Għerien ta' Mogao

L-Għerien ta' Mogao, magħrufa wkoll bħala l-Grotti tal-Elf Buddha jew l-Għerien tal-Elf Buddha, jiffurmaw sistema ta' 500 tempju^[1] 25 kilometru (16-il mil) fix-Xlokk taċ-ċentru ta' Dunhuang, li hija oażi li tinsab f'salib it-toroq reliġjużi u kulturali tul it-Toroq tal-Ħarir, fil-provinċja ta' Gansu, iċ-Ċina. L-għerien jaf jissejħu wkoll bħala l-Għerien ta' Dunhuang; madankollu, dan it-terminu jintuża wkoll bħala terminu kollettiv biex jinkludi siti b'għerien Buddisti oħra fiż-żona ta' Dunhuang u fil-madwar, bħall-Għerien tal-Elf Buddha tal-Punent, l-Għerien tal-Elf Buddha tal-Lvant, l-Għerien ta' Yulin u l-Għerien tal-Ħames Tempji. L-għerien fihom uħud mill-ifjen eżempji ta' arti Buddista tul perjodu ta' 2,000 sena.^[2]

L-ewwel għerien tħaffru fit-366 W.K. bħala postijiet ta' meditazzjoni u ta' qima Buddista; iktar 'il quddiem l-għerien saru post ta' pellegrinaġġ, u baqgħu jinbnew iktar għerien fis-sit sas-seklu 14. L-Għerien ta' Mogao huma l-iżjed għerien Buddisti Ċiniżi magħrufa, u flimkien mal-Grotti ta' Longmen u l-Grotti ta' Yungang, huma wieħed mill-iżjed tliet siti bi skulturi Buddisti tal-qedem fiċ-Ċina.

Fl-1900 ġiet skoperta ħażna importanti ta' dokumenti fl-hekk imsejjaħ "Għar tal-Librerija", li kien ingħalaq b'ħajt fis-seklu 11. Sussegwentement, il-kontenut tal-librerija nfirex mad-dinja kollha, u l-ikbar kollezzjonijiet issa jinsab f'Beijing, f'Londra, f'Pariġi u f'Berlin, u l-Proġett Internazzjonali ta' Dunhuang jeżisti biex jiġi kkoordinat u jinġabar ix-xogħol tal-istudjużi rigward il-manuskritti u materjal ieħor ta' Dunhuang. L-għerien stess issa huma destinazzjoni turistika popolari, iżda l-għadd ta' viżitaturi ġie limitat biex kemm jista' jkun l-għerien jiġu ppreservati.^[3]

Etimoloġija

L-għerien biċ-Ċiniż spiss jissejħu bħala l-Għerien tal-Elf Buddha (biċ-Ċiniż: 千佛洞; bil-Pinjin: qiānfó dòng), isem li xi studjużi spekulaw li oriġina mil-leġġenda dwar l-istabbiliment tagħhom, meta l-patri Yuezun kellu viżjoni ta' elf Buddha fis-sit. Madankollu, dan l-isem jaf oriġina mill-għadd kbir ta' figuri tal-Buddha fis-sit, jew mill-minjaturi mpittrin mal-ħitan ta' dawn l-għerien peress li kollokjalment dawn il-figuri jissejħu "elf Buddha".^[4] L-isem "Għerien ta' Mogao" (biċ-Ċiniż: 莫高窟; bil-Pinjin: Mògāo kū) intuża fid-dinastija Tang, fejn "Mogao" tirreferi għal distrett amministrattiv fis-sit matul id-dinastija Tang.^[5] "Mogao" jaf tfisser "bla pari" (litteralment "ħadd ogħla", fejn "mo" tfisser "ħadd" u "gao" tfisser "ogħla");^[6]^[7] tifsira alternattiva jaf hi "għoli fid-deżert" jekk "mo" titqies bħala varjant tat-terminu biċ-Ċiniż għal "deżert".^[8] "Mogao" jintuża wkoll bħala isem ir-raħal modern li huwa amministrat mill-belt ta' Dunhuang: ir-raħal ta' Mogao (biċ-Ċiniż: 莫高镇).^[9] L-Għerien ta' Mogao spiss jissejħu wkoll bħala l-Għerien ta' Dunhuang bħal isem l-eqreb belt ta' Dunhuang, li tfisser "ħuġġieġa taqbad" peress li l-ħuġġiġiet kienu jintuża fil-postijiet fil-fruntiera bħala twissija tal-attakki mit-tribujiet nomadi.^[10] Madankollu, it-terminu "Għerien ta' Dunhuang" jintuża wkoll b'sens usa' bħala terminu kollettiv għall-għerien kollha fiż-żona ta' Dunhuang u fil-madwar.^[11]

Storja

Skulturi u affreski tal-Għar Nru 254 ta' Mogao, li nbena matul il-perjodu tat-Tramuntana ta' Wei bejn l-475 u l-490 W.K. Dan huwa wieħed mill-eqdem għerien f'Dunhuang, b'elementi paralleli mal-Għerien ta' Kizil, b'karatteristiċi tal-Punent tal-Indja u b'influwenzi tal-Punent. Il-panew jirrappreżenta l-Jataka ta' Shibi.

Dunhuang ġiet stabbilita bħala gwarniġjon tal-fruntiera mill-Imperatur Wudi tad-dinastija Han biex tiġi mħarsa kontra x-Xiongnu fil-111 Q.K. Saret ukoll ċentru importanti ta' kollegament mal-Punent, ċentru kummerċjali tul it-Toroq tal-Ħarir, kif ukoll post fejn jiltaqgħu diversi popli u reliġjonijiet bħall-Buddiżmu. L-Għerien ta' Mogao qrib Dunhuang inbnew għall-ewwel darba fis-seklu 4 W.K. u ntużaw bħala sit ta' qima u ta' pellegrinaġġ tal-Buddiżmu. L-għerien fihom iktar minn 400,000 pied kwadru ta' affreski u ta' skulturi, u b'hekk huma fost l-ikbar repożitorji tal-arti Buddista fid-dinja.

Il-kostruzzjoni tal-Għerien ta' Mogao ġeneralment titqies li bdiet għall-ħabta tas-seklu 4 W.K., meta Dunhuang kienet taħt il-kontroll tad-dinastija Liang preċedenti. Skont ktieb li nkiteb matul ir-renju tal-Imperatriċi Wu tad-dinastija Tang, Fokan Ji (biċ-Ċiniż: 佛龕記; bil-Malti: Rendikont tas-Santwarji Buddisti) ta' Li Junxiu (biċ-Ċiniż: 李君修), patri Buddista jismu Lè Zūn (biċ-Ċiniż: 樂尊, li jiġi pronunzjat Yuezun) kellu viżjoni ta' elf Buddha jiddu f'dawl dehbi fis-sit fit-366 W.K., u b'hekk ispirawh biex jibni għar hemmhekk. Il-ġrajja tinsab ukoll f'sorsi oħra, bħal fl-inċiżjonijiet imnaqqxin fuq stele fl-Għar Nru 332; data iktar bikrija tat-353 W.K. ingħatat f'dokument ieħor, Shazhou Tujing (biċ-Ċiniż: 沙州土鏡; bil-Malti: Il-Ġeografija ta' Shazhou). Iktar 'il quddiem ingħaqad miegħu patri ieħor, Faliang (biċ-Ċiniż: 法良), u gradwalment is-sit kiber. Sa żmien id-dinastija Liang tat-Tramuntana laħqet iffurmat komunità żgħira ta' patrijiet fis-sit. Inizjalment l-għerien kienu jintużaw bħala post ta' meditazzjoni għall-patrijiet eremiti, iżda żviluppaw biex jintużaw mill-monasteri li ġew stabbiliti fil-qrib.

L-iżjed Għerien ta' Mogao bikrin li ġew imżejna u li għadhom jeżistu sal-lum (l-Għerien Nri 268, 272 u 275), inbnew u żżejnu fil-perjodu tad-dinastija Liang tat-Tramuntana bejn l-419 u l-439 W.K., qabel l-invażjoni tad-dinastija Wei tat-Tramuntana. Għandhom bosta karatteristiċi stilistiċi simili għal dawk fl-Għerien ta' Kizil, bħall-Għar Nru 17. Membri tad-dinastija Wei tat-Tramuntana u tad-dinastija Zhou tat-Tramuntana fit-tmun imbagħad bnew bosta għerien hawnhekk, u s-sit iffjorixxa matul id-dinastija Sui. Sad-dinastija Tang, l-għadd ta' għerien kien qabeż l-elf għar.

Sad-dinastiji Sui u Tang, l-Għerien ta' Mogao kienu saru post ta' qima u ta' pellegrinaġġ għall-pubbliku. Mis-seklu 4 sas-seklu 14, l-għerien inbnew mill-patrijiet bħala santwarji permezz ta' fondi mid-donaturi. Dawn l-għerien ġew impittrin b'mod elaborat, u l-pitturi u l-arkitettura tal-għerien kellhom jgħinu l-meditazzjoni, bħala rappreżentazzjonijiet viżwali tal-illuminiżmu, bħala tħabbil il-moħħ, u bħala għodod tat-tagħlim biex jinfurmaw lill-illitterati dwar it-twemmin u l-ġrajjiet Buddisti. L-għerien ewlenin ġew sponsorjati minn patruni bħal membri importanti tal-kleru, membri tal-elit lokali fit-tmun, dinjitarji barranin, kif ukoll imperaturi Ċiniżi. Għerien oħra jaf ġew iffinanzjati minn merkanti, uffiċjali militari u nies lokali oħra bħal gruppi tan-nisa.

Matul id-dinastija Tang, Dunhuang saret iċ-ċentru kummerċjali prinċipali tat-Toroq tal-Ħarir u ċentru reliġjuż ewlieni. Għadd kbir ta' għerien inbnew f'Mogao matul dan il-perjodu, inkluż iż-żewġ statwi kbar tal-Buddha fis-sit; l-ikbar waħda nbniet fis-695 skont editt tas-sena ta' qabel tal-Imperatriċi Wu Zetian tad-dinastija Tang biex jinbnew statwi ġganteski fil-pajjiż kollu. Is-sit ħarab il-persegwitazzjoni tal-Buddisti ordnata mill-Imperatur Wuzong fit-845 peress li dak iż-żmien kienet taħt kontroll Tibetan. Bħala belt fil-fruntiera, Dunhuang kienet ġiet okkupata diversi drabi minn popli Ċiniżi oħra mhux tad-dinastija Han. Wara d-dinastija Tang, is-sit gradwalment beda jitlef l-importanza tiegħu, u l-kostruzzjoni ta' għerien ġodda waqfet għalkollox wara d-dinastija Yuan. Sa dak iż-żmien, l-Iżlam kien infirex fil-biċċa l-kbira tal-Asja Ċentrali, u t-Toroq tal-Ħarir tilfu sew l-importanza tagħhom meta l-kummerċ permezz tar-rotot bil-baħar bdew jiddominaw il-kummerċ Ċiniż mal-bqija tad-dinja. Matul id-dinastija Ming, it-Toroq tal-Ħarir finalment ġew abbandunati uffiċjalment, u bil-mod il-mod Dunhuang spiċċat mingħajr popolazzjoni u inġenerali ntesiet mill-bqija tad-dinja. Il-biċċa l-kbira tal-Għerien ta' Mogao ġew abbandunati; madankollu, is-sit baqa' xorta jintuża bħala sit ta' pellegrinaġġ u ta' qima min-nies tal-post fil-bidu tas-seklu 20 meta reġa' tqanqal l-interess fis-sit.

Skoperta u interess imqanqal

Matul l-aħħar tas-seklu 19 u l-bidu tas-seklu 20, l-esploraturi tal-Punent bdew juru interess fit-Toroq tal-Ħarir tal-qedem u fil-bliet tal-qedem tal-Asja Ċentrali. Dawk li għaddew minn Dunhuang innutaw l-affreski, l-iskulturi u l-artefatti bħall-Istele ta' Sulaiman f'Mogao. Huwa stmat li nofs miljun pied kwadru ta' affreski reliġjużi mal-ħitan tal-għerien. Madankollu, l-ikbar skoperta saret minn Taoist Ċiniż jismu Wang Yuanlu li ħatar lilu nnifsu bħala gwardjan ta' wħud minn dawn it-tempji fil-bidu tas-seklu l-ġdid u pprova jiġbor il-fondi għat-tiswijiet tal-istatwi.

Uħud mill-għerien sa dak iż-żmien kienu ġew imblukkati bir-ramel, u Wang ħadem qatigħ biex ineħħi r-ramel u jipprova jirrestawra s-sit. F'għar partikolari, nhar il-25 ta' Ġunju 1900, Wang segwa d-duħħan ta' sigarett fl-għerien, u skopra żona magħluqa b'ħajt wara n-naħa ta' kuritur li jagħti sal-għar prinċipali. Wara l-ħajt kien hemm għar żgħir mimli b'ħażna enormi ta' manuskritti. Fil-ftit snin ta' wara, Wang ħa xi manuskritti biex jurihom lid-diversi uffiċjali li esprimew livelli differenti ta' interess, iżda fl-Wang reġa' ssiġilla l-għar abbażi ta' ordni mill-gvernatur ta' Gansu li kien imħasseb dwar il-kost tat-trasport ta' dawn id-dokumenti.

L-aħbar tal-iskoperta ta' Wang ġibdet l-attenzjoni ta' grupp Brittaniku/Indjan konġunt immexxi mill-arkeologu Brittaniku mwieled Ungeriż Aurel Stein, li kien qed iwettaq spedizzjoni arkeoloġika fl-inħawi fl-1907. Stein innegozja ma' Wang biex iħallih ineħħi għadd sinifikanti ta' manuskritti kif ukoll l-ifjen pitturi u tessuti għal donazzjoni favur l-isforz ta' restawr ta' Wang. Warajh saret spedizzjoni Franċiża taħt Paul Pelliot, li xtara bosta eluf ta' oġġetti fl-1908, u mbagħad saret spedizzjoni Ġappuniża taħt Otani Kozui fl-1911 u spedizzjoni Russa taħt Sergei F. Oldenburg fl-1914. Studjuż magħruf sew, Luo Zhenyu, editja wħud mill-manuskritti li Pelliot kien akkwista f'volum li mbagħad ġie ppubblikat fl-1909 bħala "Manuskritti tal-Għerien ta' Dunhuang" (biċ-Ċiniż: 敦煌石室遺書).

Stein u Pelliot qanqlu ħafna interess fil-Punent rigward l-Għerien ta' Dunhuang. L-istudjużi f'Beijing, wara li raw kampjuni tad-dokumenti fil-pussess ta' Pelliot, indunaw x'valur kellhom. Imħassbin li l-kumplament tal-manuskritti setgħu jintilfu, Luo Zhenyu u oħrajn ipperswadew il-Ministeru għall-Edukazzjoni biex jirkupra l-bqija tal-manuskritti li ntbagħtu lejn Peking (Beijing) fl-1910. Madankollu, mhux il-manuskritti kollha li kien għad fadal ittieħdu lejn Peking, u minn dawk li ttieħdu, uħud imbagħad insterqu. L-għajdut rigward ħażniet ta' dokumenti li ttieħdu min-nies lokali baqa' għaddej għal xi żmien, u iktar 'il quddiem, fis-snin 40 tas-seklu 20, instabet ħażna ta' dokumenti li Wang kien ħeba mill-awtoritajiet. Uħud mill-għerien ġarrbu xi ħsarat u ġew vandalizzati mis-suldati Russi meta kienu jintużaw mill-awtorità lokali fl-1921 biex jospitaw lis-suldati Russi li kienu qed jaħarbu l-gwerra ċivili wara r-Rivoluzzjoni Russa. Fl-1924, l-esploratur Amerikan Langdon Warner qala' għadd ta' affreski u statwa minn uħud mill-għerien. Fl-1939 suldati ta' Kuomintang stazzjonati f'Dunhuang ikkawżaw xi ħsara lill-affreski u lill-istatwi tas-sit.

Is-sitwazzjoni qalbet għall-aħjar fl-1941 meta, wara żjara ta' Wu Zuoren fis-sit is-sena ta' qabel, il-pittur Zhang Daqian wasal fl-għerien flimkien ma' tim żgħir ta' assistenti u baqa' għal sentejn u nofs jagħmel it-tiswijiet u jikkopja l-affreski. Huwa wera u ppubblika l-kopji tal-affreski fl-1943, u dan għen biex jippubbliċizza u jagħti iktar prominenza lill-arti ta' Dunhuang fi ħdan iċ-Ċina. L-istoriku Xiang Da mbagħad ipperswada lil Yu Youren, membru prominenti ta' Kuomintang (il-Partit Nazzjonalista Ċiniż), biex jistabbilixxi istituzzjoni, l-Istitut tar-Riċerka tal-Arti ta' Dunhuang (li iktar 'il quddiem saret l-Akkademja ta' Dunhuang), f'Mogao fl-1944 biex tieħu ħsieb is-sit u l-kontenut tiegħu. Fl-1956, l-ewwel Premier tar-Repubblika Popolari taċ-Ċina, Zhou Enlai, ħa interess personali fl-għerien u ta għotja lis-sit biex isirilu t-tiswijiet u jiġi protett; u fl-1961, l-Għerien ta' Mogao ġew iddikjarati bħala monument storiku protett b'mod speċjali mill-Kunsill tal-Istat, u ftit wara beda xogħol ta' rinnovazzjoni fuq skala kbira. Is-sit ħelisha ħafif mill-ħsara kbira li saret lil bosta siti reliġjużi matul ir-Rivoluzzjoni Kulturali.

Illum il-ġurnata, għadhom qed isiru sforzi favur il-konservazzjoni u r-riċerka tas-sit u tal-kontenut tiegħu. L-Għerien ta' Mogao saru Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1987.^[2] Mill-1988 sal-1995 ġew skoperti 248 għar oħra lejn it-Tramuntana tal-487 għar li kienu ilhom magħrufa mill-bidu tas-seklu 20.

L-Akkademja ta' Dunhuang daħlet f'perjodu ta' "konservazzjoni xjentifika" tal-Għerien ta' Mogao fis-snin 80 tas-seklu 20 u bdiet tesplora l-"konservazzjoni diġitali" diġà mill-1993. Mill-2010, irnexxielha tlesti l-akkwiżizzjoni ta' materjal fotografiku f'120 għar, wettqet l-ipproċessar tal-immaġnijiet ta' 40 għar, lestiet ir-roaming panoramiku ta' 120 għar, u wettqet ir-rikostruzzjoni tridimensjonali ta' 20 skultura mpittra fl-Għerien ta' Mogao. L-Akkademja ta' Dunhuang introduċiet ukoll I-m-Cave, sistema ta' desktop multi-touch għal żjarat virtwali tal-Għerien ta' Mogao, fejn tiġi ppreżentata rabta bejn l-artefatti li attwalment ġarrbu l-ħsara u l-verżjonijiet irrestawrati virtwalment tagħhom, xi ħaġa li wieħed ma jistax jesperjenzaha matul żjara fiżika.

L-Għar tal-Librerija

L-Għar Nru 17 skopert minn Wang Yuanlu fil-bidu tas-seklu 20 sar magħruf bħala l-Għar tal-Librerija. Jinsab qrib id-daħla li tagħti għall-Għar Nru 16 u oriġinarjament kien jintuża bħala għar ta' mafkar għal patri lokali jismu Hongbian mill-mewt tiegħu fit-862. Hongbian, li kien ġej minn familja Wu għanja, kien responsabbli għall-kostruzzjoni tal-Għar Nru 16, u l-Għar tal-Librerija jaf intuża minnu biex jirtira fih matul ħajtu. Oriġinarjament l-għar kien fih l-istatwa tiegħu li ġiet imċaqilqa lejn għar ieħor meta kienet tintuża għall-ħżin tal-manuskritti, li wħud minnhom għandhom is-siġill ta' Hongbian. Għadd kbir ta' dokumenti li jmorru lura għall-406 sal-1002 instabu fl-għar irrumblati bil-galbu fuq xulxin. Minbarra l-1,100 manuskritt irrumblat, kien hemm ukoll iktar minn 15,000 ktieb tal-karti u testi iqsar, inkluż talba penitenzjali bl-Ebrajk (selichah). Huwa stmat li 50,000 dokument tal-qedem ġew skoperti fihom mill-oqsma tal-letteratura, il-filosofija, l-arti u l-mediċina. L-Għar tal-Librerija kien fih ukoll tessuti bħal bandalori, bosta figurini tal-Buddha li ġarrbu xi ħsara, u oġġetti Buddisti oħra. Skont Stein li kien l-ewwel wieħed li ddeskriva l-għar fil-qagħda oriġinali tiegħu:

Fuq xulxin, mingħajr ebda ordni partikolari, f'dawl bati mil-lampa żgħira tal-patri donnu kien hemm massa solida ta' manuskritti rrumblati sa għoli ta' kważi għaxar piedi, u kienu jiksu, kif intwera minn kejl sussegwenti, qrib il-500 pied kubu bħala wisa'. Il-parti fil-kamra li ma kellha xejn fuqha kienet biżżejjed biex tnejn minn nies ikunu jistgħu joqogħdu bilwieqfa fiha. — Aurel Stein, Ruins of Desert Cathay: Vol. II.

L-Għar tal-Librerija ngħalaq b'ħajt għall-ħabta tal-bidu tas-seklu 11. Ġew proposti għadd ta' teoriji bħala r-raġuni għalfejn l-għar ġie ssiġillat. Stein l-ewwel ippropona li l-għar kien sar repożitorju fejn kienu jintremew il-manuskritti u l-oġġetti antiki li ma kinux f'qagħda tajba, li kellhom xi ħsara u li kienu użati, u mbagħad ġie ssiġillat meta l-post safa mhedded. Wara din l-interpretazzjoni, uħud issuġġerew li l-manuskritti miktuba bl-idejn tat-Tripitaka saru antikwati meta l-istampar sar mifrux, u b'hekk il-manuskritti iktar antiki nħażnu hemmhekk. Suġġeriment ieħor hu li l-għar kien jintuża sempliċement bħala maħżen tal-kotba għad-dokumenti li akkumulaw matul seklu u nofs, u mbagħad ġie ssiġillat meta mtela. Oħrajn, bħal Pelliot, issuġġerixxa xenarju alternattiv, li l-patrijiet malajr malajr ħbew id-dokumenti qabel l-attakk ta' xi invażuri, x'aktarx meta Xi Xia invada l-belt fl-1035. Din it-teorija ġiet proposta fid-dawl tal-assenza ta' dokumenti minn Xi Xia u l-qagħda bla ebda ordni li sabhom fiha Pelliot fl-għar (forsi interpretazzjoni żbaljata ladarba huwa ma kienx jaf li l-għar kien żaru Stein xi xhur qabel). Teorija oħra ssostni li l-oġġetti ġew minn librerija monastika u nħbew minħabba t-theddidiet mill-Musulmani fi triqithom lejn il-Lvant. Din it-teorija tipproponi li l-patrijiet ta' monasteru fil-qrib semgħu dwar il-waqgħa tar-renju Buddist ta' Khotan kontra l-invażuri Karakanidi minn Kashgar fl-1006 u l-qerda li din ikkawżat, u b'hekk issiġillaw il-librerija tagħhom biex jevitaw li tinqered. Teorija possibbli oħra ssostni li sabiex il-manuskritti jiġu salvati minn "Era ta' Deklin" fil-futur, l-Għar tal-Librerija ġie ssiġillat biex dan jiġi evitat.

Id-data tal-issiġillar tal-għar baqgħet tqanqal dibattitu. Rong (2000) ipprovda evidenza li tappoġġa l-1002 bħala d-data tal-issiġillar tal-għar, filwaqt li Huntington (1986) appoġġa l-ħsieb li l-għar ingħalaq għall-ħabta tal-bidu sa nofs is-seklu 13. Diffiċli li wieħed jistabbilixxi l-qagħda tal-materjali li nstabu peress li l-għar ma nfetaħx "skont kundizzjonijiet xjentifiċi", għaldaqstant intilfet evidenza kritika li tappoġġa id-datazzjoni tal-għeluq. L-iżjed data tard irreġistrata fid-dokumenti hija maħsuba li kienet l-1002, u għalkemm uħud ipproponew dati iktar tard għal uħud mid-dokumenti, l-għar x'aktarx li kien ġie ssiġillat mhux wisq wara dik id-data.

Manuskritti ta' Dunhuang

Il-manuskritti mill-Għar tal-Librerija jmorru lura għas-seklu 5 sal-bidu tas-seklu 11 meta ġie ssiġillat. Jaf inżammu hemmhekk sa 50,000 manuskritt, jiġifieri waħda mill-ikbar ħażniet siewja ta' dokumenti tal-qedem li qatt instabet. Filwaqt li l-biċċa l-kbira minnhom huma biċ-Ċiniż, għadd kbir ta' dokumenti huma b'lingwi oħra bħat-Tibetan, l-Ujgur, is-Sanskrit u s-Sogdjan, inkluż il-Kotaniż li dak iż-żmien ma tantx kienet lingwa magħrufa. Dawn setgħu kienu manuskritti antiki rrumblati tal-karta tal-qanneb biċ-Ċiniż u b'bosta lingwi oħra, pothis bit-Tibetan, u pitturi fuq il-qanneb, il-ħarir jew il-karta. Is-suġġett tal-maġġoranza l-kbira tal-manuskritti rrumblati huwa ta' natura Buddista, iżda jkopri wkoll diversità ta' materjal. Flimkien max-xogħlijiet kanoniċi Buddisti mistennija, hemm kummentarji oriġinali, xogħlijiet apokrifi, kotba akkademiċi, kotba tat-talb, xogħlijiet tal-Konfuċjaniżmu, xogħlijiet Taoisti, xogħlijiet Kristjani, xogħlijiet mill-gvern Ċiniż, dokumenti amministrattivi, antoloġiji, glossarji, dizzjunarji u eżerċizzji tal-kalligrafija.

Bosta mill-manuskritti qabel ma kinux magħrufa jew kien maħsub li kienu ntilfu, għaldaqstant il-manuskritti jagħtu ħjiel uniku rigward il-kwistjonijiet reliġjużi u lajċi tat-Tramuntana taċ-Ċina kif ukoll ta' renji oħra tal-Asja Ċentrali mill-perjodi bikrin sad-dinastija Tang u sal-bidu tad-dinastija Song. Il-manuskritti li nstabu fl-Għar tal-Librerija jinkludu l-iżjed ktieb stampat bikri li qatt instab, is-Sutra tad-Djamant mit-868, li ġie tradott għall-ewwel darba mis-Sanskrit għaċ-Ċiniż fis-seklu 4. Dawn il-manuskritti rrumblati jinkludu wkoll manuskritti li kienu jvarjaw mid-Dokumenti Kristjani ta' Jingjiao għall-Manwali Distrettwali ta' Dunhuang u partituri mużikali tal-qedem, kif ukoll ix-xbieha tal-astronomija Ċiniża fuq mappa ta' Dunhuang. Dawn il-manuskritti rrumblati jirrakkontaw dwar l-iżvilupp tal-Buddiżmu fiċ-Ċina, jirreġistraw il-ħajja politika u kulturali ta' dak iż-żmien, u jipprovdu dokumentazzjoni ta' affarijiet lajċi komuni li tagħti ħjiel rari tal-ħajja tan-nies ordinarji f'dawk iż-żminijiet.

Il-manuskritti ġew mifruxa mad-dinja kollha wara l-iskoperta tagħhom. L-akkwiżizzjoni ta' Stein ġiet maqsuma bejn ir-Renju Unit u l-Indja peress li l-ispedizzjoni tiegħu kienet ġiet iffinanzjata miż-żewġ pajjiżi. Stein kellu l-ewwel għażla u seta' jiġbor madwar 7,000 manuskritt sħaħ u 6,000 framment li għalihom ħallas £130, għalkemm dawn jinkludu bosta kopji doppji tas-Sutri tad-Djamant u tal-Lotus. Pelliot ħa kważi 10,000 dokument għall-ekwivalenti ta' £90, iżda għad-differenza ta' Stein, Pelliot kien sinologu mħarreġ u litterat fiċ-Ċiniż, u tħalla jeżamina l-manuskritti liberament, biex b'hekk seta' jagħżel għażla aħjar ta' dokumenti meta mqabbel ma' Stein. Pelliot kien interessat fil-manuskritti iktar mhux tas-soltu u eżotiċi ta' Dunhuang, bħal dawk dwar l-amministrazzjoni u l-finanzjament tal-monasteru u dawk assoċjati mal-gruppi tal-irġiel lajċi. Bosta minn dawn il-manuskritti baqgħu jeżistu biss għaliex kienu jiffurmaw xi tip ta' palinsest fejn il-karti kienu jerġgħu jintużaw u t-testi Buddisti kienu jinkitbu fuq il-faċċata opposta tal-karti. Mijiet ta' manuskritti oħra nbigħu minn Wang lil Otani Kozui u lil Sergei Oldenburg. Issa qed isiru sforzi biex il-manuskritti tal-Għar tal-Librerija jiġu rikostitwiti b'mod diġitali, u issa huma disponibbli bħala parti mill-Proġett Internazzjonali ta' Dunhuang.

Arti

L-arti ta' Dunhuang tkopri iktar minn għaxar ġeneri ewlenin, fosthom l-arkitettura, l-iskulturi bl-istukko, il-pitturi mal-ħitan, il-pitturi fuq il-ħarir, il-kalligrafija, l-istampar fuq il-blokok tal-injam, ir-rakkmu, il-letteratura, il-mużika u ż-żfin, u d-divertiment popolari.

Arkitettura

L-għerien huma eżempji ta' arkitettura mnaqqxa fil-blat, iżda għad-differenza tal-Grotti ta' Longmen u l-Grotti ta' Yungang, il-blat lokali huwa pjuttost konglomerat taż-żrar artab li ma tantx huwa adattat għall-iskulturi jew għad-dettalji arkitettoniċi. Bosta mill-għerien bikrin ġew żviluppati minn stili Buddisti iktar bikrin ta' chaitya mħaffrin fil-blat bħal dawk tal-Għerien ta' Ajanta fl-Indja, b'kolonna ċentrali fi spazju kwadru, bi skulturi fin-niċeċ, li jirrappreżentaw l-istupa li l-fidili setgħu jduru madwarha (parikrama) u jiksbu xi barka. Oħrajn huma għerien bi swali influwenzati mill-arkitettura tradizzjonali tat-tempji Ċiniżi u Buddisti. Dawn l-għerien xi kultant għandhom saqaf b'għamla ta' piramida maqtugħa li ġieli kienet tkun impittra taparsi xi tinda, jew inkella għandhom saqaf ċatt jew forfċi simili għal dak ta' binjiet tradizzjonali. Uħud mill-għerien li kienu jintużaw għall-meditazzjoni huma adattamenti tal-pjanta tal-għerien vihara (monasteri) u fihom kompartimenti laterali kbar biżżejjed biex jesgħu persuna bilqiegħda ġo fihom.

Ħafna mill-għerien oriġinarjament kellhom pjattaformi tal-injam jew tempji quddiemhom imħaffrin fl-irdum, iżda l-biċċa l-kbira minnhom ittieklu jew intilfu b'modi oħra, u fadal ħamsa biss; l-iżjed tnejn bikrin huma eżempji rari tal-arkitettura tal-injam tad-dinastija Song. L-iżjed binja prominenti tal-injam fis-sit, li nbniet għall-ewwel darba matul id-dinastija Tang, tospita l-Buddha l-Kbir u oriġinarjament kienet għolja erba' sulari, iżda sarulha tiswijiet mill-inqas ħames darbiet u għaldaqstant ma għadx għandha l-istruttura oriġinali. Sular żdied bejn it-874 u t-885, u mbagħad saru xi tiswijiet fil-perjodu Guiyijun, u fl-1898 żdiedu żewġ sulari oħra waqt restawr. Fis-seklu 20 saru żewġ proġetti ta' restawr oħra, u l-binja issa hija struttura ta' disa' sulari.

Affreski

L-affreski fl-għerien imorru lura xi elf sena, bejn is-sekli 5 sa 14, u bosta affreski iktar bikrin ġew impittrin mill-ġdid iktar 'il quddiem. L-affreski huma estensivi u jkopru erja ta' 490,000 pied kwadru (46,000 metru kwadru). L-iżjed għerien impittrin għalkollox fihom pitturi mal-ħitan kollha u mas-soqfa, b'tiżjin ġeometriku jew bil-pjanti li jimla l-ispazji mhux meħudin mill-immaġnijiet figurattivi, li huma l-iktar tal-Buddha. L-iskulturi huma mpittrin ukoll b'kuluri jgħajtu. L-affreski huma importanti minħabba l-iskala u r-rikkezza tal-kontenut, kif ukoll għas-sengħa tal-arti involuta biex saru. Is-suġġetti Buddisti huma l-iżjed komuni, għalkemm uħud għandhom suġġetti mitiċi tradizzjonali u ritratti tal-patruni. Dawn l-affreski jiddokumentaw l-evoluzzjoni tal-istili tal-arti Buddista fiċ-Ċina għal kważi elf sena. Is-sengħa tal-arti tal-affreski laħqet l-apoġew tagħha matul id-dinastija Tang, u l-kwalità tax-xogħol battiet wara s-seklu 10.

L-affreski bikrin juru influwenza Indjana u Asjatika Ċentrali qawwija fl-użu tat-tekniki tat-tpittir, fil-kompożizzjoni u fl-istil tal-pitturi kif ukoll tal-kostumi milbusa mill-figuri, iżda stil distint ta' Dunhuang beda jfeġġ matul id-dinastija Wei tat-Tramuntana. Il-motivi ta' oriġini Ċiniża, Asjatika Ċentrali u Indjana jaf jinstabu f'għar wieħed flimkien, u l-elementi Ċiniżi żdiedu matul id-dinastija Wei tal-Punent.

Motiv komuni f'bosta għerien huma ż-żoni miksija għalkollox b'ringieli ta' figuri żgħar tal-Buddha bilqiegħda, li wasslu biex jingħata l-isem ta' "Għerien tal-Elf Buddha". Dawn il-figuri tal-Buddha tpittru bl-użu ta' kontorni lesti biex diversi figuri identiċi setgħu jiġu replikati. Mas-soqfa jew fuq il-figuri tal-Buddha spiss kien ikun hemm apsaras jew ħlejqiet ċelestjali jtiru, u man-naħat t'isfel tal-ħitan ġieli kienu jiġu mpittrin il-figuri tad-donaturi. Il-pitturi spiss jirrakkontaw ġrajjiet tal-jataka, jiġifieri ġrajjiet dwar il-ħajja tal-Buddha, jew tal-avadana, jiġifieri parabboli tad-duttrina tal-karma. L-affreski kemm-il darba kienu juru wkoll temi reliġjużi.

Il-Bodhisattvas bdew jitfaċċaw matul id-dinastija Zhou tat-Tramuntana, u Avalokitesvara (Guanyin), li oriġinarjament kien maskili iżda iktar 'il quddiem kiseb fattizzi femminili, huwa l-iżjed popolari. Il-biċċa l-kbira tal-għerien juru influwenzi Mahayana u Sravakayana (Theravada jew Hinayana), għalkemm il-Buddiżmu Mahayana sar dominanti matul id-dinastija Sui. Innovazzjoni tad-dinastiji Sui-Tang hija r-rappreżentazzjoni viżwali tas-sutri – tagħlimiet Buddisti Mahayana ttrasformati f'pitturi narrattivi kbar, kompluti u dettaljati. Waħda mill-karatteristiċi ċentrali tal-arti tad-dinastija Tang f'Mogao hija r-rappreżentazzjoni tal-ġenna tal-Art Safja, li tindika ż-żieda fil-popolarità ta' din l-iskola tal-Buddiżmu Mahayana matul id-dinastija Tang. L-Illustrazzjoni tal-Ġenna tal-Punent tal-Għar Nru 220 hija affresk ippreservat sew ta' dan it-tip. L-ikonografija tal-Buddiżmu Tantriku, bħall-Avalokitesvara bi ħdax-il ras jew b'elf dirgħajn, bdiet titfaċċa wkoll fl-affreski mal-ħitan tal-Għerien ta' Mogao matul id-dinastija Tang. Saret popolari matul l-okkupazzjoni Tibetana ta' Dunhuang u fil-perjodi sussegwenti, speċjalment matul id-dinastija Yuan.

Filwaqt li l-arti Buddista hija stilistikament distinta mill-arti lajka, l-istil tal-pitturi fl-għerien spiss jirrifletti dak tal-pittura lajka kontemporanja (sa fejn huwa magħruf), speċjalment dak tal-pitturi b'xeni lajċi. Ġeneralment, il-figuri tad-donaturi tpittru bi stil lajk, u jaf jinkludu avvenimenti lajċi assoċjati magħhom. Pereżempju, xeni li juru lill-Ġeneral Zhang Yichao, li mexxa f'Dunhuang b'mod kważi awtonomu matul l-aħħar tad-dinastija Tang, jinkludu kommemorazzjoni tar-rebħa tiegħu kontra t-Tibetani fit-848. Ir-ritratti tad-donaturi kibru fid-daqs matul il-perjodu tat-tmexxija tal-familja Cao li ħadet post il-familja Zhang. Il-familja Cao ffurmat alleanzi mal-Ujgur (ir-Renju Ujgur ta' Gansu u r-Renju ta' Qocho) u mar-Renju Saka ta' Khotan, u r-ritratti tagħhom ġew ippożizzjonati b'mod prominenti f'uħud mill-għerien.

Bosta mill-figuri skuraw minħabba l-ossidazzjoni tal-pigmenti bbażati fuq iċ-ċomb bl-esponiment tagħhom għall-arja u għad-dawl. Bosta figuri bikrin fl-affreski f'Dunhuang saru b'tekniki tat-tpittir li oriġinaw mill-Indja, fejn kienu jintuża l-mili bl-isfumaturi sabiex jinkiseb effett tridimensjonali jew ta' chiaroscuro. Madankollu, l-iskurar taż-żebgħa li ntużat fl-isfumaturi maż-żmien wasslet għal kontorni ħoxnin li jaf ma kinux intenzjonati oriġinarjament mill-artisti li għamluhom. Din it-teknika tal-mili bl-isfumaturi hija unika f'Dunhuang fil-Lvant tal-Asja f'dan il-perjodu peress li tali sfumaturi fuq l-uċuħ umani ġeneralment ma kinux isiru fil-pitturi Ċiniżi qabel ferm wara meta kien hemm influwenzi mill-pitturi Ewropej. Differenza oħra mill-pittura Ċiniża tradizzjonali hija l-preżenza ta' figuri nofshom għerwenin u okkażjonalment għerwenin għalkollox, għaliex fil-pitturi Ċiniżi ġeneralment il-figuri jidhru dejjem lebsin. Bosta mill-affreski sarulhom xi tiswijiet jew inksew bil-ġibs u ġew impittrin mill-ġdid matul is-sekli, u affreski iktar antiki jaf jidhru fejn tneħħew sezzjonijiet b'pitturi li saru wara.

L-Istitut tal-Konservazzjoni ta' Getty għandu paġna ddedikata għall-konservazzjoni ta' dawk l-affreski.

Skulturi

Għad hemm madwar 2,400 skultura tat-tafal fl-Għerien ta' Mogao. Għall-ewwel dawn kienu nbnew fuq qafas tal-injam miksi bil-qasab, u mbagħad immudellati bl-istukko tat-tafal, u kompluti biż-żebgħa. Madankollu, l-istatwi ġganteski huma kollha tal-ġebel. Il-Buddha ġeneralment jintwera bħala l-istatwa ċentrali, spiss b'boddhisattvas, b'rejiet ċelestjali, b'devas, b'apsaras kif ukoll b'yaksas u bi ħlejqiet mitiċi oħra madwaru.

Il-figuri bikrin huma relattivament sempliċi u prinċipalment huma tal-Buddha u ta' Bodhisattvas. Il-figuri tal-Buddha tad-dinastija Wei tat-Tramuntana kien ikollha żewġ Bodhisattvas madwar l-iskultura ċentrali, u żewġ dixxipli oħra żdiedu matul id-dinastija Zhou tat-Tramuntana, sabiex jiffurmaw grupp ta' ħames figuri. Figuri mid-dinastiji Sui u Tang kien ikollhom gruppi ikbar ta' seba' jew disa' figuri, u wħud kienu juru xi xena tal-parinirvana fuq skala kbira bi gruppi ta' newwieħa. L-iskulturi bikrin kienu bbażati fuq prototipi Indjani u Asjatiċi Ċentrali, filwaqt li wħud kienu magħmula bl-istil Grieg-Indjan ta' Gandhara. Maż-żmien l-iskulturi beda jkollhom iktar elementi Ċiniżi u gradwalment saru siniċizzati.

Iż-żewġ statwi ġganteski jirrappreżentaw il-Buddha Maitreya. L-istatwa iktar bikrija u kbira fl-Għar Nru 96, għolja 35.5 metru, inbniet fis-695 skont l-editti tal-Imperatriċi Wu Zetian li tat struzzjonijiet biex jinbnew il-monasteri fis-689 u l-istatwi ġganteski fis-694. L-istatwa iżgħar hija għolja 27 metru u nbniet fis-713–741. L-istatwa l-kbira tal-Buddha tat-Tramuntana ġarrbet ħsarat f'terremot u sarulha t-tiswijiet u r-restawr diversi drabi, għaldaqstant l-ilbies, il-kulur u l-ġesti tagħha nbidlu u r-ras biss tagħha għad għandha d-dehra oriġinali tagħha tal-bidu tad-dinastija Tang. Madankollu, l-istatwa tan-Nofsinhar bejn wieħed u ieħor għadha fil-forma oriġinali tagħha apparti l-id il-leminija tagħha. L-istatwa l-kbira tal-Buddha hija ospitata fi struttura tal-injam prominenti ta' 9 sulari.

Riproduzzjoni tal-Buddha mimdud tal-perjodu Tibetan mill-Għar Nru 158. Il-Mużew Nazzjonali tal-Arti taċ-Ċina, f'Beijing.

Tip ta' għar li nbena matul l-era Tibetana huwa dak bħall-Għar ta' Nirvana, li fih statwa kbira ta' Buddha mimdud li jkopri t-tul kollu tas-sala. Figuri ta' newwieħa fl-affreski jew fl-iskulturi jidhru wkoll tul is-sala wara l-Buddha. Il-figura tal-Buddha fl-Għar Nru 158 hija twila 15.6-il metru.

Il-funzjoni oriġinali tal-"Għar tal-Librerija" kienet ta' santwarju bħala kommemorazzjoni tal-patri Hong Bian tas-seklu 9. L-istatwa tiegħu, mhux daqstant tas-soltu fost ix-xogħlijiet Ċiniżi eżistenti, tneħħiet u tpoġġiet f'post ieħor meta l-għar ġie ssiġillat fis-seklu 11, iżda reġgħet tpoġġiet f'postha fl-Għar tal-Librerija. Hemm ukoll stele tal-ġebel li tiddeskrivi ħajtu, u l-ħajt ta' wara l-istatwa huwa mpitter b'figura ta' qaddej; tali taħlit ta' skulturi mpittrin u affreski mal-ħitan f'kompożizzjoni unika huwa komuni ħafna fl-Għerien ta' Mogao.

Pitturi fuq il-ħarir u l-karta

Qabel l-iskoperta fl-Għar tal-Librerija, il-pitturi oriġinali fuq il-ħarir u fuq il-karta ta' żmien id-dinastija Tango, perjodu influwenti fl-arti Ċiniża, kienu rari ħafna, u l-biċċa l-kbira tal-eżempji li kienu għadhom eżistenti kienu kopji li saru ferm wara. Iktar minn elf pittura fuq il-ħarir, bandalori u rakkmi nstabu fl-Għar tal-Librerija, u milli jidher l-ebda ma kienu jmorru lura għal qabel l-aħħar tas-seklu 7. Il-maġġoranza l-kbira tal-pitturi huma anonomi, iżda bosta huma ta' kwalità kbira, speċjalment dawk ta' żmien id-dinastija Tang. Il-biċċa l-kbira huma pitturi ta' sutri, xbihat tal-Buddha, u pitturi narrattivi. Il-pitturi juru aspetti tal-istil Ċiniż kontemporanju tal-kapitali Chang'an, iżda bosta jirriflettu wkoll stili ta' pitturi Indjani, Tibetani u Ujgur.

Hemm pitturi li saru bil-pinzell u bil-linka biss, uħud b'żewġ kuluri, kif ukoll bosta oħrajn b'diversi kuluri. L-iżjed komuni huma dawk ta' figuri individwali, u l-biċċa l-kbira tal-pitturi x'aktarx ingħataw b'donazzjoni minn xi individwu, li spiss jintwera fuq skala diminuttiva. Il-figuri tad-donaturi jsiru iktar elaborati u b'ilbies notevoli għall-ħabta tas-seklu 10.

Immaġnijiet stampati

Is-*Sūtra tad-Djamant*, l-eqdem ktieb stampat magħruf fid-dinja.

L-Għar tal-Librerija huwa importanti wkoll bħala sors ta' immaġnijiet u testi bikrin rari prodotti bl-istampar fuq il-blokok tal-injam, inkluż is-Sutra tad-Djamant famuża, l-iżjed ktieb stampat bikri li għadu jeżisti. Immaġnijiet stampati oħra saru biex jitwaħħlu mal-ħitan, spiss b'test taħthom b'talb u xi kultant b'dedika mingħand id-devot li kkummissjonahom; mill-inqas żewġ immaġnijiet stampati ġew ikkummissjonati minn Cao Yuanzhong, il-Kummissarju Imperjali ta' Dunhuang fid-947. Bosta mill-immaġnijiet għandhom kuluri li żdiedu bl-idejn fi ħdan il-kontorni stampati. Diversi folji fihom impressjonijiet ripetuti tal-istess blokka b'immaġni tal-Buddha. X'aktarx li dawn jirriflettu xi ħażna li kienet tinqata' u tinbigħ lill-pellegrini, iżda l-kitbiet f'xi eżempji juru li dawn kienu jiġu stampati wkoll fi żminijiet differenti minn individwu bħala devozzjoni biex jikseb il-merti. Mhuwiex ċar jekk dawn l-individwi kellhomx il-blokok tagħhom stess jew jekk żarux xi monasteru biex jistampawlhom l-immaġnijiet.

Tessuti

It-tessuti li nstabu fl-Għar tal-Librerija jinkludu bandalori tal-ħarir, dvalji ta' fuq l-artali, kisi għall-manuskritti, u lbies tal-patrijiet (kāṣāya). Normalment il-patrijiet kienu jużaw drappijiet li jikkonsistu minn diversi fdalijiet ta' ħwejjeġ u tessuti bħala sinjal ta' umiltà; għaldaqstant dawn jagħtu ħjiel siewi dwar id-diversi tipi ta' tessuti tal-ħarir u ta' rakkmu li kienu disponibbli dak iż-żmien. Il-bandalori tal-ħarir kienu jintużaw biex iżejnu wiċċ l-irdum fl-għerien matul il-festivals, u dawn kienu jiġu mpittra u ġieli rrakkmati. Id-dvalji li kienu jintużaw biex iżejnu l-artali u t-tempji kellhom strixxa orizzontali fuq nett, li minnha kienu jiddendlu tipi differenti ta' tessuti b'għamla tal-ittra V qishom xi ingravata moderna.

Għerien

L-għerien tnaqqxu fil-ġenb ta' rdum li huwa twil kważi żewġ kilometri. Fil-quċċata tad-dinastija Tang, kien hemm iktar minn elf għar, iżda maż-żmien bosta mill-għerien intilfu, inkluż l-iżjed għerien bikrin. Attwalment hemm 735 għar f'Mogao; l-iżjed magħrufa sew huma l-487 għar li jinsabu fis-sezzjoni tan-Nofsinhar tal-irdum li huma postijiet ta' pellegrinaġġ u ta' qima. 248 għar instabu wkoll lejn it-Tramuntana li kienu kwartieri residenzjali, kompartimenti għall-meditazzjoni u postijiet funebri għall-patrijiet. L-għerien fis-sezzjoni tan-Nofsinhar huma mżejna, filwaqt li dawk fis-sezzjoni tat-Tramuntana fil-biċċa l-kbira mhumiex imżejna.

L-għerien huma raggruppati flimkien skont l-era tagħhom, u l-għerien il-ġodda minn dinastija ġdida nbnew f'partijiet differenti tal-irdum. Mill-affreski, mill-iskulturi u minn oġġetti oħra li nstabu fl-għerien, ġew iddeterminati d-dati ta' madwar ħames mitt għar. Din li ġejja hija lista tal-għerien skont l-era, li ġiet ikkompilata fis-snin 80 tas-seklu 20 (minn dak iż-żmien ġew identifikati iktar):

Sittax-il Renju (366–439) - 7 għerien, l-eqdem wieħed imur lura għall-perjodu Liang tat-Tramuntana.
Wei tat-Tramuntana (439–534) u Wei tal-Punent (535-556) - 10 għerien minn kull fażi.
Zhou tat-Tramuntana (557–580) - 15-il għar.
Dinastija Sui (581–618) - 70 għar.
Bidu tad-dinastija Tang (618–704) - 44 għar.
L-aħħar tad-dinastija Tang (705–780) - 80 għar.
Nofs id-dinastija Tang (781–847) - 44 għar (din l-era f'Dunhuang hija magħrufa wkoll bħala l-perjodu Tibetan peress li Dunhuang dak iż-żmien kienet tinsab taħt okkupazzjoni Tibetana).
Perjodu ta' Guiyijun (biċ-Ċiniż: 歸義軍; "L-Armata tar-Ritorn għat-Tjubija", 848–1036), meta Dunhuang kienet immexxija mid-dinastiji Zhang u Cao. Dan il-perjodu jista' jinqasam fil-perjodi l-oħra li ġejjin:

L-aħħar tad-dinastija Tang (848–906) - 60 għar.
Ħames Dinastiji (907–960) - 32 għar.
Dinastija Song (960–1035) - 43 għar.

Xia tal-Punent (1036–1226) - 82 għar.
Dinastija Yuan (1227–1368) - 10 għerien.

Sit ta' Wirt Dinji

L-Għerien ta' Mogao ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1987.^[2]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' sitt kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; il-kriterju (v) "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni umana mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".^[2]

Gallerija

Referenzi

^ Murray, Stuart A. P. (2009). The Library: An Illustrated History. Chicago: Skyhorse Publishing. p. 49. ISBN 978-1-61608-453-0.
^ ^a ^b ^ċ ^d "Mogao Caves". whc.unesco.org. Miġbur 2024-08-19.
^ "Getty Institute helps save China's Mogao Grottoes from tourism's impact". Los Angeles Times (bl-Ingliż). 2014-09-27. Miġbur 2024-08-19.
^ Chung, Tan (1994). Dunhuang art: through the eyes of Duan Wenjie. Indira Gandhi National Centre for the Art. ISBN 81-7017-313-2. pp. 29-30.
^ Trudy Ring; Noelle Watson; Paul Schellinger, eds. (1996). Asia and Oceania: International Dictionary of Historic Places. Routledge. p. 242. ISBN 978-1884964046.
^ Riefe, Jordan (2016-05-13). "Artifacts from ancient Chinese cave temples head west for California exhibit" (bl-Ingliż). Miġbur 2024-08-19.
^ Roderick Whitfield; Susan Whitfield; Neville Agnew (2015). Cave Temples of Mogao at Dunhuang: Art History on the Silk Road: Second Edition (2nd ed.). Getty Publications. p. 55. ISBN 978-1606064450.
^ McPherson, Naomi (1998). Frescoes and Fables: Mural Stories from the Mogao Grottoes in Dunhuang. New World Press. p. 14. ISBN 978-7800054006.
^ "敦煌市历史沿革_区划地名网（行政区划网）". www.xzqh.org. Miġbur 2024-08-19.
^ Agnew, Neville; Reed, Marcia; Ball, Tevvy (2016). Cave Temples of Dunhuang. Getty Publications. p. 87. ISBN 978-1606064894.
^ Rong, Xinjiang (2013). Eighteen Lectures on Dunhuang. Brill Academic Publishers. p. 427. ISBN 978-9004252332.

[1] Murray, Stuart A. P. (2009). The Library: An Illustrated History. Chicago: Skyhorse Publishing. p. 49. ISBN 978-1-61608-453-0.

[:0-2] ċ ^d "Mogao Caves". whc.unesco.org. Miġbur 2024-08-19.

[3] "Getty Institute helps save China's Mogao Grottoes from tourism's impact". Los Angeles Times (bl-Ingliż). 2014-09-27. Miġbur 2024-08-19.

[4] Chung, Tan (1994). Dunhuang art: through the eyes of Duan Wenjie. Indira Gandhi National Centre for the Art. ISBN 81-7017-313-2. pp. 29-30.

[5] Trudy Ring; Noelle Watson; Paul Schellinger, eds. (1996). Asia and Oceania: International Dictionary of Historic Places. Routledge. p. 242. ISBN 978-1884964046.

[6] Riefe, Jordan (2016-05-13). "Artifacts from ancient Chinese cave temples head west for California exhibit" (bl-Ingliż). Miġbur 2024-08-19.

[7] Roderick Whitfield; Susan Whitfield; Neville Agnew (2015). Cave Temples of Mogao at Dunhuang: Art History on the Silk Road: Second Edition (2nd ed.). Getty Publications. p. 55. ISBN 978-1606064450.

[8] McPherson, Naomi (1998). Frescoes and Fables: Mural Stories from the Mogao Grottoes in Dunhuang. New World Press. p. 14. ISBN 978-7800054006.

[9] "敦煌市历史沿革_区划地名网（行政区划网）". www.xzqh.org. Miġbur 2024-08-19.

[10] Agnew, Neville; Reed, Marcia; Ball, Tevvy (2016). Cave Temples of Dunhuang. Getty Publications. p. 87. ISBN 978-1606064894.

[11] Rong, Xinjiang (2013). Eighteen Lectures on Dunhuang. Brill Academic Publishers. p. 427. ISBN 978-9004252332.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]