Aqbeż għall-kontentut

Stilla

Immodifika l-ħoloq
Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa

 

Immaġni tax-Xemx, stilla tas-sekwenza ewlenija tat-tip G, l-eqreb lill-Art
Reġjun ta' tiswira tas-stilla fis-Sħab il-Kbir ta' Magellan

Stilla jew kewkba hija sferojda luminuża tal-plażma miżmuma flimkien mill-gravità personali.[1] L-eqreb stilla lejn l-Art hija x-Xemx. Ħafna stilel oħra huma viżibbli għall-għajn bil-lejl; id-distanzi enormi tagħhom mill-Art jagħmluhom jidhru bħala punti fissi tad-dawl. L-aktar stilel prominenti ġew kategorizzati f'kostellazzjonijiet u asteriżmi, u ħafna mill-istilel l-aktar brillanti għandhom ismijiet proprji. L-astronomi ġabru katalgi tal-istilel li jidentifikaw l-istilel magħrufa u jipprovdu nominazzjonijiet stellari standardizzati. L-univers osservabbli fih madwar 1022 sa 1024 stilla. Madwar 4,000 biss minn dawn l-istilel huma viżibbli għall-għajn—kollha fil-galassja tal-Triq tal-Ħalib.[2]

Il-ħajja ta’ stilla tibda bil-kollass gravitazzjonali ta’ nebulosa gassuża ta’ materjal li fil-biċċa l-kbira jinkludi idroġenu, elju, u traċċi ta’ elementi itqal. Il-massa totali tagħha tiddetermina prinċipalment l-evoluzzjoni u d-destin eventwali tagħha. Stilla tiddi għal ħafna mill-ħajja attiva tagħha minħabba l-fużjoni termonukleari ta’ idroġenu f’elju fil-qalba tagħha. Dan il-proċess jirrilaxxa enerġija li tgħaddi minn ġewwa tal-istilla u tirradja fl-ispazju. Fl-aħħar tal-ħajja ta’ stilla bħala fjużor (fusor), il-qalba tagħha ssir fdal stellari: nanu abjad, stilla tan-newtroni, jew—jekk tkun massiva biżżejjed—toqba sewda.

Nukleosinteżi stellari fl-istilel jew il-fdalijiet tagħhom toħloq kważi l -elementi kimiċi kollha li jseħħu b'mod naturali itqal mill-litju. Telf ta’ massa stellari jew splużjonijiet ta’ supernova jirritornaw materjal arrikkit kimikament għall-medju interstellari. Dawn l-elementi mbagħad jiġu riċiklati fi stilel ġodda. L-astronomi jistgħu jiddeterminaw proprjetajiet stellari—inklużi l-massa, l-età, il-metalliċità (kompożizzjoni kimika), il-varjabbiltà, id-distanza u l-moviment fl-ispazju —billi jwettqu osservazzjonijiet tal-luminożità apparenti, l-ispettru, u l-bidliet fil-pożizzjoni tagħha fis-sema maż-żmien.

Stilel jistgħu jiffurmaw sistemi orbitali ma’ oġġetti astronomiċi oħra, bħal f'sistemi planetarji u sistemi ta’ stilel ma’ żewġ stilel jew aktar. Meta żewġ stilel bħal dawn jorbitaw mill-qrib, l-interazzjoni gravitazzjonali tagħhom tista’ tħalli impatt sinifikanti fuq l-evoluzzjoni tagħhom. L-istilel jistgħu jiffurmaw parti minn struttura ferm akbar marbuta gravitazjonalment, bħal għanquda ta’ l-istilel jew galassja.

Etimoloġija

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-kelma "stilla" ġejja mill-kelma stidda jew stilla mis-Siċiljan, fl-aħħar mill-aħħar stēlla mill-Latin.[1] Qabbel aster tal-Grieg, setâre tal-Persjan, estrella tal-Ispanjol, estrela tal-Portugiż, Stern tal-Ġermaniż, u star tal-Ingliż. Kif għal "kewkba", hija ġejja mill-kelma كَوْكَب (kawkab) iżda l-ġeneru grammatikali tagħha mibdula f’femminil mill-maskil teoretiku *kewkeb;[2] jew minn كَوْكَبَة (kawkaba, "kostellazjoni" jew "mħalla") mill-Għarbi.[3] Hemm eżista wkoll kelma skaduti bil-Malti jiġifieri "niġma", minn نَجْمَة (naġma).[4]

Storja ta' osservazzjoni

[immodifika | immodifika s-sors]
In-nies interpretaw mudelli u stampi fl-istilel minn żminijiet antiki.[3] Din l-istampa tal-1690 tal-kostellazzjoni ta' Leo jew id-Dirbies, l-iljun, minn Johannes Hevelius.[4]

Storikament, l-istilel kienu importanti għaċ-ċiviltajiet madwar id-dinja. Kienu parti minn prattiċi reliġjużi, ritwali tad-divinazzjoni, mitoloġija, użati għan-navigazzjoni u l-orjentazzjoni ċelesti, biex jimmarkaw il-mogħdija tal-istaġuni, u biex jiddefinixxu kalendarji.

L-astronomi bikrija għarfu differenza bejn "kwiekeb fissi", li l-pożizzjoni tagħhom fuq l-isfera ċelesti ma tinbidilx, u "stilel ħawwifija" (pjaneti), li jiċċaqilqu b'mod notevoli relattivi għall-istilel fissi matul jiem jew ġimgħat.[5] Ħafna astronomi tal-qedem kienu jemmnu li l-kwiekeb kienu mwaħħla b’mod permanenti ma’ sfera smewwija u li kienu immutabbli. B’konvenzjoni, l-astronomi ġabru stilel prominenti f’asteriżmi u kostellazzjonijiet u użawhom biex isegwu l-movimenti tal-pjaneti u l-pożizzjoni dedotta tax-Xemx.[3] Il-moviment tax-Xemx kontra l-istilel fl-isfond (u l-orizzont) intużat biex jinħolqu kalendarji, li setgħu jintużaw biex jirregolaw il-prattiki agrikoli.[6] Il-kalendarju Gregorjan, li bħalissa jintuża kważi kullimkien fid-dinja, huwa kalendarju solari bbażat fuq l-angolu tal-assi rotazzjonali ta’ l-Art relattiv mal-istilla lokali tagħha, ix-Xemx.

Alternative text
Stilel fis-sema bil-lejl

Is-seklu għoxrin ra avvanzi dejjem aktar rapidi fl-istudju xjentifiku tal-istilel. Ir-ritratt sar għodda astronomika siewja. Karl Schwarzschild skopra li l-kulur ta’ stilla u, għalhekk, it-temperatura tagħha, jistgħu jiġu determinati billi jitqabbel il-kobor viżwali mal-kobor fotografiku. L-iżvilupp tal-fotometru fotoelettriku ippermetta kejl preċiż ta’ kobor f'intervalli multipli tat-tul il-mewġi. Fl-1921 Albert A. Michelson għamel l-ewwel kejl ta’ dijametru stellari bl-użu ta’ interferometru fuq it-teleskopju Hooker f'Osservatorju Mount Wilson.[7]

Xogħol teoretiku importanti fuq l-istruttura fiżika tal-kwiekeb seħħ matul l-ewwel deċennji tas-seklu għoxrin. Fl-1913, id- dijagramma Hertzsprung-Russell ġiet żviluppata, li tmexxi l-istudju astrofiżiku tal-istilel. Ġew żviluppati mudelli ta’ suċċess biex jispjegaw l-interjuri tal-istilel u l-evoluzzjoni stellari. Cecilia Payne-Gaposchkin l-ewwel ipproponiet li l-istilel kienu magħmula primarjament mill-idroġenu u l-elju fit-teżi tal-PhD tagħha tal-1925.[8] L-ispettri tal-istilel ġew mifhuma aktar permezz ta’ avvanzi fil-fiżika kwantistika. Dan ippermetta li tiġi determinata l-kompożizzjoni kimika tal-atmosfera stellari.[9]

Immaġini infra-ħamra mit-Teleskopju Spazjali Spitzer tan-NASA li turi mijiet ta’ eluf ta’ stilel fil-galassja t-Triq tal-Ħalib.

Bl-eċċezzjoni ta’ avvenimenti rari bħal supernovae u imposturi tas-supernova, stilel individwali ġew osservati primarjament fil- Grupp Lokali,[10] u speċjalment fil-parti viżibbli tat-Triq tal-Ħalib (kif muri mill-katalgi dettaljati tal-istilel disponibbli għall-galassja t-Triq tal-Ħalib) u s-satelliti tagħha. Stilel individwali bħal varjabbli ta’ Sefjus (Cepheid variables) ġew osservati fil-galassji M87 u M100 tal-Għanqud il-Verġni,[11] kif ukoll stilel luminużi f'xi galassji oħra relattivament fil-qrib. Bl-għajnuna tal-lenti gravitazzjonali, stilla waħda (imsejħa Ikarus) ġiet osservata fid-9. biljun sena dawl bogħod.[12][13]

Tismijiet

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-kunċett ta' kostellazzjoni kien magħruf li jeżisti matul il-perjodu Babiloniż. Dawk li jaraw is-​sema tal-​qedem immaġinaw li arranġamenti prominenti taʼ stilel iffurmaw mudelli, u assoċċjawhom maʼ aspetti partikolari tan-​natura jew il-​miti tagħhom. Tnax minn dawn il-formazzjonijiet jinsabu tul il-faxxa tal-eklittika u dawn saru l-bażi tal-astroloġija. Ħafna mill-istilel individwali l-aktar prominenti ngħataw ismijiet, partikolarment b'tismijiet Għarbi jew Latini.

Kif ukoll ċerti kostellazzjonijiet u x-Xemx innifsu, stilel individwali għandhom il-miti tagħhom stess.[14] Għall-Griegi tal-qedem, xi "kwiekeb", magħrufa bħala pjaneti (bil-Grieg: πλανήτης (planētēs), li tfisser "ħafi/ħawwief" jew "wanderer"), irrappreżentaw diversi allat importanti, li minnhom ittieħdu l-ismijiet tal-pjaneti Merkurju, Venere, Mars, Ġove u Saturnu.[14] ( Uranus u Nettunu kienu allat Griegi u Rumani, iżda l-ebda pjaneta ma kienet magħrufa fl-Antikità minħabba l-luminożità baxxa tagħhom. Ismijiethom ġew assenjati minn astronomi aktar tard.)

Madwar l-1600, l-ismijiet tal-kostellazzjonijiet intużaw biex jissemmew l-istilel fir-reġjuni korrispondenti tas-sema. L-astronomu Ġermaniż Johann Bayer ħoloq sensiela ta’ mapep tal-istilel u applika ittri Griegi bħala denominazzjonijiet għall-istilel f’kull kostellazzjoni. Aktar tard ġiet ivvintata sistema ta' numerazzjoni bbażata fuq it-tlugħ dritt tal-istilla u miżjuda mal-katalgu tal-istilla ta' John Flamsteed fil-ktieb tiegħu "Historia coelestis Britannica" (l-edizzjoni tal-1712), li biha din is-sistema ta' numerazzjoni bdiet tissejjaħ tismija/denominazzjoni ta' Flamsteed jew tagħdid/numerazzjoni ta' Flamsteed.[15][16]

L-awtorità rikonoxxuta internazzjonalment biex tagħti ismijiet lill-korpi ċelesti hija l-Unjoni Astronomika Internazzjonali (UAI). L-Unjoni Astronomika Internazzjonali żżomm il-Grupp ta' Ħidma għall-Ismijiet tal-Istilel (GĦII; jew Working Group on Star Names, WGSN)[17] li jikkataloga u jistandardizza l-ismijiet proprji għall-istilel.[18] Għadd ta' kumpaniji privati jbigħu ismijiet ta' stilel li mhumiex rikonoxxuti mill-IAU, astronomi professjonali, jew il-komunità dilettanti tal-astronomija. Il-Librerija Brittanika ssejjaħ din intrapriża kummerċjali mhux regolata, u d-Dipartiment tal-Protezzjoni tal-Konsumatur u l-Ħaddiema tal-Belt ta' New York ħareġ ksur kontra kumpanija waħda bħal din li tismijiet l-istilel talli kienet involuta fi prattika kummerċjali qarrieqa.

Unitajiet ta’ kejl

[immodifika | immodifika s-sors]

Għalkemm il-parametri stellari jistgħu jiġu espressi f'unitajiet SI jew unitajiet ta’ Gauss, ħafna drabi huwa l-aktar konvenjenti li tesprimi l-massa, il-luminożità u r-raġġi f'unitajiet solari, ibbażati fuq il-karatteristiċi tax-Xemx. Fl-2015, l-IAU ddefiniet sett ta’ valuri solari nominali (definiti bħala kostanti SI, mingħajr inċertezzi) li jistgħu jintużaw biex jiġu kkwotati parametri stellari:

luminożità solari nominali L☉ = 3.828 × 1026 W[19]
raġġ solari nominali M☉ = 6.957 × 108 m[19]

Il-massa solari M☉ ma kinitx definita b'mod espliċitu mill-IAU minħabba l-inċertezza relattiva kbira (10−4) tal-kostanti Newtonjana tal-gravità G. Peress li l-prodott tal-kostanti Newtonjana tal-gravità u l-massa solari flimkien (GM☉) ġie ddeterminat bi preċiżjoni ferm akbar, l-IAU ddefinixxiet il-parametru nominali tal-massa solari bħala:

parametru nominali tal-massa solari GM☉ = 1.327 1244 × 1020/s2 [20]

Il-parametru nominali tal-massa solari jista' jiġi kkombinat mal-istima CODATA l-aktar riċenti (2014) tal-kostanti Newtonjana tal-gravità G biex tiġi derivata l-massa solari li tkun bejn wieħed u ieħor 1.9885× 1030 kg. Għalkemm il-valuri eżatti għall-luminożità, ir-raġġ, il-parametru tal-massa, u l-massa jistgħu jvarjaw ftit fil-futur minħabba inċertezzi ta' osservazzjoni, il-kostanti nominali tal-IAU tal-2015 se jibqgħu l-istess valuri SI peress li jibqgħu miżuri utli għall-kwotazzjoni ta' parametri stellari.

Tulijiet kbar, bħar-raġġ ta’ stilla ġgant jew l-assi semi-maġġuri ta’ sistema ta’ stilla binarja, ħafna drabi huma espressi f’termini ta’ unità astronomika—bejn wieħed u ieħor ugwali għad-distanza medja bejn id-Dinja u x-Xemx (150 miljun km jew madwar 93 miljun mil). Fl-2012, l-IAU ddefiniet il-kostanti astronomika bħala tul eżatt f'metri: 149,597,870,700 m.[19]

Referenzi

[immodifika | immodifika s-sors]
  1. ^ Temming, Maria (July 15, 2014). "What is a star?". AAS Sky Publishing, LLC. Miġbur 2024-04-22.
  2. ^ Grego, Peter; Mannion, David (2010). Galileo and 400 Years of Telescopic Astronomy. Springer New York. ISBN 978-1441955920.
  3. ^ a b Forbes, George (1909). History of Astronomy. London: Watts & Co. ISBN 978-1-153-62774-0. Żball fl-użu tar-referenzi: Invalid <ref> tag; name "forbes" defined multiple times with different content
  4. ^ Hevelius, Johannis (1690). Firmamentum Sobiescianum, sive Uranographia. Gdansk.
  5. ^ "Ancient Greek Astronomy and Cosmology". Digital Collections. The Library of Congress. n.d. Miġbur 28 February 2022. Iċċekkja l-valuri tad-data f': |data= (għajnuna)
  6. ^ Tøndering, Claus (2008). "Other Ancient Calendars". Calendars Through The Ages. Webexhibits. Miġbur 28 February 2022.
  7. ^ : 249–259. Ċitazzjoni journal għandha bżonn |journal= (għajnuna); |title= nieqes jew vojt (għajnuna)
  8. ^ "" Payne-Gaposchkin, Cecilia Helena." CWP". University of California. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2005-03-18. Miġbur 2013-02-21.
  9. ^ Unsöld, Albrecht (2001). The New Cosmos (5th ed.). New York: Springer. pp. 180–185, 215–216. ISBN 978-3-540-67877-9.
  10. ^ (bl-Ingliż): 50. Ċitazzjoni journal għandha bżonn |journal= (għajnuna); |title= nieqes jew vojt (għajnuna)
  11. ^ Villard, Ray; Freedman, Wendy L. (1994-10-26). "Hubble Space Telescope Measures Precise Distance to the Most Remote Galaxy Yet". Hubble Site. Miġbur 2007-08-05.
  12. ^ : 334–342. Ċitazzjoni journal għandha bżonn |journal= (għajnuna); |title= nieqes jew vojt (għajnuna)
  13. ^ Howell, Elizabeth (2018-04-02). "Rare Cosmic Alignment Reveals Most Distant Star Ever Seen". Space.com. Miġbur 2018-04-02.
  14. ^ a b Coleman, Leslie S. "Myths, Legends and Lore". Frosty Drew Observatory. Miġbur 2012-06-15.
  15. ^ "Naming Astronomical Objects". International Astronomical Union (IAU). Arkivjat minn l-oriġinal fl-2010-08-02. Miġbur 2009-01-30.
  16. ^ "Naming Stars". Students for the Exploration and Development of Space (SEDS). Miġbur 2009-01-30.
  17. ^ "IAU Working Group on Star Names (WGSN)". Arkivjat minn l-oriġinal fl-2016-06-10. Miġbur 2016-05-22.
  18. ^ "Naming Stars". Arkivjat minn l-oriġinal fl-2020-04-11. Miġbur 2021-02-05.
  19. ^ a b ċ . arXiv:1605.09788. Bibcode:2016AJ....152...41P. doi:10.3847/0004-6256/152/2/41. S2CID 55319250. Parametru mhux magħruf |date= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |last3= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |last2= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |first1= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |volume= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |issue= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |first4= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |display-authors= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |doi-access= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |last1= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |first2= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |title= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |last4= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |pages= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |journal= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |first3= injorat (għajnuna); Ċitazzjoni journal għandha bżonn |journal= (għajnuna); |title= nieqes jew vojt (għajnuna)
  20. ^ . arXiv:1605.09788. Bibcode:2016AJ....152...41P. doi:10.3847/0004-6256/152/2/41. S2CID 55319250. Parametru mhux magħruf |date= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |last3= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |last2= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |first1= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |volume= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |issue= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |first4= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |display-authors= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |doi-access= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |last1= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |first2= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |title= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |last4= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |pages= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |journal= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |first3= injorat (għajnuna); Ċitazzjoni journal għandha bżonn |journal= (għajnuna); |title= nieqes jew vojt (għajnuna)

Żball fl-użu tar-referenzi: It-tikketta <ref> bl-isem "koch95" definita f'<references> mhix użata fit-test preċedenti.
Żball fl-użu tar-referenzi: It-tikketta <ref> bl-isem "space_law09" definita f'<references> mhix użata fit-test preċedenti.
Żball fl-użu tar-referenzi: It-tikketta <ref> bl-isem "astrometry05" definita f'<references> mhix użata fit-test preċedenti.
Żball fl-użu tar-referenzi: It-tikketta <ref> bl-isem "bl_disclaimer" definita f'<references> mhix użata fit-test preċedenti.
Żball fl-użu tar-referenzi: It-tikketta <ref> bl-isem "andersen10" definita f'<references> mhix użata fit-test preċedenti.
Żball fl-użu tar-referenzi: It-tikketta <ref> bl-isem "pliat02" definita f'<references> mhix użata fit-test preċedenti.
Żball fl-użu tar-referenzi: It-tikketta <ref> bl-isem "sclafani19980508" definita f'<references> mhix użata fit-test preċedenti.

Żball fl-użu tar-referenzi: It-tikketta <ref> bl-isem "Bond-140283" definita f'<references> mhix użata fit-test preċedenti.

Ħoloq esterni

[immodifika | immodifika s-sors]
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Stilla&oldid=322723"