Forti ta' Galle
Il-Forti ta' Galle (bis-Singaliż: ගාලු කොටුව Galu Kotuwa; bit-Tamil: காலிக் கோட்டை, b'ittri Rumani: Kālik Kōṭṭai), fil-Bajja ta' Galle tul il-kosta tal-Lbiċ tas-Sri Lanka, inbena għall-ewwel darba fl-1588 mill-Portugiżi, imbagħad ġie ffortifikat b'mod estensiv mill-Olandiżi matul is-seklu 17 mill-1649 'il quddiem. Huwa monument ta' wirt storiku, arkeoloġiku u arkitettoniku, li saħansitra wara iktar minn 432 sena għadu f'kundizzjoni tajba, bis-saħħa tax-xogħol estensiv ta' rikostruzzjoni li sar mid-Dipartiment Arkeoloġiku tas-Sri Lanka.[1]
Il-forti għandu storja rikka, u llum il-ġurnata fih popolazzjoni multietnika u multireliġjuża. Il-gvern tas-Sri Lanka u bosta Olandiżi li għadhom sidien tal-proprjetajiet fi ħdan il-forti qed jaraw kif dan jista' jsir wieħed mill-għeġubijiet moderni tad-dinja. Il-valur tal-wirt tal-forti ġie rrikonoxxut mill-UNESCO bħala Sit ta' Wirt Dinji fl-1988.[2]
Il-Forti ta' Galle, magħruf ukoll bħala l-Forti Olandiż jew il-"Fortifikazzjonijiet ta' Galle", felaħ għat-tsunami ta' Jum San Stiefnu li kkawża ħsarat estensivi tul parti miż-żona kostali tar-raħal ta' Galle u minn dak iż-żmien 'l hawn ġiet irrestawrata.[3]
Hemm bosta verżjonijiet dwar kif il-kelma "Galle" bdiet tintuża bħala suffiss għall-forti. Verżjoni minnhom issostni li rriżultat minn "Gallo" mill-Portugiż, li tfisser "serduq". Verżjoni oħra ssostni li rriżultat minn "gaala", li bis-Singaliż tfisser "merħla bhejjem tal-ifrat" jew "post fejn jitrabbew il-bhejjem tal-ifrat f'merħla".
Storja
[immodifika | immodifika s-sors]
L-iżjed eżistenza storika bikrija ta' Galle tmur lura għall-mappa tad-dinja ta' Tolomew tal-125–150 W.K. meta kienet port traffikuż, u kienet tagħmel kummerċ mal-Greċja, mal-pajjiżi Għarab, maċ-Ċina u ma' oħrajn. It-tismija tagħha bħala "port ewlieni tal-Lvant" tidher fil-kożmografija ta' Cosmas Indicopleustes. Dan huwa l-port fejn il-Portugiżi, taħt it-tmexxija ta' Lourenço de Almeida, għamlu l-ewwel żbark tagħhom fl-1505 fuq il-gżira u kkawżaw bidla notevoli fl-iżviluppi tal-ħbiberija tagħhom ma' Dharmaparakrama Bahu (1484–1514) fil-gżira, li dak iż-żmien kien ir-re tal-pajjiż. Qabel il-wasla tal-Portugiżi, Ibn Batuta kien ġa żar il-port. Dan kien il-bidu tal-istorja tal-forti, li nbena mill-Portugiżi, flimkien ma' kappella Franġiskana (li issa fadal biss fdalijiet tagħha) fi ħdan il-forti fl-1541. Il-forti, iktar 'il quddiem, intuża bħala kamp tal-priġunija tan-nattivi Singaliżi li opponew il-Portugiżi. Fl-1588, il-Portugiżi ġew attakkati mir-Re Singaliż Raja Singha I (1581–1593) ta' Sitawaka, u b'hekk kellhom jirritornaw lejn Galle wara li kienu ttrasferew ruħhom lejn Kolombo. F'Galle, inizjalment bnew forti żgħir bis-siġar tal-palm u bit-tajn. Huma semmewh il-Forti ta' Santa Cruz u iktar 'il quddiem estendewh f'torri tal-għassa bi tliet bastjoni u fortizza żgħira biex jgħassu l-port.[4]
Fl-1640, l-affarijiet inbidlu wara li l-Olandiżi ngħaqdu mar-Re Rajasinhe II biex jaħtfu l-Forti ta' Galle. L-Olandiżi, b'qawwa ta' xi 2,500 raġel taħt Koster, ħatfu l-forti mingħand il-Portugiżi fl-istess sena. Għalkemm ma kinitx sitwazzjoni ideali għas-Singaliżi, huma kienu strumentali fil-kostruzzjoni tal-forti kif inhu bħalissa bl-istil arkitettoniku Olandiż. Fil-bidu tas-seklu 18 żdiedu xi fortifikazzjonijiet. L-istabbiliment kien jikkonsisti minn binjiet tal-amministrazzjoni pubblika, imħażen, binjiet kummerċjali u kwartieri residenzjali. Fl-1775 inbniet ukoll knisja Protestanta (ippjanata minn Abraham Anthonisz) bl-istil Barokk biex jaqdi l-ħtiġijiet tal-kolonjalisti u tan-nies lokali li ġew ikkonvertiti għall-Kristjaneżmu. L-iżjed binjiet prominenti fil-kumpless tal-forti kienu r-residenza tal-Kmandant, l-arsenal u l-maħżen tal-porvli. Binjiet oħra li nbnew fil-forti qdew il-ħtiġijiet tal-kummerċ u tad-difiża, bħal postijiet għall-mastrudaxxa, għall-ħaddieda, għall-produzzjoni tal-ħbula, eċċ. Huma bnew ukoll sistema elaborata ta' drenaġġi li kienu jiġu mgħerrqa meta l-marea kienet togħla, u b'hekk kienet tieħu d-dranaġġ lejn il-baħar.
Il-Brittaniċi ħatfu l-kontroll tal-forti fit-23 ta' Frar 1796, ġimgħa wara li ħatfu Kolombo. Is-Sri Lanka baqgħet kolonja Brittanika formalment mill-1815 sa ma saret nazzjon indipendenti fl-1948.[5] L-importanza ta' Galle majnat ukoll wara li l-Brittaniċi żviluppaw lil Kolombo bħala l-belt kapitali u l-port prinċipali tagħhom f'nofs is-seklu 19.
Wara li l-forti safa taħt il-kontroll tal-Brittaniċi fl-1796, baqa' jintuża bħala l-kwartieri ġenerali tagħhom tan-Nofsinhar. Huma għamlu ħafna modifiki fil-forti, bħall-għeluq tal-ħandaq, il-kostruzzjoni tad-djar u ta' fanal mal-Bastjun ta' Utrecht, u l-kostruzzjoni tad-daħla bejn il-Bastjun tal-Qamar u l-Bastjun tax-Xemx. Fl-1883 inbena torri biex jikkommemora l-ġublew tar-Reġina Vitorja. It-Tieni Gwerra Dinjija wasslet għall-kostruzzjoni ta' bosta fortifikazzjonijiet oħra li nbnew għad-difiża tal-forti. Minkejja l-bidliet kollha li saru matul is-snin, minn meta nbena fis-seklu 16 sas-seklu 19, il-Forti ta' Galle għadu monument uniku, li jingħad li huwa "l-aqwa eżempju ta' belt iffortifikata b'fużjoni ta' arkitettura Ewropea u tradizzjonijiet tax-Xlokk tal-Asja li nbena mill-Ewropej fin-Nofsinhar u fix-Xlokk tal-Asja".
Il-Forti ta' Galle jinsab fil-belt tal-istess isem, li tinsab fin-naħa l-iktar fil-Lbiċ tal-gżira, tul il-kosta tal-Lbiċ tas-Sri Lanka, fejn il-kosta xxaqleb lejn il-Lvant fin-naħa ta' Matara u Tangalle. Il-forti, bħall-biċċa l-kbira tal-fortijiet fis-Sri Lanka, inbena fuq peniżola żgħira tal-blat, bejn art u baħar. Attwalment ikopri erja ta' 52 ettaru (130 akru).
L-awtostrada A2 tipprovdi kollegamenti bit-triq bejn Galle u Kolombo (distanza ta' 113-il kilometru (70 mil)) u mal-bqija tal-pajjiż tul il-kosta tal-Punent jew mil-Lvant tul il-kosta tan-Nofsinhar. Mill-2012 inbniet triq b'diversi karreġġjati li kkollegat lil Galle ma' Kolombo. Il-kollegamenti ferrovjarji huma disponibbli wkoll ma' Kolombo u Matara. Ir-rotta tal-baħar tgħaddi mill-Port ta' Galle.
Demografija
[immodifika | immodifika s-sors]Il-belt ta' Galle (b'popolazzjoni ta' 112,252 ruħ, f'erja ta' 16.5 kilometru kwadru (6.4 mil kwadru)) żviluppat madwar iż-żona tal-forti. L-istorja tal-forti tiġi spjegata sew permezz tal-bosta tabelli bl-informazzjoni dwar kull monument. Iktar minn nofs l-abitanti fi ħdan il-forti huma ta' nisel Għarbi Iberiku, filwaqt li l-oħrajn huma ta' nisel Singaliż, Olandiż, Brittaniku, Portugiż u Ġermaniż. Iktar dettalji dwar l-istorja tal-forti jistgħu jinstabu fiċ-ċentru għall-viżitaturi u fil-Mużew tal-Perjodu Olandiż fi ħdan il-forti.
Iż-żona tal-forti hija okkupata l-iktar minn artisti, kittieba, fotografi, disinjaturi u poeti ta' oriġini barranija u issa fiha taħlita ta' ħwienet, lukandi u ristoranti.[6]
Fortifikazzjonijiet
[immodifika | immodifika s-sors].png)
Il-forti, li oriġinarjament inbena mill-Portugiżi fis-seklu 16 biex jiddefendu l-belt ta' Galle, kien struttura mibnija bit-tajn u bil-palizzati u n-naħa ta' ġewwa tat-Tramuntana ġiet iffortifikata bi swar u bi tliet bastjuni. Huma kienu jaħsbu li n-naħa mal-baħar kienet impenetrabbli u b'hekk ma bnewx fortifikazzjonijiet fuq dik in-naħa, għajr għall-Bastjun l-Iswed.
Meta l-forti safa taħt il-kontroll tal-Olandiżi, huma kkunsidraw li l-fortifikazzjonijiet l-antiki li nbnew mill-Portugiżi ma kinux sikuri minħabba l-materjal li bih kien inbena. B'hekk, l-Olandiżi ddeċidew li jdawru l-peniżola kollha b'fortifikazzjonijiet b'saħħithom bħala difiża kontra qawwiet kolonjali oħra fir-reġjun. Huma bnew 13-il bastjun ieħor bil-ġebel tal-korall u tal-granit f'erja ta' 52 ettaru (130 akru). Ħafna mill-fortifikazzjonijiet inbnew fl-1663 u dawk man-naħa tal-baħar tlestew fl-1729.
Daħliet
[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Forti ta' Galle għandu żewġ daħliet li qabel kellhom xatbiet jitilgħu u jinżlu. L-eqdem fosthom tlestiet mill-Olandiżi fl-1669. Dak iż-żmien il-forti kien protett b'pont jitla' u jinżel u b'foss. Id-daħla tinstab fin-naħa tan-Nofsinhar tat-triq ta' Baladaksha Mawatha. Fuq id-daħla hemm emblema tal-Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC, il-Kumpanija Olandiża tal-Lvant tal-Indja): riljiev b'serduq fuq blata fuq tarka bl-ittri "VOC", u maġenbu żewġ iljuni. Taħthom hemm il-kitba "ANNO MDCLXIX" (is-sena 1669). Meta l-Brittaniċi ħadu l-kontroll fl-1796, huma ċaqilqu l-emblema tal-VOC lejn in-naħa ta' ġewwa tad-daħla u minflokha għamlu l-istemma tar-Re Ġorġ III,[7] u ħallew ġebla datata fl-1668 u emblema żgħira tal-VOC.[8]
.jpg)
Din l-istemma rjali Brittanika turi l-iljun tal-Ingilterra u l-unikornu tal-Iskozja b'tarka tonda b'erba' simboli tal-partijiet differenti tar-Renju Unit. It-tarf tat-tarka huwa mżejjen bil-kitba "Honi soit qui mal y pense" (Min jaħseb fil-ħażen, missu jistħi). Fuq it-tarka hemm il-kuruna rjali u taħtha hemm żigarella bil-kitba tas-Sovran Brittaniku: "Dieu et mon droit" (Alla u l-lemin tiegħi). Fin-nofs tat-tarka tonda hemm l-istemma tal-familja ta' Hannover.[9]
Id-Daħla Prinċipali l-ġdida fin-naħa tat-Tramuntana tal-fortifikazzjonijiet, bejn il-Bastjun tal-Qamar u l-Bastjun tax-Xemx, infetħet fl-1873. Din id-daħla saret meħtieġa wara li Galle saret iċ-ċentru amministrattiv tan-Nofsinhar ta' Ceylon.[8]
Bastjuni
[immodifika | immodifika s-sors]Iktar 'l isfel mis-swar tal-Lvant tal-forti hemm l-eqdem bastjun li nbena mill-Portugiżi, magħruf bħala l-Bastjun Zwart jew il-Bastjun Iswed. Il-parti tal-Lvant tal-forti tintemm bil-Bastjun ta' Utrecht fejn hemm ukoll il-maħżen tal-porvli. Il-Fanal ta' Galle għoli 18-il metru (59 pied) inbena hemmhekk fl-1938. Iktar 'il quddiem hemm il-Bastjun tal-Blata tal-Bandiera, li kien jintuża bħala post tas-sinjalar biex il-bastimenti li jkunu deħlin fil-port jiġu mwissija bil-perikli tas-sikek fil-bajja. Il-bastimenti kienu jiġu mwissija b'tiri bl-ixkubetti mill-Gżira tal-Ħamiem qrib il-Blata tal-Bandiera. Iktar 'il quddiem imbagħad hemm il-Bastjun it-Tritoni fejn mitħna tal-ilma kienet twassal l-ilma mill-baħar biex jitnaddfu t-toroq mimlijin trab tal-belt; huwa post famuż biex wieħed imur jara nżul ix-xemx.
Hemm iktar bastjuni tul il-fortifikazzjonijiet mill-Bastjun tat-Tritoni sad-Daħla Prinċipali. B'kollox hemm 14-il bastjun: il-Bastjun tax-Xemx, il-Bastjun tal-Qamar, il-Bastjun tal-Istilla, il-Bastjun Zwart/Iswed, il-Bastjun ta' Akersloot, il-Bastjun tal-Awrora, il-Bastjun ta' Utrecht, il-Bastjun tat-Tritoni, il-Bastjun ta' Nettunu, il-Bastjun ta' Clippenburg, il-Bastjun tal-Blata tal-Bandiera, il-Bastjun ta' Aeolus, il-Bastjun ta' Fishmark u l-Bastjun tal-Kmandament.[10]
.jpg)
.jpg)
Pjanta
[immodifika | immodifika s-sors]
Iż-żona urbana fi ħdan il-forti għandha pjanta b'toroq f'għamla ta' grilja rettangolari mimlija djar baxxi bis-saqaf forfċi u bil-verandi bl-istil kolonjali Olandiż. Fiha network strutturat sew ta' toroq, b'toroq periferiċi allinjati b'mod parallel mas-swar tal-forti. Iż-żona tal-forti fiha wkoll għadd ta' knejjes storiċi, moskej u binjiet kummerċjali u tal-gvern. Uħud miċ-ċittadini lokali jħobbu jmorru jimxu tul is-swar filgħaxijiet.
Ħafna mill-binjiet huma Olandiżi storiċi b'ismijiet tat-toroq bl-Olandiż ukoll. Is-sistema tad-dranaġġ fiż-żona tal-forti kienet tiżgura li d-dranaġġ jittieħed 'il barra lejn il-baħar ma' kull ċiklu tal-marea għolja. L-Olandiżi sfruttaw il-firien li kien hemm fid-dranaġġ bl-esportazzjoni sabiex jaslu għall-estrazzjoni taż-żejt tal-misk.
Ismijiet tat-toroq
[immodifika | immodifika s-sors]Il-biċċa l-kbira tal-ismijiet tat-toroq ġejjin mill-perjodu kolonjali, fosthom Triq il-Bejjiegħa tat-Toroq jew Moorse Kramerstraat, li ssemmiet għall-Għarab Iberiċi Musulmani li kienu jbigħu l-merkanzija tagħhom flimkien maċ-chettis; Triq il-Fanal jew Zeeburgstraat jew Middelpuntstraat, li ssemmiet għall-fanal li nqered min-nirien fl-1936; Triq l-Isptar, fejn kien hemm l-Isptar Olandiż, id-Dar tal-Kirurgu u l-Ġnien Mediku; Triq Leyn Baan jew Leyenbahnstraat, Triq il-Ħbula, fejn kienu jiġu prodotti l-ħbula; Triq il-Knisja, fejn kien hemm il-knisja li ġġarrfet fis-seklu 17 kif ukoll fejn kien hemm il-Knisja Riformista Olandiża u l-Knisja tal-Qaddisin Kollha; Triq Parawa, li ssemmiet hekk f'ġieħ il-migranti kollha ta' Parawa min-Nofsinhar tal-Indja li kienu sajjieda u kummerċjanti; u Triq Chando f'isem il-borgeżija Olandiża li kellha s-sjieda tal-għelieqi bis-siġar tal-palm tal-ġewż tal-Indì u ftit distilleriji żgħar.
Attrazzjonijiet
[immodifika | immodifika s-sors]
Groote Kerk (Knisja Riformista Olandiża)
[immodifika | immodifika s-sors]Il-Groote Kerk (il-Knisja Riformista Olandiża) inbniet fl-1640. Madankollu, ġiet immudellata mill-ġdid bejn l-1752 u l-1755. Il-knisja hija pavimentata bil-lapidi miċ-ċimiterju Olandiż l-antik. Fiha hemm orgni antik tal-1760 u pulptu tal-injam tal-kalamandra mill-Malażja. Il-kampnar storiku tagħha li jmur lura għall-1707 u li l-qniepen tiegħu ġew fonduti fl-1709, kien idoqq kull siegħa.
Lukanda New Orient
[immodifika | immodifika s-sors]Il-lukanda New Orient oriġinarjament inbniet fl-1694 għall-użu esklużiv tal-gvernatur Olandiż u tal-persunal tiegħu. Ġiet ikkonvertita f'lukanda fl-1865, biex tilqa' lill-passiġġieri Ewropej li kienu jivvjaġġaw bejn l-Ewropa u l-Port ta' Galle fis-seklu 19, u fl-2005 ġiet immodernizzata f'lukanda tal-katina Aman Resorts, imsejħa Amangalla.
Siġra tal-breadfruit
[immodifika | immodifika s-sors]Is-siġra tal-breadfruit (Artucarpus incisisus) ġiet introdotta f'Galle l-ewwel mill-Olandiżi; jingħad li l-eqdem siġra tal-breadfruit fis-Sri Lanka tinstab fil-Bastjun ta' Akersloot fil-Forti ta' Galle. Huwa maħsub li l-Olandiżi introduċew il-breadfruit li tikber sew f'ambjent sħun bit-tama li toqtol jew tmarrad liċ-ċittadini lokali. Madankollu, iċ-ċittadini tas-Sri Lanka sabu mod kif jinnewtralizzawha bis-siġra tal-ġewż tal-Indì. Huma ħalltu l-breadfruit mal-ġewż tal-Indì u b'hekk ħolqu ikla tajba u sustanzjuża li saret popolari. Din is-siġra issa titkabbar fis-Sri Lanka kollha.[11]
Attrazzjonijiet oħra
[immodifika | immodifika s-sors]Attrazzjonijiet oħra huma l-binja antika tal-gvern Olandiż, ir-residenza tal-Kmandant, il-maħżen il-kbir qrib id-daħla l-antika, li nbniet għall-ħabta tal-1669 biex jinħażnu l-ħwawar u għat-trasport tat-tagħmir (li issa jospita l-Mużew Nazzjonali tal-Arkeoloġija Marittima), l-Isptar Olandiż l-Antik, il-Moskea tal-Ġimgħa ta' Meeran, li nbniet fl-1904, it-tempju Buddist fis-sit tal-Knisja Kattolika Rumana Portugiża, il-Knisja Anglikana tal-Qaddisin Kollha li nbniet fl-1871, it-Torri tal-Arloġġ tal-1882, id-Dar tal-Klan u l-Fanal ta' Galle tal-1939.
Rinnovazzjonijiet
[immodifika | immodifika s-sors]
Wara d-diżastru kkawżat mit-tsunami tal-2004 meta bosta binjiet ġarrbu xi ħsarat, il-Ministeru għall-Affarijiet Kulturali nieda proġett għar-rinnovazzjoni u għar-rikostruzzjoni, iżda ngħatat attenzjoni lill-arkitettura antika biex jiġi ppreservat l-ambjent storiku.
Il-Forti ta' Galle fih binjiet tal-era Portugiża kif ukoll tal-era Olandiża, u dawn jirriflettu l-imgħoddi tad-dominju kolonjali tal-belt. Dawn il-binjiet kienu jeħtieġu l-attenzjoni peress li kienu saru bosta bidliet matul is-sekli. Il-gvern tas-Sri Lanka, permezz tal-Fondazzjoni tal-Wirt ta' Galle taħt il-Ministeru tal-Affarijiet Kulturali u l-Wirt Nazzjonali, ħa l-inizjattiva li jirrestawra wħud mill-binjiet storiċi. Ix-xogħol tar-restawr ġie ffinanzjat mill-gvern tan-Netherlands. Ix-xogħol tar-rinnovazzjoni jikkonforma mal-linji gwida stabbiliti mid-Dipartiment Arkeoloġiku tas-Sri Lanka. Ingħatat gwida teknika mis-Sezzjoni Arkitettonika tal-Università ta' Moratuwa. Bosta djar taċ-ċentru storiku nxtraw mill-barranin u miċ-ċittadini għonja tas-Sri Lanka u tal-Indja u ġew rinnovati bħala djar għall-btajjel.
.jpg)
Il-Mużew Marittimu Nazzjonali fiż-żona tal-Forti ta' Galle, qrib id-daħla l-antika, ġie stabbilit fl-1997 bħala Ċentru esklużiv tal-Arkeoloġija Marittima, bl-involviment attiv tal-gvern tan-Netherlands fil-proġett fid-dawl tas-sejbiet fil-Port ta' Galle li kienu jikkonsistu minn iktar minn 21 relitt ta' bastimenti storiċi u artefatti assoċjati. Fl-2014 l-Isptar Olandiż l-Antik, wara restawr estensiv, reġa' nfetaħ bħala kumpless kummerċjali bil-ħwienet u bir-ristoranti.
Sit ta' Wirt Dinji
[immodifika | immodifika s-sors]Iċ-Ċentru Storiku ta' Galle u l-Fortifikazzjonijiet Tiegħu ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1988.[2]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju wieħed tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".[2]
Referenzi
[immodifika | immodifika s-sors]- ^ C. Brooke Elliott (1 December 1996). Real Ceylon. Asian Educational Services. pp. 30–33. ISBN 978-81-206-1135-1.
- ^ a b ċ "Old Town of Galle and its Fortifications - UNESCO". whc.unesco.org. Miġbur 2024-12-09.
- ^ Brett Atkinson (1 August 2009). Lonely Planet Sri Lanka. Lonely Planet. pp. 131–. ISBN 978-1-74104-835-3.
- ^ Royston Ellis (20 January 2009). Sri Lanka. Bradt Travel Guides. pp. 240–242. ISBN 978-1-84162-269-9.
- ^ "Home | Galle Municipal Council". www.galle.mc.gov.lk. Miġbur 2024-12-09.
- ^ "Sri Lanka". tophotels.com . Miġbur 2024-12-09.Manutenzjoni CS1: lingwa mhix magħrufa (link)
- ^ "Galle Fort – Galle Heritage". web.archive.org. 2022-09-29. Arkivjat mill-oriġinal fl-2022-09-29. Miġbur 2024-12-09.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ a b "Galle - Sri Lanka". www.art-and-archaeology.com. Miġbur 2024-12-09.
- ^ "Coats of Arms". www.royal.uk (bl-Ingliż). Miġbur 2024-12-09.
- ^ "Bastions". web.archive.org. 2017-12-19. Arkivjat mill-oriġinal fl-2017-12-19. Miġbur 2024-12-09.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ "The Galle Fort". archives.sundayobserver.lk. Miġbur 2024-12-09.