speċjali għall-kummerċ tagħhom. Fl-1602, l-imam lokali ta' Zaydi mmexxija minn Imam al-Mu'ayyad reġgħu asserixxu l-kontroll tagħhom fuq l-inħawi, u obbligaw lit-truppi Ottomani jitilqu fl-1629. Għalkemm l-Ottomani ħarbu matul ir-renju ta' al-Mu'ayyad, il-predeċessur tiegħu al-Mansur al-Qasim diġà kien dgħajjef ferm lill-armata Ottomana f'Sana'a u fil-Jemen. B'hekk, il-kummerċjanti Ewropej tilfu l-privileġġi kollha li kellhom.
L-imam ta' Zaydi baqgħu jmexxu f'Sana'a sa nofs is-seklu 19 meta l-Ottomani reġgħu varaw il-kampanja militari tagħhom biex jikkontrollaw ir-reġjun. Fl-1835, it-truppi Ottomani waslu mal-kosta tal-Jemen taparsi kienu t-truppi ta' Muhammad Ali tal-Eġittu. Ma rnexxilhomx jaħtfu lil Sana'a qabel l-1872 meta t-truppi tagħhom immexxija minn Ahmed Muhtar Pasha daħlu fil-belt. L-Imperu Ottoman stabbilixxa r-riformi ta' Tanzimat fit-territorji kollha taħt il-governanza tiegħu.
F'Sana'a, l-ippjanar tal-belt beda għall-ewwel darba, inbnew toroq ġodda, u ġew stabbiliti skejjel u sptarijiet ġodda. Ir-riformi ddaħħlu malajr mill-Ottomani sabiex isaħħu l-kontroll tagħhom ta' Sanaʽa ħalli jkunu jistgħu jikkompetu mat-tkabbir tal-Eġittu, mal-influwenza Brittanika f'Aden u mal-influwenza Taljana u Franċiża imperjali tul il-kosta tas-Somalja, b'mod partikolari fil-bliet ta' Djibouti u Berbera. Minkejja dan, ir-riformi tal-immodernizzar f'Sana'a xorta waħda kienu limitati ħafna.
Perjodu tat-Tramuntana tal-Jemen[immodifika | immodifika s-sors]
Fl-1904, kif battiet l-influwenza Ottomana fil-Jemen, l-imam Yahya tal-imam ta' Zaydi ħa l-poter f'Sana'a. Bit-tir li jiżgura l-indipendenza tat-Tramuntana tal-Jemen, Yahya vara politika ta' iżolament, u evita l-politika internazzjonali u tad-dinja Għarbija, u ħadha qatta' bla ħabel kontra l-movimenti liberali li bdew jinbtu, filwaqt li ma kkontribwiex għall-iżvilupp tal-infrastruttura f'Sana'a u f'inħawi oħra, u għalaq l-iskola Ottomana tal-bniet. Bħala konsegwenza tal-miżuri ta' Yahya, kulma jmur Sana'a saret ċentru tal-organizzazzjonijiet kontra l-gvern u tar-rewwixti intellettwali.
Fis-snin 30 tas-seklu 20, feġġew diversi organizzazzjonijiet ta' oppożizzjoni jew li bdew jitolbu r-riforma tal-imam ta' Zaydi fil-belt, b'mod partikolari Fatat al-Fulayhi, grupp ta' diversi studjużi Musulmani tal-Jemen ibbażati fil-Madrasa ta' Fulayhi f'Sana'a, u Hait al-Nidal ("il-Kumitat tat-Taqbida"). Sal-1936, il-biċċa l-kbira tal-mexxejja ta' dawn il-movimenti ntefgħu l-ħabs. Fl-1941, grupp ieħor ibbażat fil-belt, Shabab al-Amr bil-Maruf wal-Nahian al-Munkar, appella għal nahda ("rinaxximent") fil-pajjiż kif ukoll għall-istabbiliment ta' parlament, bl-Iżlam bħala strument ta' rinaxximent fil-Jemen. Yahya fil-biċċa l-kbira għakkes lil Shabab u l-maġġoranza tal-mexxejja tiegħu ġew ġustizzjati wara li ibnu, l-Imam Ahmad, wiret il-poter fl-1948. Dik is-sena, Sana'a ġiet sostitwita ma' Ta'izz bħala l-kapitali wara li nbniet ir-residenza l-ġdida ta' Ahmad hemmhekk. Il-biċċa l-kbira tal-uffiċċji tal-gvern ġew ittrasferiti wkoll. Ftit snin wara, il-biċċa l-kbira tal-popolazzjoni Lhudija tal-belt emigrat lejn Iżrael.
Ahmad beda proċess ta' liberalizzazzjoni ekonomika u politika gradwali, iżda sal-1961 f'Sana'a bdew ifeġġu dimostrazzjonijiet u rvelli kbar li bdew jitolbu għal riformi u għal bidla iktar malajr. L-uffiċjali pro-Repubblikani fil-militar tat-Tramuntana tal-Jemen li kienu jissimpatizzaw ma' Gamal Abdel Nasser tal-gvern tal-Eġittu u mal-politiki tal-Pan-Arabja, għamlu kolp ta' stat u għelbu l-gvern tal-imam f'Settembru 1962, ġimgħa wara l-mewt ta' Ahmad. B'hekk, ir-rwol ta' Sana'a bħala l-kapitali reġa' ġie stabbilit. L-Arabja Sawdija opponiet dan l-iżvilupp u appoġġat b'mod attiv lit-tribujiet rurali tat-Tramuntana tal-Jemen, u għawwiet partijiet kbar tal-pajjiż kontra l-abitanti urbani u fil-biċċa l-kbira pro-Repubblikani ta' Sana'a. Il-Gwerra Ċivili tat-Tramuntana tal-Jemen irriżultat fil-qerda ta' xi partijiet mill-wirt antik tal-belt u baqgħet għaddejja sal-1968, meta ntlaħaq qbil bejn ir-Repubblikani u l-Irjalisti, u ġiet stabbilita sistema presidenzjali. In-nuqqas ta' stabbiltà f'Sana'a kompliet minħabba l-kolpi ta' stat u l-assassinji politiċi kontinwi, sakemm is-sitwazzjoni stabbilizzat fil-pajjiż fl-aħħar tas-snin 70 tas-seklu 20.
Il-proġetti tal-immodernizzar tal-gvern il-ġdid bidlu l-bixra ta' Sana'a: inbniet il-Pjazza Tahrir il-ġdida fejn qabel kien hemm l-artijiet tal-palazz tal-imam, u nbnew binjiet ġodda fit-Tramuntana u fil-Majjistral tal-belt. Dan ġie akkumpanjat mill-qerda ta' diversi daħliet taċ-ċentru storiku tal-belt, kif ukoll ta' sezzjonijiet tal-ħitan ta' madwarha.
Wara tmiem il-gwerra ċivili fl-1970, Sana'a bdiet tikber 'il barra. Dan kien perjodu ta' prosperità fil-Jemen, parzjalment minħabba l-migrazzjoni qawwija ta' ħaddiema tal-Jemen lejn l-istati tal-Golf, li bdew jibagħtu l-flus lura lejn art twelidhom. Għall-ewwel, il-biċċa l-kbira tal-iżvilupp il-ġdid kien ikkonċentrat madwar iż-żoni ċentrali bħal al-Tahrir, iċ-ċentru modern; Bi'r al-Azab, il-kwartier Ottoman; u Bab al-Yaman, id-daħla antika tan-Nofsinhar. Madankollu, f'qasir żmien l-iżvilupp mexa lejn il-periferiji tal-belt, fejn influss ta' immigranti mill-kampanja stabbilew viċinati ġodda. Żewġ żoni b'mod partikolari esperjenzaw tkabbir kbir matul dan il-perjodu: l-ewwel, iż-żona tul Triq Taizz fin-Nofsinhar, u t-tieni, żona usa' fin-naħa tal-Punent tal-belt, bejn Bi'r al-Azab u t-triq il-ġdida msejħa Sittin. Triq ġdida madwar il-belt, li nbniet fis-snin 70 tas-seklu 20 fuq rakkomandazzjoni tal-Programm għall-Iżvilupp tan-Nazzjonijiet Uniti, ħeġġet l-ispekulazzjoni tal-art u kompliet tikkontribwixxi għat-tkabbir rapidu ta' Sana'a.
Iż-żoni l-ġodda ta' Sana'a kienu fiżikament differenti mill-kwartieri taċ-ċentru storiku tal-belt. Ħafna miċ-ċittadini tal-Jemen li wettqu migrazzjoni lejn l-istati tal-Golf kienu ħadmu fil-kostruzzjoni, fejn saru midħla sew tat-tekniki Eġizzjani u tal-Punent. Meta reġgħu lura l-Jemen, ġabu magħhom dawk it-tekniki. Il-kostruzzjonijiet il-ġodda kienu jikkonsistu minn blokok residenzjali tal-konkos, b'diversi twieqi u tiżjin tal-ġibs, b'konfigurazzjoni b'għamla ta' grilja. Il-faċilitajiet tagħhom, inkluż l-indipendenza mill-familji estiżi u l-possibbiltà li jkollhom karozza, attiraw bosta familji miċ-ċentru storiku, u bosta minnhom marru jgħixu fid-distretti l-ġodda. Sadanittant, iċ-ċentru storiku, b'toroq mhux pavimentati, b'sistema batuta tad-drenaġġ, b'nuqqas ta' sistemi tal-ilma, u bl-iskart (mill-użu ta' prodotti manifatturati, li kulma jmur beda jsir iktar komuni), beda jsir dejjem iktar mhux attraenti għar-residenti. Fis-snin 70 tas-seklu 20 seħħ diżastru — tpoġġew pajpijiet tal-ilma biex l-ilma jitwassal lejn iċ-ċentru storiku, iżda l-ippumpjar tal-ilma ma ħadimx sew, u ammonti kbar tal-ilma tal-pjan spiċċaw faru fiċ-ċentru storiku. Dan xekkel l-istabbiltà tal-pedamenti tal-binjiet u wassal biex bosta djar ċedew.
Seklu 21[immodifika | immodifika s-sors]
Wara l-unifikazzjoni tal-Jemen, Sana'a ġiet iddeżinjata bħala l-belt kapitali tar-Repubblika l-ġdida tal-Jemen. Tospita l-palazz presidenzjali, il-parlament, il-qorti suprema, u l-ministeri tal-gvern tal-pajjiż. L-ikbar sors ta' impjiegi huwa pprovdut mis-servizz taċ-ċivil tal-gvern. Minħabba l-immigrazzjoni rurali enormi, Sana'a kibret ferm 'il barra miċ-ċentru storiku, iżda dan ħoloq piż kbir fuq l-infrastruttura sottożviluppata tal-belt u fuq is-servizzi muniċipali, b'mod partikolari l-ilma.
Sana'a ntgħażlet bħala l-Kapitali Kulturali Għarbija tal-2004 mil-Lega Għarbija. Fl-2008 tlestiet il-Moskea ta' Al Saleh li tesa' iktar minn 40,000 ruħ.
Fl-2011, Sana'a, bħala l-belt kapitali tal-Jemen, kienet iċ-ċentru tar-Rivoluzzjoni tal-Jemen fejn tneħħa l-President Ali Abdullah Saleh. Bejn Mejju u Novembru, fil-belt feġġ ħafna ġlied, u seħħet dik li saret magħrufa bħala l-Battalja ta' Sana'a tal-2011.
Fil-21 ta' Mejju 2012, f'Sana'a seħħ attakk suwiċida b'bomba, li kkawża l-mewt ta' 120 suldat.
Fil-23 ta' Jannar 2013, attakk mill-ajru bi dron, qrib il-villaġġ ta' Al-Masna'ah qatel żewġ ċivili, skont rapport maħruġ minn Radhya Al-Mutawakel u Abdulrasheed Al-Faqih u l-Open Societies Foundations.
Kontroll tal-Houthi (mill-2014 sal-preżent)[immodifika | immodifika s-sors]
Fil-21 ta' Settembru 2014, matul ir-rewwixta tal-Houthi, il-Houthi ħatfu l-kontroll ta' Sana'a.
Fit-12 ta' Ġunju 2015, l-Arabja Sawdija mexxiet attakki mill-ajru kontra r-ribelli Xiiti u l-alleati tagħhom fil-Jemen u nqerdu djar storiċi f'nofs il-belt kapitali, filwaqt li diversi siti storiċi tas-Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO ġarrbu ħsarat estensivi.
Fit-8 ta' Ottubru 2016, l-Arabja Sawdija wettqet attakki mill-ajru kontra sala f'Sana'a fejn kien qed isir funeral. Inqatlu mill-inqas 140 ruħ u ndarbu madwar 600 ruħ. Wara li inizjalment ċaħdet li kienet il-moħħ wara l-attakk, it-Tim Konġunt ta' Valutazzjoni tal-Inċidenti tal-Koalizzjoni ammetta li kien ibbumbardja s-sala, iżda sostna li dan l-attakk kien żball ikkawżat minn informazzjoni żbaljata.
F'Mejju 2017, skont il-Kumitat Internazzjonali tas-Salib l-Aħmar, faqqgħet il-marda tal-kolera li qatlet 115-il ruħ u mardet lil 8,500 ruħ. Fl-aħħar tal-2017, Battalja oħra ta' Sana'a faqqgħet bejn il-Houthi u l-qawwiet li kienu leali lejn l-eks President Saleh li kien inqatel.
Fis-17 ta' Mejju 2022, l-ewwel titjira kummerċjali f'sitt snin telqet mill-Ajruport Internazzjonali ta' Sana'a bħala parti minn tregwa ta' 60 jum innegozjata min-Nazzjonijiet Uniti bejn il-Houthi u l-gvern rikonoxxut internazzjonalment fix-xahar ta' qabel.
Sit ta' Wirt Dinji[immodifika | immodifika s-sors]
Iċ-Ċentru Storiku ta' Sana'a ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1986.[6]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; il-kriterju (v) "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni umana mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".[6]
Ġeografija[immodifika | immodifika s-sors]
Sana'a tinsab fi pjanura bl-istess isem, Haql Sana'a, li tinsab f'iktar minn 2,200 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar. Il-pjanura hija twila madwar 50-60 kilometru mit-Tramuntana għan-Nofsinhar u wiesgħa madwar 25 kilometru mil-Lvant għall-Punent, fl-inħawi tat-Tramuntana ta' Sana'a, u kemxejn idjaq iktar lejn in-Nofsinhar. Lejn il-Lvant u l-Punent, il-pjanura ta' Sana'a hija kkonfinata bl-irdumijiet u bil-muntanji, b'wadi neżlin minnhom. Il-parti tat-Tramuntana tal-inħawi xxaqleb kemxejn 'il fuq lejn id-distrett ta' Arhab, li storikament kien magħruf bħala al-Khashab. Id-drenaġġ tal-biċċa l-kbira tal-pjanura ta' Sana'a jsir bis-saħħa ta' Wadi al-Kharid, li tnixxi lejn it-Tramuntana, mir-rokna tal-Grigal tal-pjanura, lejn al-Jawf, li huwa wadi wiesa' bi drenaġġ lejn il-parti tal-Lvant tal-artijiet għoljin tal-Jemen. Il-parti tan-Nofsinhar tal-pjanura tinsab bejn al-Kharid u Wadi Siham, li tnixxi lejn il-Lbiċ lejn it-Tihama tal-Jemen.
Sana'a tinsab fl-idjaq parti tal-pjanura, bejn Jabal Nuqum fil-Lvant u l-għoljiet ta' qabel Jabal An-Nabi Shu'ayb, l-ogħla muntanja tal-Jemen, fil-Punent. Il-quċċata tal-muntanja tinsab 25 kilometru (16-il mil) fil-Punent ta' Sana'a. Minħabba l-pożizzjoni tagħha, bil-belt bejn il-muntanji fil-Lvant u fil-Punent, il-biċċa l-kbira tat-tkabbir ta' Sana'a fl-aħħar deċennji sar tul assi mit-Tramuntana għan-Nofsinhar.
Jabal Nuqum hija għolja madwar 500 metru (1,600 pied) 'il fuq minn Sana'a. Skont il-kittieb tas-seklu 10 Al-Hamdani, fil-muntanja kien hemm minjiera tal-ħadid, għalkemm ma teżisti l-ebda traċċa tagħha llum il-ġurnata; huwa jsemmi wkoll tip partikolari ta' oniċi minn Nuqum. Muhammad ibn Zakariya al-Razi ddeskriva diga f'Nuqum; iżda l-pożizzjoni tagħha mhix magħrufa. X'aktarx li din id-diga kienet isservi biex tiddevja l-ilmijiet li kienu jinżlu mix-xaqliba tal-Punent tal-muntanja u jiġi evitat l-għargħar fil-belt ta' Sana'a. Għargħar simili nafu li seħħ fis-692 W.K., qabel ma nbniet id-diga, u jingħad li qered uħud mid-djar ta' Sana'a. Minkejja l-prossimità tagħha għall-belt, milli jidher Jabal Nuqum ma ġietx iffortifikata qabel l-1607, meta nbena forti bħala punt ta' osservazzjoni u ta' twissija f'każ ta' attakk potenzjali. Il-fortizza muntanjuża prinċipali matul il-Medju Evu kienet Jabal Barash, iktar lejn il-Lvant.
Partijiet mill-pjanura ta' Sana'a fihom sinjali ta' attività vulkanika relattivament reċenti (ġeoloġikament), b'koni vulkaniċi u meded antiki bil-lava. Żona partikolari fejn hemm dawn is-sinjali tinsab lejn it-Tramuntana, fit-triq lejn Qa al-Bawn, il-pjanura li jmiss lejn it-Tramuntana, fl-inħawi ta' 'Amran u Raydah. Ir-rotta moderna bejn iż-żewġ pjanuri tgħaddi lejn il-Punent ta' Jabal Din, quċċata vulkanika li timmarka l-ogħla punt bejn iż-żewġ pjanuri, għalkemm fil-Medju Evu r-rotta prinċipali kienet tgħaddi lejn il-Lvant tal-muntanja.
Arkitettura[immodifika | immodifika s-sors]
Iċ-ċentru storiku ta' Sana'a huwa rinomat għad-djar vertikali tiegħu qishom torrijiet sa għoli ta' 8 sulari, li tipikament kienu nbnew bil-ġebel u bil-brikks moħmija. Il-bibien u t-twieqi huma mżejna b'borduri u b'fetħiet tal-ġibs. Tradizzjonalment kienu jintużaw minn famija estiża waħda, u kienu jiżdiedu sulari ġodda meta l-ulied subien kienu jiżżewġu u kien ikollhom it-tfal tagħhom. Xi kultant kienu jinbnew ukoll binjiet ġodda fl-art ta' biswithom. Il-pjan terran tipikament kien jintuża għall-ħżin tal-qmuħ u għall-annimali. Il-biċċa l-kbira tal-familji ma għadhomx iżommu l-qmuħ jew l-annimali tagħhom hemmhekk, u għalhekk bosta sidien tad-djar stabbilew ħwienet minflok fil-pjan terran. Dan spiss iwassal għal kunflitti mal-ispetturi tal-binjiet, peress li suppost din il-prassi hija pprojbita mil-liġi. Sadanittant, is-sular ta' fuq nett, magħruf bħala mafraj, jintuża bħala t-tieni kamra tar-riċevimenti u fiha jiġu ospitati sessjonijiet ta' waranofsinhar fejn l-irġiel joqogħdu jomogħdu iċ-qat.
Id-djar vertikali għadhom jinbnew f'Sana'a, spiss bl-użu ta' materjali moderni; sikwit jinbnew bil-blokok tal-konkos u b'"disinni" dekorattivi tal-brikks u tal-ġebel qishom bizzilla. Dawn id-djar vertikali "neotradizzjonali" jinsabu fid-distretti l-ġodda kif ukoll fiċ-ċentru storiku.
Madankollu, il-biċċa l-kbira tar-residenzi l-ġodda li nbnew f'Sana'a, jużaw stili arkitettoniċi iktar ġodda. L-iżjed komuni huma l-"vilel ġodda", li huma djar baxxi mdawrin biċ-ċnut; dawn huma komuni l-iktar fin-Nofsinhar u fil-Punent tal-belt. Stil arkitettoniku prinċipali ieħor huma d-djar iż-żgħar bi "stil Eġizzjan", li normalment ikunu mibnija bil-konkos rinfurzat. Dawn jinstabu l-iktar fit-Tramuntana u fil-Lvant ta' Sana'a.
_(2286023513).jpg)
.jpg)
.jpg)
Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]
- ^ "dpa news - Yemen's embattled president declares southern base temporary capital". web.archive.org. 2015-07-11. Arkivjat mill-oriġinal fl-2015-07-11. Miġbur 2023-12-17.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ "Yemen has new 'temporary capital' – DW – 03/21/2015". dw.com (bl-Ingliż). Miġbur 2023-12-17.
- ^ McLaughlin, Daniel (2008). "3: Sanaʽa". Yemen. Bradt Travel Guides. p. 67. ISBN 978-1-8416-2212-5.
- ^ "Sanaa Population 2023". worldpopulationreview.com. Miġbur 2023-12-17.
- ^ "Sana'a City Profile" (PDF). web.archive.org. Arkivjat mill-oriġinal fl-2021-04-14.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ a b ċ Centre, UNESCO World Heritage. "Old City of Sana'a". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2023-12-17.
- ^ "Conservation of the Old Walled City of Sana'a, Republic of Yemen". web.mit.edu. Miġbur 2023-12-17.
- ^ Anna Hestler; Jo-Ann Spilling (2010). Yemen. Marshall Cavendish. p. 16. ISBN 978-0-7614-4850-1.
- ^ "Yemen facing water shortage crisis" (bl-Ingliż). Miġbur 2023-12-17.
- ^ Al-Hamdi, Mohamed I (2000). Competition for Scarce Groundwater in the Sana'a Plain, Yemen. A Study of the Incentive Systems for Urban and Agricultural Water Use. Taylor & Francis. pp. 1–8. ISBN 90-5410-426-0.