Aqbeż għall-kontentut

Val di Noto

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Il-Knisja ta' San Duminku, Noto

Val di Noto jew Vallo di Noto[1] (litteralment "il-Wied ta' Noto") hija żona storika u ġeografika li tinkludi t-tarf tax-Xlokk tal-gżira ta' Sqallija, dominata mill-promontorju tal-ġebla tal-ġir tal-għoljiet Iblei. Storikament, din iż-żona kienet waħda mit-tliet widien ta' Sqallija.

Val di Noto kienet ċirkoskrizzjoni amministrattiva li kienet tieħu ħsieb il-ġustizzja, it-teżor u qajla anke l-affarijiet militari tar-Renju ta' Sqallija minn żmien in-Normanni sa meta r-renju ġie abolit fl-1812. Fl-2002 tmien bliet Barokki ta' Sqallija fi ħdan dan il-wied tniżżlu fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.[2] Dawn huma Caltagirone, Catania, Militello, Modica, Noto, Palazzolo, Ragusa u Scicli.[3]

Ġeografija fiżika

[immodifika | immodifika s-sors]
Mappa ta' Sqallija b'Val di Noto bl-oranġjo

Il-wied kien jinkludi ż-żona tax-Xlokk tal-gżira ta' Sqallija, bejn il-provinċji ta' Ragusa u ta' Siracusa, u parti mill-provinċji ta' Catania, ta' Enna u ta' Caltanissetta, inkluż ix-xmajjar Salso, Dittaino u Simeto bħala konfini tal-Punent u tat-Tramuntana rispettivament, kif ukoll ix-xmara Amenano fit-Tramuntana jew Longane. Fl-imgħoddi l-wied kien jinkludi wkoll il-belt ta' Catania, li s-soltu titqies bħala parti minn Val Demone. Fil-fatt, il-belt kienet spiss tinsab dejjem qrib il-konfini bejn iż-żewġ widien u ċirkoskrizzjonijiet amministrattivi u kienet titqies bħala parti ta' wied jew ta' ieħor skont l-amministrazzjoni relattiva ta' dak iż-żmien.[4]

Iż-żona hija kkaratterizzata mill-għoljiet prinċipali Iblei u parti mill-għoljiet Erei. Il-preżenza ta' bosta xmajjar u rdumijiet twassal biex iż-żona titqies bħala kumplessa ferm ġeografikament. Ġeoloġikament, iż-żona hija ffurmata minn promontorju kbir tal-għoljiet Iblei magħmul minn saffi sedimentarji u saffi oħra fejn titfaċċa l-lava preistorika li kienet irriżultat mill-fenomeni tal-vulkaniżmu taħt l-għoljiet Iblei. Tul il-linja tat-Tramuntana ta' Val di Noto ġiet identifikata l-linja ta' kuntatt bejn il-plakka Ewroasjatika u tat-Tramuntana tal-Afrika. Dan in-nuqqas ta' stabbiltà ġeoloġika jwassal biex iż-żona titqies bħala b'riskju sismoloġiku qawwi, u dan ħareġ fid-dieher bit-terremoti tal-1542 u tal-1693. Il-veġetazzjoni, fejn mhijiex marbuta mal-għelejjel, hija tipika tal-makkja Mediterranja. L-insedjamenti prinċipali huma ddistribwiti fuq ġewwa tat-territorju, għalkemm xorta waħda hemm bliet u rħula qrib il-kosta.

Storja

[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Knisja ta' Ragusa

L-iktar insedjament antik iddokumentat f'Val di Noto huwa dak ta' Akrai, ħdejn Palazzolo Acreide, li ġie stabbilit fis-664 Q.K. Din kienet l-ewwel kolonja tal-insedjament tal-Korinzji f'Siracusa.

L-insedjamenti ta' Val di Noto nqerdu għalkollox mit-terremot enormi tal-1693 li heżżeż il-gżira ta' Sqallija. Wara t-terremot, ħafna rħula reġgħu ġew rikostruwiti fuq siti ġodda għalkollox, fosthom Noto u Grammichele. Il-mexxejja ta' dak iż-żmien, ir-rejiet ta' Spanja, taw awtorità speċjali lin-nobbli Giuseppe Lanza biex jiddisinja mill-ġdid l-irħula mġarrfin, u rnexxielu jagħmel dan billi ddisinja l-irħula bi stil Barokk u Rinaxximentali.

L-insedjamenti ġodda ġew iddisinjati mill-ġdid bi pjazza kwadra fiċ-ċentru tagħhom bit-toroq jinbtu minnha. Il-binjiet ewlenin bħall-knejjes, il-kjostri u l-palazzi nbnew bħala punti fokali għat-toroq il-ġodda, u t-toroq stess inbnew qishom grilja. Bosta mill-irħula individwali reġgħu nbnew biex ikollhom karattru uniku, bħar-raħal ta' Grammichele li nbena b'għamla eżagonali bi pjazza kwadra fiċ-ċentru, magħmula minn knisja parrokkjali u muniċipju.

L-irħula reġgħu nbnew bl-istil Barokk Sqalli; l-iktar raħal notevoli huwa r-raħal ta' Noto stess, li issa sar destinazzjoni popolari tat-turiżmu bis-saħħa tal-arkitettura Barokka fina tiegħu.

Etimoloġija u l-ewwel sekli mingħajr dokumentazzjoni

[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Knisja ta' San Bartilmew ta' Scicli

L-oriġini etimoloġika tat-terminu Vallo ġiet diskussa b'mod wiesa' u ma teżistix ipoteżi waħda definittiva. B'mod ġenerali jingħad li ġej minn terminu Għarbi[5], spiss identifikat bħala wālī (وَالِ), jiġifieri "gvernatur" jew "viċirè". Madankollu, it-terminu jiddefinixxi l-maġistraturi tal-provinċji u mhux il-provinċji nfushom, li iktar jissejħu waliya (وَلِيَ). Skont l-istudjuż u Orjentalista Michele Amari, it-terminu vallis għandu jiġi interpretat bħala t-traduzzjoni bil-lingwa Latina tat-terminu ʾiqlīm (إقليم) (plural: ʾaqālīm), b'tifsiriet differenti fl-ewwel diplomi Normanni fejn it-"territorju" seta' jirreferi għal kwalunkwe belt, distrett jew provinċja; minkejja dan, din tibqa' biss ipoteżi. Fir-rigward tad-deklinazzjoni tat-terminu ntlaħaq qbil fuq l-użu tal-maskil, b'distinzjoni mil-lemma valle b'oriġini ferm differenti, għalkemm kemm-il darba kien hemm attribuzzjonijiet żbaljati tat-terminu u mhux xi ħaġa rari li d-deklinazzjoni tkun bil-femminil, jiġifieri la Val di Noto.[6]

L-isem Vallo di Noto oriġina minn isem il-belt ta' Noto, li attwalment tagħmel parti mill-konsorzju komunali ħieles ta' Siracusa u hija l-belt kapitali tiegħu. Minkejja l-ipoteżi ta' Amari li jattribwixxi lil Noto bħala s-sede tal-gvernatur tal-wied fl-epoka Iżlamika, fil-verità ma jeżisti l-ebda sors li jmur lura għal żmien l-Għarab fi Sqallija li jiddokumenta l-konfigurazzjoni tal-belt skont dik l-ipoteżi.[7]

Wieħed jista' jistaqsi pereżempju għaliex Val di Noto kellu jkun l-eċċezzjoni meta mqabbel maż-żewġ widien l-oħra ta' Val Demone u ta' Val di Mazara, li l-bliet kapitali tagħhom ma kellhomx x'jaqsmu mal-bliet li tawhom isimhom: isem Val Demone oriġina etimoloġikament mill-belt Biżantina ta' Demenna, u l-belt kapitali tiegħu kienet Messina, filwaqt li isem Val di Mazara oriġina etimoloġikament mill-belt ta' Mazara del Vallo, u ċ-ċentru prinċipali tiegħu kien Palermo, u mill-inqas qatt ma saret ipoteżi, la minn Amari u lanqas minn storiċi magħrufa oħra, li bħal ma jingħad għal Noto, anke Demenna u Mazara setgħu jirrappreżentaw il-bliet kapitali tal-Vallo.

It-taraġ famuż ta' Caltagirone

L-unika xrara ta' evidenza, fin-nuqqas totali ta' sorsi, hija l-avveniment storiku traġiku li wassal għall-qerda temporanja ta' Siracusa, il-belt kapitali ta' Sqallija kollha sal-ħakma tal-Għarab. B'hekk, Amari jagħmel l-ipoteżi li l-ħakkiema l-ġodda kienu jimirħu fuq l-għoljiet Iblei u ddisinjaw l-lokalità fl-għoljiet ta' Noto bħala ċ-ċentru maġġuri ġdid tat-territorju; fil-verità proprju l-għoljiet, jew mill-inqas il-pożizzjoni ġeografika strateġika ideali għad-difiża u biex jingħalqu qaqoċċa (ta' min ifakkar li f'Noto stkennet il-familja tal-aħħar emir Għarbi ta' Sqallija li miet jiġġieled fl-ilmijiet tal-port ta' Siracusa) x'aktarx li kien l-aspett komuni li kellhom ukoll it-tliet bliet li wasslu għall-ismijiet tal-Valli.

Dejjem skont Amari, wieħed jista' jissaponi li l-wied ħaddan fih lil Siracusa bħala s-sede amministrattiva tiegħu, għalkemm imbagħad lejn l-aħħar tas-seklu 14, jiġifieri diversi sekli wara l-istabbiliment preżunt tagħha, l-istess belt ġiet innominata bħala s-sede ta' Kamra Reġinali, jiġifieri "Stat fi ħdan l-Istat ta' Sqallija", u b'hekk kellha awtonomija amministrattiva fuq diversi bliet, u fosthom Noto ma tissemmiex.

Madankollu, ta' min jiftakar li malli Vallo di Noto ma baqax jeżisti, ġiet stabbilita l-provinċja ta' Siracusa taħt il-Borboni, mhux dik ta' Noto, bl-istess mod bħalma ġew stabbiliti ż-żewġ provinċji tal-Borboni ta' Messina u ta' Palermo li ħadu post il-widien rispettivi.

Storja suċċessiva

[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Knisja ta' San Ġorġ, Modica

Vallo di Noto kellu jissostitwixxi l-Provinċja preċedenti ta' Siracusa, u minnha tnaqqas it-territorju li ntuża għall-kostruzzjoni tan-nukleu ta' Val Demone.[8] L-ewwel referenza għall-Vallo saret pjuttost tard meta mqabbel ma' Val Demone, kważi mitt sena wara, fl-1172.[9] Effettivament tressqet is-suppożizzjoni li t-tqassim fi tliet widien x'aktarx li saret qabel l-istabbiliment Normann tar-Renju u x'aktarx li b'hekk kien jeżisti iqlīm Iżlamiku diġà mill-bidu tal-okkupazzjoni Aglabida ta' Sqallija. B'hekk, jagħmel sens l-istabbiliment taħt Ruġġieru II fil-mument tat-twaqqif tar-Renju fl-1130.[10]

Il-funzjoni amministrattiva li kellu l-wied primarjament kien li jieħu ħsieb il-ġustizzja tal-parti tiegħu tar-Renju. Din il-funzjoni tnaqqset ferm, kif ġara anke fir-rigward tal-widien l-oħra, permezz tar-riforma ta' Federiku prevista fil-Kostituzzjonijiet ta' Melfi, li wasslet għat-twaqqif ta' żewġ Provinciae (li ngħataw it-titlu tal-istess istituzzjonijiet Rumani: Lilibetana u Siracusana) minkejja li nżamm ukoll it-titlu ta' Vallo.[11] Taħt Pietru I reġgħet ġiet stabbilita l-funzjoni amministrattiva tal-Vallo, abbażi tal-konfini tal-arċidjoċesi antika ta' Siracusa.[12] Fiċ-ċiklu ta' konċessjonijiet ta' Federiku IV li ngħataw matul is-snin 70 tas-seklu 14 minn Val di Noto, tneħħew il-capitanati tal-kontea ta' Modica u l-artijiet ta' Ragusa, Caltagirone, Lentini, Siracusa u forsi l-istess Noto.[13] Fir-riforma li ried Martinu I fil-Kostituzzjonijiet tal-1403 kien previst l-istabbiliment mill-ġdid tal-funzjonijiet oriġinarji tat-tliet Valli, madankollu ma kienx hemm applikazzjoni konkreta ta' dan kollu.[14]

Fl-1583, il-viċiré Marcantonio Colonna rriforma l-konfigurazzjoni politika tar-Renju, u reġa' stabbilixxa t-tliet Valli, li għal xi żmien taħt l-Aragoniżi kienu saru seba', u Val di Noto reġa' sar struttura unitarja, bl-istess konfini tal-iklim taż-żmien Iżlamiku, għalkemm fit-Tramuntana nbidlu kemxejn minħabba t-twessigħ ta' Val Demone lejn in-Nofsinhar li kiseb parti minn Val di Castrogiovanni, li nqasam bejn Val Demone u Val di Noto.[15] Val di Noto żamm il-funzjonijiet tiegħu sal-1812, u mbagħad ġie maqsum f'ċirkoskrizzjonijiet ferm iżgħar, jiġifieri id-distretti ta' Piazza, Terranova, Caltagirone, Modica, Noto u Siracusa.[16]

Arkeoloġija

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-fdalijiet tar-raħal ta' Angie ġew skoperti mill-ġdid mill-istoriku Tomas Fuentes fis-seklu 16. Skavi ulterjuri fil-bidu tas-seklu 19 mill-Baruni Gabrielle Ally żvelaw artefatti importanti mill-istorja bikrija tal-Lvant ta' Sqallija.

Sit ta' Wirt Dinji

[immodifika | immodifika s-sors]
Il-plakka tal-UNESCO

Wara t-terremot tal-1693, iċ-ċentri urbani ewlenin ta' Val di Noto nqerdu kważi għalkollox. Ir-rikostruzzjoni suċċessiva tal-ewwel deċennji tas-seklu 18 wasslet biex il-bliet mifnija mit-terremot adottaw soluzzjonijiet arkitettoniċi u artistiċi li jikkaratterizzaw il-wied kollu. L-istil Barokk reġa' ffjorixxa u dan ġie rikonoxxut fl-2002 mill-UNESCO bit-tniżżil ta' Val di Noto fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji.[2]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' erba' kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (v) "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni umana mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli".[2][17]

Referenzi

[immodifika | immodifika s-sors]
  1. ^ Tommaso Fazello, "Della Storia di Sicilia - Deche Due", Volum 1, Palermo, p. 547.
  2. ^ a b ċ Centre, UNESCO World Heritage. "Late Baroque Towns of the Val di Noto (South-Eastern Sicily)". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2022-03-06.
  3. ^ "Val di Noto - World Heritage Site - Pictures, Info and Travel Reports". www.worldheritagesite.org. Miġbur 2022-03-06.
  4. ^ Vito Maria Amico, Dizionario topografico della Sicilia, Gioacchino Dimarzio, Volum I, Palermo, Pietro Morvillo, 1855, pp. 282-283.
  5. ^ Antonino Marrone, Circoscrizioni amministrative, compiti e reclutamento dei giustizieri siciliani dal 1282 al 1377 (PDF), in Mediterranea. Ricerche storiche, n. 21, aprile 2011, p. 17.
  6. ^ Salvatore Chindemi, Siracusa e l'ex-prefetto di polizia di Palermo memoria di, 1848, pp. 15-16.
  7. ^ Michele Amari, Storia dei Musulmani di Sicilia, Volume I, Firenze, Le Monnier, 1854, p. 465.
  8. ^ Michele Amari, Storia dei Musulmani di Sicilia, Volume I, Firenze, Le Monnier, 1854, pp. 466-467.
  9. ^ Henri Bresc, Jean-Michel Poisson, Limites internes de la Sicilie Médiévale, in Frontière et pleupement dans le monde méditerranéen au Moyen Âge. École française de Rome - Casa de Velázquez, Castrum 4, Madrid, 1992, pp. 323-326, ISBN 84-86839-34-3.
  10. ^ Michele Amari, Storia dei Musulmani di Sicilia, Volume I, Firenze, Le Monnier, 1854, pp. 466-468.
  11. ^ Guglielmo Capozzo, Memorie su la Sicilia, Volume II, Palermo, Tipografia di Bernardo Virzì, 1840, p. 567.
  12. ^ Antonino Marrone, Circoscrizioni amministrative, compiti e reclutamento dei giustizieri siciliani dal 1282 al 1377, in Mediterranea. Ricerche storiche, n. 21, aprile 2011, p. 18.
  13. ^ Antonino Marrone, Circoscrizioni amministrative, compiti e reclutamento dei giustizieri siciliani dal 1282 al 1377, in Mediterranea. Ricerche storiche, n. 21, aprile 2011, pp. 33-36.
  14. ^ Francesco Testa, cap. 51 di re Martino, p. 164.
  15. ^ Luigi Santagati, Viabilità e topografia della Sicilia antica (PDF), Volume I, La Sicilia del 1720, Palermo, Regione Siciliana, 2004, ISBN 88-88559-96-5. p. 46.
  16. ^ Costituzione del regno di Sicilia, Cap. V, p. 10.
  17. ^ "Le città tardo barocche del Val di Noto". web.archive.org. 2015-09-24. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2015-09-24. Miġbur 2022-03-06.
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Val_di_Noto&oldid=313117"