Banská Štiavnica
| Banská Štiavnica | |||
|---|---|---|---|
 Slovakkja | |||
 | |||
| |||
| Amministrazzjoni | |||
| Stat sovran | Slovakkja | ||
| Region of Slovakia | Reġjun ta' Banská Bystrica | ||
| District of Slovakia | Distrett ta' Banská Štiavnica | ||
| Isem uffiċjali |
Banská Štiavnica Selmecbánya Schemnitz Selmecbánya Schemnitz | ||
| Ismijiet oriġinali | Banská Štiavnica | ||
| Kodiċi postali |
969 01 | ||
| Ġeografija | |||
| Koordinati | 48°27′31″N 18°53′35″E / 48.4586°N 18.8931°EKoordinati: 48°27′31″N 18°53′35″E / 48.4586°N 18.8931°E | ||
  Banská Štiavnica Banská Štiavnica (Slovakia) | |||
| Superfiċjenti | 46.38 kilometru kwadru | ||
| Għoli | 621 m | ||
| Fruntieri ma' | Žiar nad Hronom | ||
| Demografija | |||
| Popolazzjoni | 9,628 abitanti (1 Jannar 2021) | ||
| Informazzjoni oħra | |||
| Fondazzjoni | 1156 (Gregorian) | ||
| Kodiċi tat-telefon |
045 | ||
| Żona tal-Ħin | UTC+1u UTC+2 | ||
| bliet ġemellati | Hünenbergu Székesfehérvár | ||
| banskastiavnica.sk… | |||
Banská Štiavnica (pronunzja bis-Slovakk: [ˈbanskaː ˈʂcɪɐʋɲitsa]; bil-Ġermaniż: Schemnitz; bl-Ungeriż: Selmecbánya (Selmec), pronunzja: [ˈʃɛlmɛd͡zbaːɲɒ]) huwa raħal fis-Slovakkja ċentrali, fin-nofs ta' krater enormi maħluq miċ-ċediment ta' vulkan antik. Minħabba d-daqs tiegħu, il-krater huwa magħruf bħala l-Muntanji ta' Štiavnica. Banská Štiavnica għandu popolazzjoni ta' iktar minn 10,000 ruħ. Huwa raħal Medjevali li ġie ppreservat għalkollox. Minħabba l-valur storiku tagħhom, ir-raħal u l-inħawi tal-madwar tiegħu tniżżlu fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fil-11 ta' Diċembru 1993.[1]
Storja
[immodifika | immodifika s-sors]Id-destin ta' Banská Štiavnica kien marbut mill-qrib mal-isfruttament tar-riżorsi abbundanti tiegħu ta' minerali tal-fidda. Skont evidenza mill-iskavi, is-sit ġie insedjat matul in-Neolitiku.
L-ewwel insedjament li wettaq xogħol tal-estrazzjoni ġie stabbilit miċ-Ċeltiċi fis-seklu 3 Q.K. X'aktarx ġie okkupat mit-tribù Ċeltika tal-Cotini. Awturi Rumani semmew l-attivitajiet tal-estrazzjoni tat-tribù tal-Cotini li kienu jgħixu fis-Slovakkja ċentrali attwali sa ma ġew deportati lejn il-Pannonja fil-Gwerer Markomanniċi minn Ruma. Is-sit ġie insedjat ukoll minn Slavi bikrin u fis-sekli 10 u 11 kien hemm insedjament iffortifikat Slovakk. Is-sit kien jissejjaħ terra banensium (l-art tal-minaturi) diġà mill-1156. Il-popolazzjoni lokali tat l-isem Štiavnica (nixxiegħa aċiduża) lill-insedjament fil-wied, u l-insedjament ta' fuq l-għolja Ligotavá hora jew Glanzenberg (il-muntanja li tleqq) kienet tissejjaħ Bana (minjiera). L-isem komuni uniku Schebnyzbana ġie ddokumentat għall-ewwel darba fl-1255. Flimkien mal-popolazzjoni Slavika lokali ngħaqdu insedjaturi Ġermaniżi bil-ħiliet fis-seklu 13. Dawn adattaw l-isem lokali għall-isem Ġermaniż Schemnitz. Banská Štiavnica kiseb l-istatus ta' raħal irjali fl-1238, bħala wieħed mill-ewwel irħula fir-Renju tal-Ungerija.
Fil-qalba u fl-aħħar tal-Medju Evu, ir-raħal kien il-produttur prinċipali tal-fidda u tad-deheb fir-Renju tal-Ungerija. Matul il-Gwerer Ottomani, it-Torok għamlu sforzi kbar biex jaħkmu l-irħula sinjuri li kellhom il-minjieri fin-naħa ta' fuq tar-Renju tal-Ungerija (Banská Štiavnica, Banská Bystrica u Kremnica). Fis-seklu 16, din it-theddida ġdida wasslet biex f'Banská Štiavnica jinbnew fortifikazzjonijiet qawwijin, inkluż żewġ kastelli. Bħala wieħed mill-iżjed ċentri importanti tar-Riformazzjoni tal-Protestantiżmu fil-pajjiż, ir-raħal kien parti mil-"Lega Protestanta tas-Seba' Rħula tal-Minjieri" flimkien ma' Banská Belá, Banská Bystrica, Kremnica, Ľubietová, Nová Baňa u Pukanec.
Ir-raħal kien ukoll ċentru ewlieni ta' innovazzjoni fl-industrija tax-xogħol tal-estrazzjoni. Fl-1627, intużaw il-porvli f'minjiera għal waħda mill-ewwel drabi fid-dinja (wara Le Thillot, Franza). Fis-seklu 18, ix-xjenzati lokali Jozef Karol Hell, Maximilian Hell u Samuel Mikovíny iddisinjaw u bnew sistema sofistikata ta' ġibjuni u ta' kanali tal-ilma, magħrufa bħala tajchy, sabiex jitbattal l-ilma mill-minjieri mgħerrqa. It-tajchy mhux biss salvat il-minjieri milli jingħalqu, talli pprovdiet ukoll l-enerġija għall-fażi bikrija ta' industrijalizzazzjoni.
.JPG)
L-Akkademja tax-Xogħol fil-Minjieri tar-raħal, stabbilita hemmhekk fl-1735 minn Samuel Mikovíny, kienet l-ewwel skola tax-xogħol fil-minjieri fir-Renju tal-Ungerija. Mill-1763, il-Hofkammer fi Vjenna bl-appoġġ mir-Reġina Marija Tereża, ittrasformat l-iskola fl-Akkademja tax-Xogħol fil-Minjieri.[2] Fl-1807, Istitut tal-Forestrija ġie "stabbilit permezz ta' deċiżjoni tal-Imperatur Franz I"; fl-1848 l-istitut beda jissejjaħ l-Akkademja tax-Xogħol fil-Minjieri u l-Forestrija, prattikament "l-ewwel università teknika fid-dinja".[3] Fl-1919, wara l-ħolqien taċ-Ċekoslovakkja, l-Akkademja ġiet ittrasferita lejn Sopron fl-Ungerija. It-tradizzjonijiet tal-istudenti tal-Akkademja (it-tradizzjonijiet skolastiċi ta' Selmec) għadhom ħajjin fis-suċċessuri tagħha, l-Università ta' Miskolc u l-Università Slovakka tat-Teknoloġija fi Bratislava, kif ukoll fil-kulleġġi f'Sopron, f'Székesfehérvár u f'Dunaújváros.[4]
Fl-1782, Banská Štiavnica kien it-tielet l-ikbar raħal fir-Renju tal-Ungerija (bi 23,192 abitant jew b'40,000 abitant jekk jiġu inklużi s-subborgi), wara Pozsony (illum il-ġurnata Bratislava) u Debrecen. Iżda l-iżvilupp tar-raħal kien marbut wisq mill-qrib mal-attività tal-estrazzjoni li progressivament kienet qed tmajna mit-tieni nofs tas-seklu 19. Illum il-ġurnata, Banská Štiavnica huwa ċentru importanti għar-rikreazzjoni u għat-turiżmu, bis-saħħa tal-wirt storiku rikk tiegħu.
Matul it-Tieni Gwerra Dinjija, Banská Štiavnica ttieħed mit-truppi Sovjetiċi tat-53 Armata fis-7 ta' Marzu 1945.[5]
Attrazzjonijiet
[immodifika | immodifika s-sors]
Il-qalba tar-raħal hija l-Pjazza storika tat-Trinità (bis-Slovakk: Trojičné námestie) iddominata minn kolonna monumentali tal-pesta. Il-pjazza tintuża spiss għal avvenimenti kulturali u fiha hemm ukoll mużew mineraloġiku. Fir-raħal hemm żewġ kastelli, l-hekk imsejjaħ "l-antik" (bis-Slovakk: Starý zámok) u "l-ġdid" (bis-Slovakk: Nový zámok), li ġew ittrasformati f'mużewijiet.
Il-mużew tal-estrazzjoni fil-beraħ joffri eskursjoni taħt l-art twila 1.5 km (0.93 mili) f'minjieri li jmorru lura għas-seklu 17. Il-viżitaturi jingħataw elmi, ġagagi u lampi biex jużawhom waqt l-eskursjoni.[6] Wieħed jista' jitlob bil-quddiem għal gwida bl-Ingliż, bil-Ġermaniż jew bl-Ungeriż. Minjiera antika oħra li hija miftuħa għall-pubbliku (bis-Slovakk: Glanzenberg) hija saħansitra eqdem. Din il-minjiera, li tinsab eżatt taħt iċ-ċentru tar-raħal, attirat bosta viżitaturi famużi fl-imgħoddi, mill-Imperatur Josef II għall-Prinċep Albert ta' Monaco.
Ir-raħal huwa mdawwar b'ġibjuni artifiċjali antiki tal-ilma msejħa tajchy li kienu jintużaw għax-xogħol tal-estrazzjoni. Bejn is-sekli 15 u 18 inbnew sittin ġibjun sabiex jipprovdu l-enerġija għall-industrija tal-estrazzjoni li kienet qed tikber ġmielha dak iż-żmien. Il-ġibjuni huma kkollegati permezz ta' network ta' kanali twal iktar minn 100 kilometru (62 mil). Dawn il-monumenti storiċi straordinarji issa jintużaw l-iktar għar-rikreazzjoni.
Knejjes
[immodifika | immodifika s-sors]- Il-Knisja ta' Santa Katarina
Fil-Kalvarju ta' Banská Štiavnica hemm kumpless ta' knejjes u kappelli qrib Ostry vrch li nbnew fis-seklu 18 mill-Ġiżwiti.
Demografija
[immodifika | immodifika s-sors]Banská Štiavnica għandha popolazzjoni ta' 10,674 ruħ (skont iċ-ċensiment tal-31 ta' Diċembru 2005). Skont iċ-ċensiment tal-2001, 93.9 % tal-abitanti kienu Slovakki u 2 % kienu Rom. Bosta nies huma dixxendenti tal-Ġermaniżi mill-Karpazji, li kellhom rwol importanti ħafna fl-istorja Medjevali tar-raħal. Il-kompożizzjoni reliġjuża tar-raħal hi: 65 % Kattoliċi Rumani, 18.9 % mingħajr affiljazzjoni reliġjuża, u 7.6 % Luterani.[7]
Ġemellaġġ
[immodifika | immodifika s-sors]Banská Štiavnica hija ġemellata ma':
- Hünenberg, l-Iżvizzera;
- Moravská Třebová, iċ-Ċekja;
- Olsztynek, il-Polonja;
- Ptuj, is-Slovenja;
- Sopron, l-Ungerija;
- Tatabánya, l-Ungerija.
Nies notevoli
[immodifika | immodifika s-sors]- Ulrika Babiaková, astronomu;
- Jozef Karol Hell, inventur u inġinier tal-estrazzjoni Ungeriż;
- Maximilian Hell, astronomu Ungeriż;
- Dezo Hoffmann, fotografu;
- Anton Hykisch, kittieb, diplomatiku u politiku;
- Nikolaus Joseph von Jacquin, xjenzat Awstrijaku;
- Andrej Kmeť, xjenzat;
- Domokos Kosáry, storiku Ungeriż;
- Ľudovít Lačný, kompożitur tal-problemi taċ-ċess;
- Mastru MS, pittur Ungeriż;
- Samuel Mikovíny, matematiku, inġinier u kartografu;
- Alexander Pituk, kompożitur tal-problemi taċ-ċess Ungeriż;
- Emília Vášáryová, attriċi;
- Magdaléna Vášáryová, attriċi u diplomatika
- Andrej Sládkovič, predikatur Luteran, poeta, kritiku, pubblikatur u traduttur.
Riżorsi ġenealoġiċi
[immodifika | immodifika s-sors]Ir-rekords għar-riċerka ġeneoloġika huma disponibbli fl-arkivju statali Statny Archiv f'Banska Bystrica, is-Slovakkja.
- Rekords tal-Knisja Kattolika Rumana (twelid/żwieġ/mewt): 1627-1892 (paroċċa A);
- Rekords tal-Knisja Luterana (twelid/żwieġ/mewt): 1594-1925 (paroċċa A).
Sit ta' Wirt Dinji
[immodifika | immodifika s-sors]Ir-Raħal Storiku ta' Banská Štiavnica u l-Monumenti Tekniċi fil-Qrib ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1993.[1]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (v) "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni umana mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli".[1]
Referenzi
[immodifika | immodifika s-sors]- ^ a b ċ Centre, UNESCO World Heritage. "Historic Town of Banská Štiavnica and the Technical Monuments in its Vicinity". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2023-03-30.
- ^ Skont il-mafkar fiċ-ċentru tar-raħal (ara l-istampa iktar 'l isfel fuq ix-xellug).
- ^ "UNESCO Treasury". www.cestaunesco.sk. Miġbur 2023-03-31.
- ^ Bratislava, S. T. U. "The history". www.stuba.sk (bl-Ingliż). Miġbur 2023-03-31.
- ^ "Освобождение городов". www.soldat.ru. Miġbur 2023-03-31.
- ^ "Banské múzeum v prírode | Slovenské banské múzeumSlovenské banské múzeum". web.archive.org. 2017-11-29. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2017-11-29. Miġbur 2023-03-31.
- ^ "Statistika". web.archive.org. 2007-05-13. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2007-11-16. Miġbur 2023-03-31.