Xprunara

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Xprunara Maltija li ttajjar il-bandiera tal-Kavallieri ta' San Gwann kif muri f'pittura ta' Abraham-Louis-Rodolphe Ducros tal-1778

Xprunara (Ingliż speronara, French: spéronare) kienet tip ta’ inġenju tal-merkanzija żgħir li oriġina minn Malta li kien jintuża fil-Mediterran mis-seklu 16 sal-bidu tas-seklu 20. Il-bastimenti ġeneralment ma kellhomx gverta u kellhom arblu wieħed biss, ħafna drabi b'qlugħ Latin jew tarkija. Xi bastimenti akbar kellhom nofs gverta jew sa tliet arbli.

Kienu komuni fil-kummerċ bejn Malta u Sqallija, u kienu jivvjaġġaw ukoll lejn portijiet oħra fil-Mediterran. Kienu użati biex iġorru passiġġieri jew merkanzija u ħafna drabi kienu involuti fil-kuntrabandu. F'xi każijiet, id-dgħajjes kienu wkoll użati għas-sajd, korsari jew bħala gunboats, bl-ixprunara tal-klassi Calypso tan-Navy Franċiża eżempji ta' dawn tal-aħħar.

Storja[immodifika | immodifika s-sors]

Ekwipaġġ ta’ xprunara Maltija f’Katanja kif muri f’pittura ta’ Abraham-Louis-Rodolphe Ducros tal-1778
Veduta ta’ wara ta’ sloop ankrat tar-Royal Navy Brittanika, u żewġ xprunara Maltin, waħda ankrata u oħra bil-qlugħ, il-Mużew Nazzjonali Marittimu
Żewġ xprunara minn Scilla u tartana kif murija f'pittura tal-1778 ta’ Abraham-Louis-Rodolphe Ducros

L-ixprunara oriġinat f'Malta, u d-disinn tagħha x'aktarx żviluppa mill-brigantini madwar is-seklu 16. L-ewwel referenza possibbli magħrufa tat-tip ta’ bastiment hija mill-1576, iżda l-ewwel sors affidabbli li jsemmiha huwa mill-1614. L-eqdem rappreżentazzjoni magħrufa tal-bastiment hija pittura ex voto tal-1740 fis-Santwarju tal-Madonna tal-Ħerba.[1] Huwa maħsub li xprunara bikrija kellhom sperone jew xprun fil-pruwa, li minnu ħadu isimhom. Matul il-perjodu tal-ħakma tal-Kavallieri f’Malta, l-ixprunara kienu jissemmew esklussivament għal qaddisin Insara. Meta Malta kienet taħt il-ħakma Brittanika, ħafna mill-bastimenti kellhom ismijiet sekulari femminili, għalkemm xi wħud baqgħu jissemmew għall-qaddisin. Fis-seklu 19, l-ixprunara kienu mibnija minn bennejja tal-vapuri fil-moll Franċiż tal-Port il-Kbir.

L-ixprunara normalment kienu jitilqu mill-Port il-Kbir jew minn San Pawl il-Baħar, u komunement kienu jġorru passiġġieri u merkanzija bejn Malta u Sqallija. Ħafna drabi kienu jġorru qamħ jew qamħirrum, imma xi drabi kienu jġorru wkoll bhejjem. Vjaġġi bħal dawn bejn Malta u Sqallija kienu jieħdu madwar 12-il siegħa. Qabel ma kien hemm servizz postali organizzat, il-kaptani tal-ixprunara setgħu jġorru korrispondenza privata bi ħlas.[2] L-ixprunara kienu jagħmlu wkoll vjaġġi qosra lejn Għawdex, u vjaġġi itwal lejn destinazzjonijiet oħra tal-Mediterran bħal Napli, Reggio Calabria, Ruma, Livorno, Genova, Marsilja, u portijiet fi Spanja.[1] Xi wħud għaddew mill-Istrett ta' Ġibiltà u marru sa Cádiz.[3]

Xi xprunara kellhom użu limitat fil-flotta tal-Ordni ta' San Ġwann. Fl-1618, tliet xprunara daħlu għas-servizz flimkien mal-kċejjen tal-Ordni biex jipparteċipaw f'attakk kontra bastimenti tal-għadu f'Susa. Xprunara akkumpanjat skwadra tal-kċejjen fl-1663, u fl-1733 xprunara wettqet spjunaġġ fuq it-tbaħħir Ottoman f'Korfu. Xi xprunara kienu jintużaw ukoll għal dmirijiet ta’ gwardja fil-Port il-Kbir. Il-bastimenti spiss waqgħu fil-priża tal-pirati tal-Barbarija, u hemm ukoll każijiet ta' kursara Maltin li użaw xprunara biex jaqbdu bastimenti żgħar tal-għadu. Rwol ieħor għall-ixprunara kienu jinkludu l-kuntrabandu u s-sajd.

In-Flotta Navali Franċiża kultant bniet jew akkwistat xprunara, armathom u użathom bħala dgħajjes tat-tisjir. L-ixprunara tal-klassi Calypso u Nausicaa huma eżempji ta' dan.[4] Xi xprunara nxtraw ukoll minn sidien mill-Italja jew mit-Tramuntana tal-Afrika, u xi bennejja ta’ dgħajjes Sqallin inkorporaw elementi mill-ixprunara fid-dgħajjes tagħhom stess. L-ixprunara influwenzat ukoll id-disinn ta’ dgħajjes tradizzjonali oħra Maltin, fosthom id-dgħajsa t’Għawdex jew dgħajsa tal-Latini.[1]

Minħabba żviluppi teknoloġiċi u fatturi soċjoekonomiċi, l-ixprunara ma baqgħetx relevanti sal-aħħar tas-seklu 19, u dan it-tip ta' bastiment sparixxa fil-bidu tas-seklu 20.

Deskrizzjoni[immodifika | immodifika s-sors]

L-ixprunara kienu dgħajjes żgħar, b’tarf doppju li normalment ma kellhomx gverta, iżda kultant kellhom nofs gverta. Kellhom pruwa għolja b’munqar mal-pruwa, u bħal bastimenti tradizzjonali Maltin ftit kellhom taqwis ħlief mal-pruwa u l-poppa. Il-ġenb tad-dgħajsa kellha washboards, u l-bastimenti spiss kienu ta' kulur jgħajjat. L-ixprunara kellha kabina żgħira ħdejn il-poppa biex takkomoda l-passiġġieri.

L-ixprunara normalment kellhom tul ta' madwar 24–30 pied (7.3–9.1 m).[3] Minn nofs is-seklu 19, xi xprunara inbnew b'dimensjonijiet ħafna akbar, u xi wħud kienu twal aktar minn 60 pied (18 m). L-ixprunara kienu mgħammra kemm bl-imqadef kif ukoll bil-qlugħ.

Ħafna xprunara kellhom arblu wieħed, għalkemm fis-seklu 19 xi wħud mill-bastimenti akbar kellhom tnejn jew tlieta. L-ixprunara bikrija kellhom arblu wieħed b'qlugħ Latin u ġib, iżda t-tarkija ġie introdott madwar is-seklu 17 u kien użat komunement fuq l-ixprunara b'arblu wieħed. Bastimenti akbar taʼ żewġ jew tliet arbli kellhom qlugħ Latin. Fl-aħħar tas-seklu 19, kien hemm xi tentattivi biex jiġi introdott armar ta' skuna fuq l-ixprunara.

L-ixprunara kienu normalment imħaddma minn kaptan u erba' sa sitt membri tal-ekwipaġġ, li kienu qaddiefa iżda kienu wkoll jimmaniġġjaw il-qlugħ. Skont id-daqs tad-dgħajsa, xi wħud kellhom ekwipaġġ akbar, sa tnax-il persuna.

Legat[immodifika | immodifika s-sors]

L-ixprunara dehret fuq bolla ta’ Malta tal-20 ċenteżmu fl-1982,[5] fuq id-denominazzjoni ta' Lm 5 tar-raba’ serje ta’ karti tal-flus tal-lira Maltija maħruġa fl-1986,[6] u fuq munita tad-deheb ta’ Lm 10 li ġiet izzekkata mill-Bank Ċentrali ta’ Malta fl-2002.[7]

Aqra aktar[immodifika | immodifika s-sors]

  • Muscat, Joseph (2000). The Xprunara. PIN Publications. ISBN 99909-41-93-9.

Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]

Wikimedia Commons għandha fajls multimedjali li għandhom x'jaqsmu ma': Xprunara (Speronaras)
  1. ^ a b ċ Muscat, Joseph (1993). ""The Xprunara" Proceedings of History Week 1993: 123–150" (PDF). web.archive.org. Arkivjat mill-oriġinal fl-2019-01-22. Miġbur 2022-02-17.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
  2. ^ "Maltapost privatisation latest red-letter day in postal history". Times of Malta (bl-Ingliż). Miġbur 2022-02-17.
  3. ^ a b Kerdu, Pierre Marie Louis de Boisgelin de (1805). Ancient and Modern Malta (bl-Ingliż). R. Phillips. pp. 114–115. Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |iktar= (għajnuna)
  4. ^ Winfield, Rif (2015). French warships in the age of sail, 1786-1861. Barnsley. p. 303.
  5. ^ "Maltapost Philately - Maltese Ships 1st Series 1982 - 20c". www.maltaphilately.com. Miġbur 2022-02-17.
  6. ^ "Said Malta Coin & Banknote Catalogue (2010) - Malta Book". SAID (Remy) Malta (bl-Ingliż). Miġbur 2022-02-17.
  7. ^ "Royal Mint Precious Fine Gold Collection - Xprunara - Central Bank of Malta". www.centralbankmalta.org. Miġbur 2022-02-17.
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Xprunara&oldid=300014"