Essaouira
| Essaouira | ||
|---|---|---|
 Marokk | ||
 | ||
| ||
| Amministrazzjoni | ||
| Constitutional monarchy | Marokk | |
| Region of Morocco | Marrakesh-Safi | |
| Province of Morocco | Provinċja ta' Essaouira | |
| Kap tal-Gvern |
Asma Chaabi (en)  | |
| Isem uffiċjali |
الصويرة Essaouira ⵜⴰⵙⵙⵓⵔⵜ | |
| Ismijiet oriġinali |
الصويرة ⵎⵓⴳⴰⴹⵓⵔ | |
| Ġeografija | ||
| Koordinati | 31°30′47″N 9°46′07″W / 31.513023°N 9.768696°WKoordinati: 31°30′47″N 9°46′07″W / 31.513023°N 9.768696°W | |
  Essaouira Essaouira (Morocco) | ||
| Superfiċjenti | 90 kilometru kwadru | |
| Għoli | 11 m | |
| Demografija | ||
| Popolazzjoni | 77,966 abitanti (1 Jannar 2014) | |
| Unitajiet domestiċi | 20,290 | |
| Informazzjoni oħra | ||
| bliet ġemellati | La Rochelleu Cascais | |
| communeessaouira.ma… | ||
Essaouira (/ˌɛsəˈwɪərə/ ESS-ə-WEER-ə; bl-Għarbi: الصويرة, b'ittri Rumani: aṣ-Ṣawīra; bit-Tachelhit: ⵜⴰⵚⵚⵓⵔⵜ, b'ittri Rumani: Taṣṣort, li qabel kienet imsejħa ⴰⵎⴳⴷⵓⵍ Amegdul), u li sas-snin 60 tas-seklu 20 kienet magħrufa bħala Mogador, hija belt portwali fil-Punent tal-Marokk, fir-reġjun ta' Marrakesh-Safi, mal-kosta Atlantika. Mill-2014 għandha popolazzjoni ta' 77,966 abitant.
L-istabbiliment tal-belt ta' Essaouira kien xogħol is-sultan 'Alawid Marokkin Mohammed bin Abdallah, li wettaq esperiment oriġinali u inkariga l-kostruzzjoni f'idejn diversi arkitetti rinomati fl-1760, b'mod partikolari Théodore Cornut u Ahmed al-Inglizi, li ddisinjaw il-belt permezz ta' ħabsin Franċiżi li kienu nqabdu mill-ispedizzjoni li ma rnexxietx tal-Franċiżi lejn Larache fl-1765. Bil-missjoni li jibnu belt, adattawha għall-ħtiġijiet tal-merkanti barranin. Ladarba nbniet, il-belt baqgħet tikber u għaddiet minn epoka tad-deheb u żvilupp eċċezzjonali, u saret l-iżjed port kummerċjali importanti tal-pajjiż, kif ukoll il-belt kapitali diplomatika bejn l-aħħar tas-seklu 18 u l-ewwel nofs tas-seklu 19.
Il-medina ta' Essaouira ġiet iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2001.[1]
Isem u etimoloġija[immodifika | immodifika s-sors]
Isem il-belt normalment jiġi spellut Essaouira bl-ittri Rumani, u الصويرة bl-Għarbi. Dawn iż-żewġ verżjonijiet ortografiċi jirrappreżentaw isem il-belt bl-Għarbi tal-Marokk, ṣ-Ṣwiṛa. Dan id-diminuttiv[2] (bl-artiklu definit) tan-nom ṣuṛ ifisser "ħajt jew sur".[3] Il-pronunzja bil-ħsejjes tal-farinġi /ṣ/ u /ṛ/ huwa żvilupp tipikament Marokkin. Bl-Għarbi Klassiku, in-nom huwa sūr (سور, b'/s/ u /r/ sempliċi), u d-diminuttiv huwa suwayrah (سويرة); din hija l-unika forma kkwotata fid-dizzjunarji kollha tal-Għarbi Klassiku. Għaldaqstant, l-isem spellut bl-Għarbi skont il-pronunzja klassika hu السويرة al-Suwayrah (b'sīn u mhux ṣād).
Bil-lingwa tal-Berberi, li hija mitkellma minn proporzjon imdaqqas tal-abitanti tal-belt, tissejjaħ Taṣṣort, li tfisser "il-fortizza ż-żgħira".
Bl-Għarbi tal-Marokk, abitant maskili wieħed jissejjaħ ṣwiṛi, bil-plural ṣwiṛiyin, u abitanta femminili waħda tissejjaħ ṣwiṛiya, bil-plural ṣwiṛiyat. Bil-lingwa tal-Berberi, abitant maskili wieħed jissejjaħ u Taṣṣort, bil-plural: ayt Taṣṣoṛt, u abitanti femminili waħda tissejjaħ ult Taṣṣort, bil-plural ist Taṣṣort.
Sas-snin 60 tas-seklu 20, Essaouira kienet magħrufa ġeneralment bl-isem Portugiż tagħha, Mogador. Dan l-isem x'aktarx li oriġina mill-isem antik bil-Berberu Amegdul (spellut أمقدول bl-Għarbi), li tissemma mill-ġeografu tas-seklu 11 al-Bakrī.[4]
Storja[immodifika | immodifika s-sors]
Ir-riċerka arkeoloġika turina li Essaouira ġiet okkupata minn żminijiet preistoriċi. Il-bajja ta' Essaouira hija parzjalment imkennija mill-gżira ta' Mogador, u b'hekk hija port paċifiku protett mill-qilla tal-irjieħ marittimi.
Żmien il-qedem[immodifika | immodifika s-sors]
Essaouira ilha titqies bħala waħda mill-aqwa postijiet fejn wieħed jista' jankra tul il-kosta tal-Marokk. In-navigatur Kartaġiniż Hanno żar il-post fis-seklu 5 Q.K. u stabbilixxa l-waqfa kummerċjali ta' Arambys.
Għall-ħabta ta' tmiem is-seklu 1 Q.K. jew il-bidu tas-seklu 1 W.K., ir-re Berberu Juba II stabbilixxa fabbrika tal-ipproċessar tal-lewn vjola ta' Tyre, fejn kienu jiġu pproċessati l-qxur tal-bebbux tal-baħar tal-ispeċijiet Murex u Purpura li jinstabu fil-blat intermareali f'Essaouira u l-Iles Purpuraires. Dan il-lewn kien jingħata lill-istrixxa vjola fit-togi milbusa mis-senaturi tal-Imperu Ruman.
Villa Rumana ġiet skavata fil-Gżira ta' Mogador.[5] Instabu vażun Ruman u xi muniti mis-seklu 3 W.K. Il-biċċa l-kbira tal-artefatti issa jinsabu għall-wiri fil-Mużew ta' Sidi Mohammed ben Abdallah u fil-Mużew Arkeoloġiku ta' Rabat.
-
-
Anfora Betika li nstabet f'Essaouira, tas-seklu 1-2 W.K. -
Anfora tal-Eġew li nstabet f'Essaouira, tas-seklu 3-4 W.K. -
Muniti Rumani skavati f'Essaouira, tas-seklu 3.
Żmien modern bikri[immodifika | immodifika s-sors]
Matul il-Medju Evu, qaddis Musulman imsejjaħ Sidi Mogdoul indifen f'Essaouira, u x'aktarx dan kien l-oriġini tal-isem "Mogador".
Żmien il-Portugiżi (1506-1510)[immodifika | immodifika s-sors]
Fl-1506, ir-re tal-Portugall, D. Manuel I, ordna li tinbena fortizza fil-post, imsejħa Castelo Real de Mogador. B'kollox, ġie ddokumentat li l-Portugiżi ħatfu sitt irħula Marokkini u bnew sitt fortizzi awtonomi tul il-kosta tal-Atlantiku, bejn ix-xmara Loukos fit-Tramuntana u x-xmara Sous fin-Nofsinhar. Erbgħa minnhom ma damux wisq: Graciosa (1489), São João da Mamora (1515), Castelo Real of Mogador (1506-1510) u Aguz (1520-1525). Tnejn minnhom saru insedjamenti urbani: Santa Cruz do Cabo de Gué (Agadir moderna, stabbilita fl-1505-1506), u Mazagan, stabbilita fl-1514-1517. Wara l-Waqgħa ta' Agadir fl-1541, il-Portugiżi kellhom jabbandunaw il-biċċa l-kbira tal-insedjamenti tagħhom bejn l-1541 u l-1550, għalkemm irnexxielhom iżommu Ceuta, Tangier u Mazagan.
Il-fortizza ta' Castelo Real of Mogador ċediet għar-reżistenza lokali tal-fratellanza ta' Regraga erba' snin wara li ġiet stabbilita, fl-1510.
Matul is-seklu 16, xi setgħat inkluż Spanja, l-Ingilterra, in-Netherlands u Franza ppruvaw jaħkmu l-lokalità iżda ma rnexxielhomx. Essaouira baqgħet kruċjali għall-esportazzjoni taz-zokkor u tal-molassi u bħala port għall-ankraġġ tal-pirati.[6]
Spedizzjoni ta' De Razilly (1629)[immodifika | immodifika s-sors]
Franza kienet involuta f'tentattiv bikri ta' kolonizzazzjoni ta' Mogador fl-1629. Filwaqt li Richelieu u Père Joseph kienu qed jippruvaw jistabbilixxu politika kolonjali, l-Ammirall Isaac de Razilly issuġġerixxa l-okkupazzjoni ta' Mogador fl-1626, wara rikonjizzjoni li kien wettaq fl-1619. L-objettiv kien li tinħoloq bażi kontra s-Sultan tal-Marokk sabiex jinħonoq il-port ta' Safi.
Huwa salpa għal Salé fl-20 ta' Lulju 1629 bi flotta magħmula mill-vapuri Licorne, Saint-Louis, Griffon, Catherine, Hambourg, Sainte-Anne, Saint-Jean. Huwa bbumbardja l-belt ta' Salé, qered tal-vapuri tal-kursara, u mbagħad bagħat il-Griffon taħt il-Kaptan Treillebois lejn Mogador. L-irġiel ta' Razilly raw il-fortizza ta' Castelo Real f'Mogador u 100 raġel tniżżlu l-art bl-injam u bil-provvisti fuq il-Gżira ta' Mogador, bil-qbil ta' Richelieu. Madankollu, wara ftit jiem, il-kolonjalisti reġgħu telgħu fuq il-Griffon u salpaw biex jingħaqdu mal-kumplament tal-flotta f'Salé.[7]
Wara dawn l-ispedizzjonijiet, Franza ffirmat trattat ma' Abd el-Malek II fl-1631, biex Franza tingħata trattament preferenzjali, magħrufa bħala "capitulations", jiġifieri tariffi preferenzjali, l-istabbiliment ta' konsolat u l-libertà tar-reliġjon għas-sudditi Franċiżi.[8]
Stabbiliment ta' Essaouira moderna (1760-1770)[immodifika | immodifika s-sors]
Il-belt attwali ta' Essaouira nbniet matul nofs is-seklu 18 mir-re Marokkin.[9] Mohammed III ipprova jerġa' jorjenta r-renju tiegħu lejn l-Atlantiku għal żieda fl-iskambji mas-setgħat Ewropej, u għażel lil Mogador bħala l-post ewlieni tiegħu. Wieħed mill-objettivi tiegħu kien li jistabbilixxi port fl-eqreb punt possibbli għal Marrakesh. L-ieħor kien li jaqta' l-kummerċ minn Agadir fin-Nofsinhar, li kienet qed tiffavurixxi lil rivali politiku ta' Mohammed III, u l-abitanti ta' Agadir ġew imġegħla jirrilokaw lejn Essaouira.[10]
Għal 12-il sena, Mohammed III ordna lil inġinier Franċiż, Théodore Cornut, u diversi arkitetti u tekniċi Marokkini u Ewropej oħra biex jibnu l-fortizza u l-belt b'mod modern. Oriġinarjament issejħet "Souira" ("il-fortizza ż-żgħira"), iżda maż-żmien l-isem sar "Es-Saouira" ("il-fortizza tad-disinn sabiħ").[11]
Thédore Cornut iddisinja u bena l-belt, b'mod partikolari ż-żona tal-kasbah, li tikkorrispondi għall-kwartieri rjali u l-binjiet għall-merkanti u għad-diplomatiċi Kristjani. Partijiet oħra nbnew minn arkitetti oħra, inkluż arkitetti Marokkin speċjalment minn Fes, minn Marrakesh u mir-Rabat. Id-daħla tal-port, bil-"Porte de la Marine", inbniet minn rinnegat Ingliż imsejjaħ Ahmed el Inglizi ("Ahmed l-Ingliż") jew Ahmed El Alj ("Ahmed ir-Rinnegat"). Mohammed III ħa bosta passi biex iħeġġeġ l-iżvilupp ta' Essaouira, inkluż l-għeluq tal-port ta' Agadir fin-Nofsinhar fl-1767 sabiex il-kummerċ tan-Nofsinhar jiġi ddirezzjonat lejn Essaouira. Il-komunitajiet Ewropej fil-port tat-Tramuntana ta' Rabat-Salé ġew ordnati jittrasferixxu ruħhom lejn Essaouira permezz ta' ordinanza tal-21 ta' Jannar 1765.[11]
Minn żmien ir-rikostruzzjoni tagħha minn Muhammad III sal-aħħar tas-seklu 19, Essaouira serviet bħala l-port prinċipali tal-Marokk, u offriet il-merkanzija tal-kummerċ tal-karovani lid-dinja. Ir-rotta wasslet merkanzija mill-Afrika sub-Saħarjana sa Timbuktu, kif ukoll mid-deżert u l-muntanji Atlas sa Marrakesh. It-triq minn Marrakesh sa Essaouira hija triq dritta, u din tispjega l-għażla tar-re li jagħżel lil dan il-port fost bosta oħrajn tul il-kosta Marokkina.
-
Is-swar tal-belt. -
Is-swar mill-Medina. -
Iċ-ċittadella ħdejn il-port. -
Iċ-ċittadella ħdejn il-port. -
Is-swar u t-torri. -
Kanun Olandiż magħmul minn Adrianus Crans f'Den Haag fl-1744, li jinsab f'Essaouira.
.jpg)
-113160.jpg)
Preżenza tal-Lhud[immodifika | immodifika s-sors]
Mohammed III ħeġġeġ lil-Lhud Marokkini jinsedjaw ruħhom fil-belt u jieħdu ħsieb il-kummerċ mal-Ewropa. Il-Lhud fl-imgħoddi kienu jirrappreżentaw il-maġġoranza tal-popolazzjoni[12], u l-kwartier Lhudi (jew mellah) fih bosta sinagogi antiki. Il-belt fiha wkoll ċimiterju Lhudi kbir. Il-belt iffjorixxiet sal-mewt tal-kummerċ tal-karovani, li mbagħad ħadlu postu l-kummerċ Ewropew dirett bit-trasport marittimu mal-Afrika sub-Saħarjana.[13] It-tibdil fil-kummerċ, l-istabbiliment ta' Iżrael, il-gwerer li rriżultaw mal-istati Għarab, u l-indipendenza tal-Marokk kollha wasslu biex il-Lhud Sefardiċi jitilqu mill-pajjiż. Mill-2017, Essaouira kellha tliet abitanti Lhud biss.[14] Fil-15 ta' Jannar 2020, ir-Re Mohammed VI żar lil Bayt Dakira, dar Lhudija storika, f'Essaouira.[15]
-
Il-kwartier Lhudi antik f'Essaouira. -
Iċ-ċimiterju Lhudi f'Essaouira.
Kummerċ u diplomazija Ewropej[immodifika | immodifika s-sors]
Fis-seklu 19, Essaouira saret l-ewwel port marittimu tal-Marokk, b'volumi ta' kummerċ kważi d-doppju ta' dawk ta' Rabat.[16] Il-belt iffunzjonat bħala port għal Marrakesh, peress li kienet ftit jiem biss 'il bogħod mill-belt interna.[17] Ir-rappreżentanzi diplomatiċi u kummerċjali ġew stabbiliti f'Essouira mis-setgħat Ewropej.[18] Fis-snin 20 tas-seklu 19, id-diplomatiċi Ewropej kienu kkonċentrati f'Tangier jew f'Essaouira.
-
Fdalijiet tal-Konsolat Olandiż tas-seklu 19 f'Essaouira. -
Fdalijiet tal-Konsolat Portugiż tas-seklu 19 f'Essaouira. -
L-eks Konsolat Ingliż f'Essaouira. -
L-eks Konsolat Franċiż f'Essaouira.
Interventi u Protettorat Franċiżi[immodifika | immodifika s-sors]
Wara l-alleanza tal-Marokk ma' Abd-El-Kader tal-Alġerija kontra Franza, Essaouira ġiet ibbumbardjata u għal żmien qasir ġiet okkupata mill-Flotta Navali Franċiża taħt il-Prinċep de Joinville fis-16 ta' Awwissu 1844, fil-Bumbardament ta' Mogador, battalja importanti tal-Ewwel Gwerra bejn Franza u l-Marokk.
Mill-1912 sal-1956, Essaouira kienet parti mill-Protettorat Franċiż tal-Marokk. Mogador intużat bħala bażi għal spedizzjoni militari kontra Dar Anflous, meta 8,000 suldat tat-truppi Franċiżi kienu skjerati 'l barra mill-belt taħt l-ordnijiet tal-Ġenerali Franchet d'Esperey u Brulard. Il-Kasbah ta' Dar Anflous ittieħdet fil-25 ta' Jannar 1913. Fl-1930, l-aħwa Michel u Jean Vieuchange użaw lil Essaouira bħala bażi qabel ma Michel telaq fis-Saħara tal-Punent biex jipprova jsib lil Smara.
Franza kellha preżenza amministrattiva, militari u ekonomika importanti. Essaouira kellha skola Franċiża-Marokkina, li għadha viżibbli fi Triq Derb Dharb. Lingwistikament, bosta Marokkini ta' Essaouira għandhom ħakma tajba tal-Franċiż illum il-ġurnata u jitkellmuh.
Snin reċenti[immodifika | immodifika s-sors]
Fil-bidu tas-snin 50 tas-seklu 20, ir-reġista u l-attur tal-films Orson Welles qagħad fil-Hotel des Iles fin-Nofsinhar tas-swar tal-belt meta nġibdet il-verżjoni klassika tal-film tal-1952 "Othello" li fih diversi xeni memorabbli li nġibdu fit-toroq u fis-sqaqien qishom labirint tal-medina. Jingħad li matul is-soġġorn tiegħu, Welles iltaqa' ma' Winston Churchill, li kien mistieden ieħor fil-Hotel des Iles. Hemm bassoriljiev ta' Orson Welles fi pjazza żgħira eżatt barra mis-swar tal-medina qrib il-baħar. Diversi reġisti oħra tal-films użaw lil Essaouira biex jisfruttaw il-kwalitajiet fotoġeniċi u atmosferiċi tagħha.
Il-belt intużat ukoll għall-ġbid ta' "The Game of Thrones" bħala d-dar tal-Armata tal-Mhux Mimsusa. Ix-xena tar-ringieli ta' skjavi msallbin kienet mod biex jitgħattew il-kanuni Portugiżi.
Fil-bidu tal-aħħar tas-snin 60 tas-seklu 20, Essaouira saret post fejn kienu jinġabru l-hippies.[19][20]
Sit ta' Wirt Dinji[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Medina ta' Essaouira ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2001.[1]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".[1]
Ġemellaġġ[immodifika | immodifika s-sors]
Essaouira hija ġemellata ma':[21][22]
- Changshu, iċ-Ċina;
- La Rochelle, Franza.
Nies notevoli[immodifika | immodifika s-sors]
- Albert Almoznino, artist tad-dellijiet bl-idejn;
- Jacques Amir, politiku;
- Rabbi David Hanania Pinto, il-fundatur tal-Istituzzjonijiet ta' Chevrat Pinto u ta' Orot Haim VeMoshe, u n-neputi tar-Rabbi Tzadik Haim Pinto;
- André Azoulay, konsulent tar-re;
- David Bensoussan, l-awtur ta' Le fils de Mogador;[23][24]
- Meir Cohen, politiku;
- Victor Elmaleh, negozjant, ċampjin nazzjonali tal-handball u plejer tal-isquash;
- Edmond Amran El Maleh, kittieb.
Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]
- ^ a b ċ Centre, UNESCO World Heritage. "Medina of Essaouira (formerly Mogador)". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2023-05-23.
- ^ R.S. Harrell, A short reference grammar of Moroccan Arabic (Washington, D.C., 1962), p. 81.
- ^ T. Fox u M. Abu-Talib, A Dictionary of Moroccan Arabic (Washington, D.C., 1966), p. 148.
- ^ Mac Guckin de Slane (ed. u trad.), Description de l'Afrique septentrionale par el-Bekri (Alger 1913), p. 86.
- ^ Lehmann, Ingeborg; Henss, Rita; Baedeker (2012). Morocco Baedeker Guide (bl-Ingliż). Marco Polo Travel Publishing. Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt:
|iktar=(għajnuna) - ^ Africanus, Leo (2009). The History and Description of Africa and of the Notable Things Therein Contained (bl-Ingliż). BiblioBazaar.
- ^ E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam 1913-1936 (bl-Ingliż). BRILL. 1987. Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt:
|iktar=(għajnuna) - ^ Tapié, Victor L. (1984). France in the Age of Louis XIII and Richelieu (bl-Ingliż). CUP Archive. Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt:
|iktar=(għajnuna) - ^ Goldberg, Harvey E. (1996). Sephardi and Middle Eastern Jewries: History and Culture in the Modern Era. Indiana University Press. p. 103. ISBN 0253210410.
- ^ The Anglo American (bl-Ingliż). E.L. Garvin & Company. 1844. Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt:
|iktar=(għajnuna) - ^ a b Morocco, Dorothy Hales Gary, Baron Patrick Balfour Kinross, Viking Press, 1971, p. 35.
- ^ https://www.facebook.com/FRANCE24.English (2020-12-13). "Moroccan schools to teach Jewish history and culture". France 24 (bl-Ingliż). Miġbur 2023-05-23.
- ^ Schroeter, Daniel J. (2002). The Sultan’s Jew: Morocco and the Sephardi World (bl-Ingliż). Stanford University Press. Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt:
|iktar=(għajnuna) - ^ "Morocco's little idyll of Jewish-Muslim coexistence". The Economist.
- ^ "Moroccan king visits restored Bayt Dakira in Essaouira | Saad Guerraoui". MEO (bl-Ingliż). 2020-01-16. Miġbur 2023-05-23.
- ^ The Anglo American, Volume 3 by Alexander D. Paterson p.520 ff
- ^ The sultan's Jew: Morocco and the Sephardi world by Daniel J. Schroete,r p.125
- ^ The sultan's Jew: Morocco and the Sephardi world by Daniel J. Schroeter p.17
- ^ Day, Meagan (2016-10-20). "The 1970s Hippie Trail: drugs, danger, and a magical pudding shop in Asia". Medium (bl-Ingliż). Arkivjat minn l-oriġinal fl-2023-05-22. Miġbur 2023-05-23.
- ^ "Jimi Hendrix's Morocco" (bl-Ingliż). Miġbur 2023-05-23.
- ^ diplomatique, Maroc (2017-12-18). "La diversité de la culture et des traditions de Chine sous les feux des projecteurs à Essaouira". Maroc Diplomatique (bil-Franċiż). Miġbur 2023-05-23.
- ^ "Jumelage et partenariat". www.larochelle.fr. Miġbur 2023-05-23.
- ^ ""La Rosace du Roi Salomon", nouveau roman de David Bensoussan". web.archive.org. 2015-07-03. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2015-07-03. Miġbur 2023-05-23.
- ^ ATLASINFO (2011-11-07). "Le judaïsme marocain est "bien vivant"" (bil-Franċiż). Miġbur 2023-05-23.