Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice
Il-Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice (bil-Kroat: Nacionalni park Plitvička jezera, kollokjalment Plitvice, ippronunzjata [plîtʋitse]) huwa wieħed mill-eqdem u l-ikbar parks nazzjonali fil-Kroazja. Fl-1979, il-Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice tniżżel fil-lista tas-Siti ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO.[1]
Il-park nazzjonali ġie stabbilit fl-1949 u jinsab fiż-żona karstika (jiġifieri tal-ġebla tal-ġir) muntanjuża tal-Kroazja ċentrali, fil-fruntiera mal-Bożnija-Ħerzegovina. It-triq importanti li tikkollega t-Tramuntana man-Nofsinhar tal-pajjiż tgħaddi minn ġoż-żona tal-park nazzjonali u tikkollega l-art fuq ġewwa tal-Kroazja mar-reġjun kostali Adrijatiku.
Iż-żona protetta hija estiża fuq 296.85 kilometru kwadru. Madwar 90 % ta’ din iż-żona hija parti mill-Kontea ta’ Lika-Senj, filwaqt li l-10 % l-oħra hija parti mill-Kontea ta’ Karlovac.
Kull sena, iktar minn miljun viżitatur iżuru dan il-park.[2][3] L-aċċess għall-park huwa bi ħlas li jvarja skont it-tip ta’ żjara u jlaħħaq massimu ta’ €34 għal kull adult għal ġurnata (skont il-prezzijiet tas-sajf tal-2018).[4]
Erja
[immodifika | immodifika s-sors]
Il-park nazzjonali huwa magħruf mad-dinja kollha għal-lagi tiegħu rranġati f’kaskati. Mis-superfiċe jidhru 16-il lag. Dawn il-lagi huma r-riżultat tal-konfluwenza ta’ diversi xmajjar żgħar u xmajjar karstiċi ta’ taħt l-art. Il-lagi kollha huma interkonnessi u jsegwu l-fluss tal-ilma. Il-lagi huma sseparati b’digi naturali magħmula mid-depożiti minerali, li jiġu ddepożitati permezz tal-azzjoni tal-muski, tal-algi u tal-batterji. Id-digi tad-depożiti minerali huma partikolarment sensittivi u huma r-riżultat ta’ interdipendenza bejn l-ilma, l-arja u l-pjanti. Il-pjanti u l-batterji ddepożitati jakkumulaw fuq xulxin, u jiffurmaw dawn id-digi naturali li jikbru b’rata ta’ xi ċentimetru fis-sena.
Is-16-il lag huma sseparati f’raggruppament ta’ fuq u ieħor t’isfel u huma ffurmati mid-dewbien tas-silġ mill-muntanji. L-ilma jinżel minn altitudni ta’ 636 metru għal 503 metri fuq distanza ta’ madwar tmien kilometri, allinjati f’direzzjoni min-Nofsinhar għat-Tramuntana. Il-lagi kollettivament ikopru erja ta’ madwar 1.99 kilometru kwadru, u l-ilma li jinżel mill-iktar lag t’isfel jifforma x-xmara Korana.
Il-lagi huma rinomati għall-kuluri distintivi tagħhom, li jvarjaw mill-iżraq għall-aħdar, għall-griż jew għall-blu. Il-kuluri jinbidlu b’mod kostanti skont il-kwantità ta’ minerali jew organiżmi fl-ilma u l-angolu tad-dawl tax-xemx.[5]
Etimoloġija
[immodifika | immodifika s-sors]L-isem Plitvice ssemma għall-ewwel darba f’dokument miktub fl-1777 minn Dominik Vukasović, il-qassis ta’ Otočac.[6] Dan l-isem ingħata minħabba l-fenomeni naturali li ħolqu l-lagi. In-natura ffurmat baċiri baxxi (bil-Kroat: pličina jew plitvak, plitko tfisser baxx), li mtlew bl-ilma. Għal sekli sħaħ, l-ilma biddel l-għamla tal-ġebla tal-ġir u b’hekk sawwar il-pajsaġġ ta’ din iż-żona. Id-digi naturali emerġenti tad-depożiti minerali rażżnu l-fluss tal-ilma u żammew l-ilma fihom. L-għoli ta’ dawn id-digi qed jikber kontinwament.[7]
Xi xjenzati jirreferu għax-xmara Plitvica bħala l-oriġini tal-isem. Il-fluss ta’ ix-xmara żgħira jidħol fil-Lagi ta’ Plitvice fin-naħa t’isfel u fil-parti finali tal-lagi. Hemm ukoll villaġġ fl-inħawi li għandu l-istess isem. Il-mases tal-ilma tal-Lagi ta’ Plitvice jkomplu bħala x-xmara Korana fid-direzzjoni tat-Tramuntana.
Il-park nazzjonali sar famuż matul is-snin 60 u 70 tas-seklu 20 permezz ta’ diversi produzzjonijiet ta’ films Western tar-rumanzi ta’ Karl May. Bosta xeni nġibdu ħdejn il-lagi jew il-kaskati.
Pożizzjoni
[immodifika | immodifika s-sors]Rotot u distanzi
[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Lagi ta’ Plitvice ffurmaw f’fondoq bejn il-muntanja Mala Kapela fil-Punent u l-muntanja Plješevica fil-Lvant qalb l-Alpi Dinariċi. Il-park nazzjonali jinsab fir-rotta nazzjonali D1 Żagreb-Split bejn Slunj u Korenica qrib il-Bożnija-Ħerzegovina. Muniċipalitajiet kbar oħra fiż-żona tal-madwar huma Ogulin, Rakovica, Otočac, Gospić u Bihać fil-Bożnija-Ħerzegovina.
L-iqsar distanza lineari bejn il-kosta Adrijatika u l-park nazzjonali hija 55 km.[8] Bit-triq mir-raħal kostali ta’ Senj, id-distanza hija madwar 110 km. Wara li wieħed jaqsam il-katina muntanjuża ta’ Velebit, jasal fl-artijiet karstiċi watja ta’ Lika. Dan l-artijiet watja fihom ħafna poljes (qishom fniedaq żgħar) karstiċi (eż. il-Gacko polje).
L-iktar kollegament rapidu bit-triq mit-Tramuntana san-Nofsinhar fi ħdan il-Kroazja, ir-rotta A1 Żagreb-Split tgħaddi madwar 50 km fil-Punent tal-park nazzjonali u b’hekk tevita ż-żona protetta. Il-Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice jista’ jintlaħaq mill-ħruġ ta’ Karlovac fit-Tramuntana, mill-ħruġ ta’ Otočac fil-Punent jew mill-ħruġ ta’ Gornja Ploča fin-Nofsinhar.[9]
L-eqreb ajruporti huma dawk ta’ Zadar, Żagreb u Rijeka. L-eqreb stazzjonijiet ferrovjarji huma dawk ta’ Josipdol u Plaški, għalkemm ma hemm l-ebda konnessjoni diretta b’karozza tal-linja bejn dawn l-istazzjonijiet ferrovjarji u l-lagi.[10] Bit-trasport pubbliku, il-lagi jistgħu jintlaħqu faċilment permezz tal-linji diretti tal-karozzi tal-linja minn Żagreb, Karlovac, Zadar jew Split.
Iż-żona tal-Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice hija estiża fuq żewġ suddiviżjonijiet politiċi jew kontej (bil-Kroat: županija). L-erja ta’ 296.85 kilometru kwadru hija diviża bejn il-Kontea ta’ Lika-Senj (90.7 fil-mija) u l-Kontea ta’ Karlovac (9.3 fil-mija)[11], u b’hekk l-awtorità tal-park nazzjonali taqa’ taħt ġurisdizzjoni nazzjonali. L-erja kumplessiva tal-korp tal-ilma hija madwar 2 km2. L-ikbar żewġ lagi, Prošćansko jezero u Kozjak, ikopru madwar 80 fil-mija tal-erja kumplessiva tal-korp tal-ilma. Dawn il-lagi huma wkoll l-iktar fondi, u jilħqu fond ta’ 37 u 47 metru rispettivament. Fil-Lag ta’ Kozjak, qed jintużaw dgħajjes elettriċi li ma tantx jagħmlu storbju u li ma jniġġsux. L-ebda wieħed mil-lagi l-oħra fil-park ma huwa iktar fond minn 25 metru. Il-waqgħa fl-altitudni mill-ewwel lag sa l-aħħar wieħed hija ta’ 133 metru.[12]
Is-16-il lag li jidhru mis-superfiċe jiġu raggruppati fi 12-il Lag ta’ Fuq (Gornja jezera) u f’erba’ Lagi t’Isfel (Donja jezera).
| Lag | Altitudni (m) | Erja (ha) | Fond (m) | Grupp |
|---|---|---|---|---|
| Prošćansko jezero | 636 | 69.0 | 37 | Lagi ta’ Fuq |
| Ciginovac | 625 | 7.5 | 11 | Lagi ta’ Fuq |
| Okrugljak | 613 | 4.1 | 15 | Lagi ta’ Fuq |
| Batinovac | 610 | 1.5 | 6 | Lagi ta’ Fuq |
| Veliko jezero | 607 | 1.5 | 8 | Lagi ta’ Fuq |
| Malo jezero | 605 | 2.0 | 10 | Lagi ta’ Fuq |
| Vir | 599 | 0.6 | 5 | Lagi ta’ Fuq |
| Galovac | 585 | 12.5 | 25 | Upper Lakes |
| Milinovo jezero | 576 | 1.0 | 1 | Lagi ta’ Fuq |
| Gradinsko jezero | 553 | 8.1 | 10 | Lagi ta’ Fuq |
| Buk | 545 | 0.1 | 2 | Lagi ta’ Fuq |
| Kozjak | 535 | 81.5 | 47 | Lagi ta’ Fuq |
| Milanovac | 523 | 3.2 | 19 | Lagi t’Isfel |
| Gavanovac | 519 | 1.0 | 10 | Lagi t’Isfel |
| Kaluđerovac | 505 | 2.1 | 13 | Lagi t’Isfel |
| Novakovića brod | 503 | 0.4 | 5 | Lagi t’Isfel |
| Lagi ta’ Plitvice | 217.0 |
L-ogħla kaskati huma l-Kaskata l-Kbira (bil-Kroat: Veliki slap) fl-aħħar tal-Lagi t’Isfel, u l-Kaskata ta’ Galovac (bil-Kroat: Galovački buk) fil-Lagi ta’ Fuq.
| Kaskati | Għoli |
|---|---|
| Kaskata l-Kbira (Veliki slap) | 78 m |
| Kaskata ta’ Galovac (Galovački buk) | 25 m |
Fi ħdan iż-żona tal-park nazzjonali hemm 19-il insedjament żgħir. Flimkien dawn jiffurmaw il-muniċipalità tal-Lagi ta’ Plitvice (bil-Kroat: općina Plitvička Jezera). Il-muniċipalità hija parti mill-Kontea ta’ Lika-Senj u s-sede tinsab f’Korenica.
Iż-żona tal-Lagi ta’ Plitvice minn dejjem kienet titqies bħala parti mir-reġjuni storiċi ta’ Lika u ta’ Kordun. Matul il-Gwerer mal-Ottomani, ir-reġjuni kien parti mill-Fruntiera Militari Kroata li kienet taħt il-kontroll dirett tal-Kunsill tal-Gwerra tal-Asburgi.
Topografija u ġeoloġija
[immodifika | immodifika s-sors]Art
[immodifika | immodifika s-sors]
Il-pożizzjoni ġeografika partikolari tal-Lagi ta’ Plitvice u l-karatteristiċ klimatiċi speċifiċi kkontribwew biex jitfaċċaw bosta fenomeni naturali u biex ikun hemm bijodiversità rikka f’din iż-żona. Minkejja li jinsabu qrib ir-reġjun klimatiku tal-Mediterran, fil-Lagi ta’ Plitvice hemm klima muntanjuża prevalenti. Dawn il-kundizzjonijiet klimatiċi huma prevalenti minħabba l-katina muntanjuża ta’ Velebit, li taġixxa bħala separatur klimatiku bejn ir-reġjun kostali u l-art fl-għoli ta’ Lika. Għal sekli sħaħ, inħolqu leġġendi dwar din il-katina muntanjuża mitika.
Id-disponibbiltà tal-ilma, influwenzata mill-konfigurazzjoni tal-art, għandha impatt kbir fuq il-bijodiversità taż-żona. Mad-dawra tal-Lagi ta’ Plitvice hemm diversi muntanji. In-naħa tal-Punent taż-żona tal-park nazzjonali hija kkonfinata mill-muntanja Mala Kapela, filwaqt li n-naħa tal-Lvant hija kkonfinata mill-muntanja Plješevica, li tirrappreżenta wkoll il-fruntiera mal-Bożnija-Ħerzegovina. Il-Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice jinsab fil-pjanura ta’ Plitvice li hija mdawra bi tliet muntanji li huma parti mill-Alpi Dinariċi: il-muntanja Plješevica (bil-quċċata Gornja Plješevica tlaħħaq l-1,640 m), il-muntanja Mala Kapela (bil-quċċata Seliški Vrh tlaħħaq l-1,280 m), u l-muntanja Medveđak (bil-quċċata li tlaħħaq it-884 m).[13]
L-art muntanjuża msaġġra sservi bħala ġibjun tal-ilma u hija wkoll kennija għal ħafna speċijiet ta’ annimali. Id-differenza kbira fl-altitudni fi spazju dejjaq bejn il-muntanji fin-Nofsnhar u x-xmara Korana fit-Tramuntana tirrappreżenta wkoll kriterju sinifikanti għall-bijodiversità f’dan ir-reġjun. Id-differenza kumplessiva fl-altitudni fi ħdan iż-żona tal-park nazzjonali hija 912-il metru (l-ogħla elevazzjoni hija l-quċċata Seliški vrh li tlaħħaq l-1,279 m, filwaqt li l-iktar elevazzjoni baxxa tlaħħaq it-367 m fil-pont minn naħa għall-oħra tax-xmara Korana).[13]
L-art tal-park nazzjonali hija art magħmula minn blat karstiku, l-iktar dolomit u ġebla tal-ġir, b’lagi u għerien assoċjati, u dan sawwar l-iktar karatteristiċi distintivi tal-lagi. Ħdejn il-lagi stess wieħed jista’ jżur l-Għar ta’ Golubnjača (145 m), qabel it-tieni kaskata tax-xmara Korana, u l-Għar ta’ Šupljara (68 m), ’il fuq mil-Lag ta’ Kaluđerovac. Hemm għerien oħra bħal pereżempju l-Għar ta’ Mračna (160 m), l-Għar ta’ Vila Jezerkinje (104 m) u l-Għar ta’ Golubnjača fl-Għalqa ta’ Homoljačko (153 m). Fi ħdan il-park nazzjonali, jeżistu diversi għerien qishom fosos, bħal dawk ta’ Čudinka (-203 m) jew Jama f’Vršić (-154 m, b’tul ta’ 110 m). Fl-Għar ta’ Rodića f’Sertić Poljana u fl-Għar ta’ Mračna fil-Lagi t’Isfel, instab għadam tal-orsijiet u għaldaqstant dawn is-siti jistgħu jitqiesu bħala sinifikanti paleontoloġikament.
Xmajjar
[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Lagi ta’ Plitvice joriġinaw fin-Nofsinhar taż-żona tal-park fil-konfluwenza ta’ Bijela Rijeka (Xmara Bajda) u Crna Rijeka (Xmara Sewda). Dawn ix-xmajjar joriġinaw fin-Nofsinhar tal-muniċipalità ta’ Plitvički Ljeskovac u jingħaqdu ħdejn wieħed mill-pontijiet f’dan il-villaġġ. Minn hawn ’il quddiem sal-lagi, il-mases tal-ilma jissejħu Matica (jiġifieri kurrent tal-ilma, iżda tista’ tfisser ukoll għerq jew oriġini). Fil-bajja ta’ Liman (imsejħa wkoll Limun), li hija parti minn Prošćansko jezero, hemm xmara żgħira oħra li tnixxi fil-lagi. Din ix-xmara tiġi alimentata minn fawwara permanenti; għalkemm il-kwantità tal-ilma tvarja. B’mod temporanju, l-ilma mid-dirgħajn tax-xmara li s-soltu jkunu mejtin ġieli jilħaq il-Prošćansko jezero mill-Punent.
Ix-xmara Plitvica tilħaq il-katina tal-lagi ta’ Plitvice fit-Tramuntana permezz tal-Kaskata l-Kbira. Dan il-post jissejjaħ Sastavci (jiġifieri konfluwenza jew kompożizzjoni). Il-mases tal-ilma tal-Lagi ta’ Plitvice u tax-xmara Plitvice jiffurmaw ix-xmara Korana.[13]
Karatteristiċi ta’ taħt l-art
[immodifika | immodifika s-sors]Il-konfigurazzjoni ta’ taħt l-art tal-Lagi ta’ Plitvice tikkonsisti minn diversi karatteristiċi ġeoloġiċi. B’mod ġenerali, iż-żona kollha tal-Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice tista’ tiġi attribwita liż-żona karstika tal-Ewropa tax-Xlokk. Il-karatteristika tipika ta’ din iż-żona karstika hija l-blat dgħajjef jew poruż, l-iktar id-dolomit jew il-ġebla tal-ġir. Din il-konfigurazzjoni toħloq fenomeni ġeomorfoloġiċi differenti li jissejħu dolina (kavità), polje, uvala, ponor, eċċ.
Fil-ġejjieni, l-analiżi tal-mogħdijiet tal-ilma ta’ taħt l-art jaf tkun qasam interessanti ta’ riċerka għall-ispeleologi. Sa issa, ma tantx nafu wisq dwar dawn il-mogħdijiet tal-ilma mhux esplorati. Mal-ewwel daqqa t’għajn, jista’ jiġi aċċertat li hemm nuqqas ta’ ilma fir-reġjun karstiku. Madankollu, dan huwa minnu biss fis-superfiċe. Il-maġġor parti tal-fenomeni naturali jseħħu taħt l-art, fejn hemm abbundanza ta’ ilma.
.jpg)
Minħabba l-karatteristiċi tal-ġebla tal-ġir, ħafna xmajjar jiskulaw fil-blat u jispiċċa fix-xejn fuq l-art. Madankollu, taħt l-art jeżistu sistemi ta’ xmajjar estensivi. Malli l-ilma jasal fuq blat li jkun iebes, jifforma xmajjar fuq is-superfiċe. Dan il-fenomenu tax-xmajjar karstiċi ta’ taħt l-art (bil-Kroat: rijeka ponornica) jista’ jiġi osservat ukoll fil-Lagi ta’ Plitvice.
Is-sedimenti tat-tufa ilhom jiffurmaw mill-Plejstoċene ’l quddiem f’kavitajiet jew fi fniedaq bejn il-muntanji tal-madwar. B’mod ġenerali, iż-żona taħt l-art tal-Lagi ta’ Plitvice tista’ tiġi kkategorizzata f’żewġ żoni. Il-Lagi ta’ Fuq fin-Nofsinhar jikkonsistu b’mod predominanti mid-dolomit, filwaqt li l-Lagi t’Isfel fit-Tramuntana jikkonsistu b’mod predominanti mill-ġebla tal-ġir. Id-dolomit huwa kemxejn iktar iebes mill-ġebla tal-ġir. Għalkemm huwa fraġli meta jiġi affettwat minn xi influwenza fiżika, id-dolomit għandu proprjetajiet tal-permeabbiltà tal-ilma li huma iktar baxxi. B’kuntrast ma’ dan, il-ġebla tal-ġir hija iktar kumpatta u massiva, iżda mbagħad għandha permeabbiltà ogħla tal-ilma.[7]
Mill-ajru, wieħed jista’ josserva differenzi sinifikanti bejn l-art tal-Lagi ta’ Fuq u t’Isfel ta’ Plitvice. Fil-Lagi ta’ Fuq iffurmaw diversi lagi żgħar ħdejn xulxin u l-fluss tal-ilma huwa pjuttost baxx. Madankollu, il-Lagi t’Isfel huma ferm ikbar u l-fluss tagħhom jgħaddi minn ġol-blat. Barra minn hekk, ma tantx hemm daqshekk lagi fil-Lagi t’Isfel. Dawn iffurmaw kanjon, li jkompli bħala x-xmara Korana.
Klima
[immodifika | immodifika s-sors]
Bħala medja, ir-rata ta’ preċipitazzjoni (xita, borra, silġ, eċċ.) annwali fil-Lagi ta’ Plitvice hija xi 1,500 mm. Is-soltu, l-ikbar kwantitajiet ta’ xita jitkejlu fir-rebbiegħa u fil-ħarifa. L-umdità relattiva medja hija 81.8 fil-mija. F’Jannar, it-temperatura medja tkun 2.2 °C. Matul ix-xhur tas-sajf ta’ Lulju u Awwissu, it-temperatura titla’ għal 17.4 °C. It-temperatura annwali medja ġenerali hija 7.9 °C. Il-borra tinżel minn Novembru sa Marzu. Is-soltu, il-lagi jiffriżaw f’Diċembru u f’Jannar.
It-temperatura tal-ilma fil-fawwara s-soltu tkun inqas minn 10 °C. Fix-xmajjar u fil-lagi, it-temperatura tal-ilma titla’ sa 20 °C. L-eżempju li ġej ta’ temperaturi differenti tal-ilma mkejla fis-7 ta’ Lulju 1954 juri d-differenzi kbar fit-temperatura tal-lagi: fil-Lag ta’ Kozjak, f’fond ta’ erba’ metri, ġiet imkejla temperatura ta’ 18.9 °C. F’fond ta’ 20 metru, ġiet imkejla temperatura ta’ 5 °C. F’fond ta’ 44 metru, prattikament f’qiegħ il-lag, ġiet imkejla temperatura ta’ 4.1 °C.[14]
Tkissir u ħolqien tal-blat
[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Lagi ta’ Plitvice huma r-riżultat ta’ proċessi li ħadu sekli u tas-sedimentazzjoni tal-karbonat tal-kalċju (ġibs), li huwa disponibbli b’abbundanza fl-ilmijiet ta’ din iż-żona karstika. Dawn is-sedimentazzjonijiet jissejħu tufa jew digi naturali magħmula mid-depożiti minerali (bil-Kroat it-tnejn jissejħu sedra jew tuf, apparti ħafna ismijiet oħra bħal bigar jew vapneni mačak).
Karatteresitika distintiva tal-Lagi ta’ Plitvice hija l-fatt li ma jirrappreżentawx ilmijiet stazzjonarji separati. Il-lagi kollha dejjem tqiesu bħala sistema waħda ta’ lagi. Minħabbal-bidliet kostanti, lanqas tista’ ssir analiżi tal-lagi individwali. Il-mases tal-ilma li jilħqu l-lagi fil-parti ta’ fuq jew t’isfel tas-sistema jibdlu kontinwament id-dehra u l-karatteristiċi tal-lagi u tal-pajsaġġ tal-madwar. Dawn il-mases tal-ilma jispiċċaw fix-xmara Korana. Minn naħa, it-tufa tal-ġibs tinġarr parzjalment mal-ilma. Min-naħa l-oħra, jiġu ffurmati sedimenti ġodda kontinwament. B’hekk, jiġu ffurmati kaskati ġodda filwaqt li oħrajn jinxfu. In-natura fiha nnifisha tadatta kontinwament għal dawn il-kundizzjonijiet ġodda. Kollha f’daqqa, il-lagi jirrappreżentaw ekosistema sensittiva ħafna u li spiss tinbidel.
Proċessi ta’ alterazzjoni
[immodifika | immodifika s-sors]F’termini ġeoloġiċi, il-fenomeni reali li jsawru l-Lagi ta’ Plitvice huma pjuttost reċenti. Il-proċessi kumplessi tad-dissolviment u tas-sedimentazzjoni tal-ġebla tal-ġir jirrikjedu prekundizzjonijiet klimatiċi speċifiċi. Dawn ilhom jeżistu biss mill-aħħar era glaċjali madwar 12,000 sa 15,000 sena ilu, skont id-dati li rriżultaw mill-analiżi tar-radjukarbonju tat-tufa.[15]
Apparti mill-fatturi tat-temp u tat-temperatura, il-kwalità tal-ilma u fatturi naturali oħra huma sinifikanti għall-ħolqien ta’ dawn il-fenomeni naturali prevalenti fil-Lagi ta’ Plitvice. Billi jgħaddu mill-ġebla tal-ġir taħt l-art, ix-xmajjar karstiċi jwasslu biex il-ġibs jiddissolvi u jiġi kkonċentrat fl-ilma. Il-livell ta’ saturazzjoni tal-ġibs fil-flussi frontali għaldaqstant huwa għoli ħafna. L-ilma jiġi mineralizzat b’mod sinifikanti, u jiġi ssaturat ferm bil-kalċju u bl-idroġenukarbonat tal-manjeżju.[13]
Id-dissolviment tal-ġebla tal-ġir iseħħ permezz ta’ proċessi ta’ alterazzjoni u l-effetti tal-aċidu karboniku. F’ambjent naturali, l-aċidu karboniku (H2CO3) jifforma bid-dissolviment tad-diossidu tal-karbonju (CO2) mill-arja jew mill-ilma tax-xita (H2O). Il-ġebla tal-ġir jew id-dolomit (CaMg(CO3)2) jikkonsistu l-iktar mill-kalċit (CaCO3), li ma tantx huwa solubbli ħafna fl-ilma. Madankollu, il-kalċit jiddissolvi bl-aċidu karboniku u b’hekk joħloq l-idroġenukarbonat tal-kalċju (Ca(HCO3)2). Dan jista’ jintwera bil-formuli li ġejjin:
| H2O + CO2 ↔ H2CO3 ↔ H+ + HCO3− ↔ 2 H+ + CO32− |
| CaCO3 + H2CO3 → Ca(HCO3)2 |
| CaCO3 + H+ + HCO3− ↔ Ca2+ + 2 HCO3− ↔ Ca(HCO3)2 |
Il-kwantità ta’ idroġenukarboat tal-kalċju (imsejjaħ ukoll bikarbonat tal-kalċju) li tiddissolvi fl-ilma tiddependi mill-kwantità ta’ diossidu tal-karbonju li jiddissolvi fl-ilma. Ġeneralment, iktar ma l-ilma jkun kiesaħ, iktar ma tkun għolja l-kwantità ta’ idroġenukarbonat tal-kalċju li jiddisolvi fl-ilma. Skont il-kundizzjonijiet tal-proċessi ta’ alterazzjoni, ix-xjenzati identifikaw rati ta’ dissolviment tal-ġebla tal-ġir ta’ bejn 0.01 u erba’ millimetri fis-sena (huwa possibbli li bl-effett tal-ilma tax-xit, xi 1 m3 ta’ ġebla tal-ġir tiddissolvi f’xi 10,000 sena).[13]
Proċessi ta’ sedimentazzjoni
[immodifika | immodifika s-sors]
Id-dissolviment mekkaniku u kimiku msemmija hawn fuq huma fenomeni naturali li jseħħu regolarment. Madankollu, proċess uniku li jseħħ fil-Lagi ta’ Plitvice huwa s-sedimentazzjoni tal-ġibs fl-ilma f’ċerti postijiet. Meta mqabbel ma’ fenomeni simili oħra fid-dinja, fil-Lagi ta’ Plitvice s-sedimentazzjoni tal-ġibs u l-formazzjoni tat-tufa jseħħu b’mod dinamiku tul il-mogħdijiet tal-ilma u f’forom differenti. B’hekk, mhijiex fenomenu statiku li jseħħ f’postijiet partikolari biss.
Karatteristika unika u distintiva oħra huma l-fatturi naturali, b’mod partikolari l-influwenzi tal-veġetazzjoni fil-proċess ta’ sedimentazzjoni. Meta l-ilma jgħaddi mill-veġetazzjoni, jinħolqu qishom barrieri fiżiċi bir-ragħwa tal-ilma. Dawn il-barrieri fiżiċi li jinħolqu b’mod naturali jagħmluha ta’ diga naturali u jgħinu fil-formazzjoni tal-lagi. Fil-Lagi ta’ Plitvice, din l-interkonnessjoni kostanti bejn l-ilma, l-arja, il-blat u l-veġetazzjoni tista’ tiġi osservata faċilment. Ir-ragħwa toħloq ukoll kaskati impressjonanti li donnhom dejjem jikbru, kif ukoll ċarċara.
Xi 30 km fit-Tramuntana tal-lagi, fil-konfluwenza tax-xmajjar Korana u Slunjčica, proprju fiċ-ċentru tar-raħal ta’ Slunj, iseħħu fenomeni simili. Din il-parti tar-raħal, imsejħa Rastoke, hija magħrufa wkoll bħala “l-Lagi ż-Żgħar ta’ Plitvice”.[13]
Tipi ta’ blat
[immodifika | immodifika s-sors]| Blat ċellulari | Blat poruż li jkun ġie espost għal effetti esterni, pereżempju l-ilma tax-xita (dolomit jew ġebla tal-ġir) |
| Tufa | Sedimentazzjonijiet ta’ minerali mill-ilma li tipikament jikkonsolidaw fuq il-muski jew taħt l-art tal-lagi. Dawn is-sedimenti huma r-riżultat ta’ proċessi ta’ sedimentazzjoni li ħadu sekli sħaħ. Sena wara l-oħra, jiġu miżjuda saffi ġodda ta’ sedimenti. |
| Digi naturali u tad-depożiti minerali | Tufa kkonsolidata. Sedimenti iktar antiki u iktar iebsin. Dan it-tip ta’ blat poruż huwa sensittiv ħafna għall-impatti fiżiċi (waħda mir-raġunijiet għalfejn l-għawm mhux permess fil-Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice). |
Flora u Fawna
[immodifika | immodifika s-sors]
Fir-rigward tad-diversità tal-pjanti u tal-annimali, iż-żona tal-Lagi ta’ Plitvice hija waħda mill-iktar żoni sinifikanti fil-Kroazja, minħabba l-kundizzjonijiet klimatiċi u l-pożizzjoni relattivament remota, ladarba l-lagi huma pjuttost ’il bogħod mit-tniġġis u mill-istorbju tal-bliet u tal-impjanti industrijali. Bħala riżultat tal-livell baxx ta’ żvilupp industrijali f’dan ir-reġjun u l-introduzzjoni bikrija ta’ miżuri protettivi, ġie ppreservat pajsaġġ kważi mhux mimsus. Fil-foresti tal-fagu u taż-żnuber parzjalment primordjali, għadhom jgħixu diversi speċijiet rari bħall-ors kannella.
Flora
[immodifika | immodifika s-sors]Il-Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice fih diversi żoni forestali msaġġra bil-fagu, bl-abit u biż-żnuber, u fih taħlieta ta’ veġetazzjoni tal-Alpi u tal-Mediterran. Fih varjetà notevoli ta’ komunitajiet ta’ pjanti, bis-saħħa tal-firxa ta’ mikroklimi differenti, tipi differenti ta’ ħamrija u livelli differenti ta’ altitudni.
Sa issa x-xjenzati identifikaw 1,267 tip differenti ta’ pjanti li jappartjenu għal 109 speċijiet fiż-żona tal-park nazzjonali. 75 speċi ta’ pjanti huma endemiċi, jiġifieri ġew iddefiniti u kklassifikati għall-ewwel darba f’din iż-żona tad-dinja jew fil-qrib. Għadd kbir minn dawn il-pjanti u minn dawn l-ispeċijiet huma protetti bil-liġi. Fiż-żona tal-park nazzjonali hemm 55 speċi differenti ta’ orkidej.[13]
Eżempji ta’ pjanti endemiċi li jinstabu fil-park nazzjonali:
| Edraianthus tenuifolius | Ranunculus scutatus |
| Scilla litardierei |
Eżempji ta’ pjanti rari oħra:
| Cypripedium calceolus | Ligularia sibirica |
| Pinguicula vulgaris | Telekia speciosa |
| Daphne laureola |
Id-diversità kbira ta’ pjanti toħloq firxa wiesgħa ta’ lwien li jinbidlu skont l-istaġuni. Madwar iż-żona tal-lagi hemm foresti densi ħafna. Il-park nazzjonali għandu erja ta’ 29,842 ettaru, li minnhom xi 22,308 ettari huma foresti (74.75 fil-mija), 6,957 ettaru huma mergħat (23.31 fil-mija) fiż-żoni tal-villaġġi u 217-il ettaru (0.72 fil-mija) huma żoni bl-ilma. Żona unika hija l-foresta ta’ Čorkova uvala, foresta kbira mhux mimsusa ta’ 79.50 ettaru fil-parti tal-Majjistral tal-park nazzjonali. Is-siġar tal-fagu u taż-żnuber f’din iż-żona tal-park għandhom sa 700 sena.[13]
Fawna
[immodifika | immodifika s-sors]
Iż-żona tal-park nazzjonali hija l-ħabitat ta’ varjetà kbira ta’ speċijiet ta’ annimali u ta’ għasafar. Fawna rari bħall-ors kannella Ewropew, il-lupu griż, l-ajkli, il-kokki, il-linċi, il-qtates selvaġġi, u l-faġan tal-muntanji jgħixu hawnhekk, flimkien ma’ ħafna speċijiet iktar komuni.[16]
Iż-żona ta’ lqugħ tal-park nazzjonali hija waħda mill-aħħar żoni fl-Ewropa fejn jgħixu għadd kbir ta’ orsijiet kannella u lupi griżi fis-selvaġġ. Il-fawna rikka tal-Lagi ta’ Plitvice tinkludi xi 50 speċi ta’ mammiferi. Sa issa x-xjenzati skoprew 321 tip differenti ta’ friefet, li minnhom 76 huma friefet ta’ binhar u 245 huma kamli ta’ billejl. Madankollu, ix-xjenzati jistmaw li sa issa ġiet identifikata 40 % biss tal-popolazzjoni sħiħa tal-friefet.
Barra minn hekk, ġew iddokumentati 12-il speċi ta’ anfibji, kif ukoll xi speċijiet ta’ rettili, fosthom il-gremxula vivipara (Lacerta vivipara), il-gremxula ħadra Ewropea (Lacerta viridis), is-serp tal-ilma mhux velenuż (Natrix tessellata), il-viperi Vipera berus u Vipera ammodytes u l-fekruna Ewropea tal-għadajjar (Emys orbicularis).
Bħala speċijiet ta’ għasafar, il-Lagi ta’ Plitvice jikklassifikaw fit-tielet post għad-diversità fost il-parks nazzjonali tal-Kroazja. Ġew iddokumentati 157 speċi, li minnhom 70 speċi jgħammru hemmhekk. Il-Lagi ta’ Plitvice huma ħabitat ideali wkoll għal bosta tipi ta’ friefet il-lejl. Skont l-aħħar sejbiet, ġew elenkati xi 20 tip differenti ta’ friefet il-lejl, fosthom l-ispeċi rara tal-Plecotus.
Fost l-ispeċijiet oriġinali tista’ tissemma t-trota kannella (Salmo trutta fario u Salmo trutta lacustris). Is-Salmo trutta fario tinstab l-iktar fil-Lagi ta’ Fuq, filwaqt li s-Salmo trutta lacustris tinstab l-iktar fil-Lag ta’ Kozjak. Dawn l-ispeċijiet żviluppaw f’kundizzjonijiet tal-ħajja differenti, indipendentement minn xulxin fid-diversi lagi.
Minħabba t-tkabbir tal-veġetazzjoni fil-barrieri fiżiċi, speċijiet tal-ħut alloktoni (jiġifieri speċijiet li joriġinaw minn xi mkien ieħor u li ma jappartjenux għal din l-ekosistema) qed jitkattru malajr u b’hekk qed ipoġġu f’periklu l-ispeċijiet tat-troti awtoktoni. Apparti t-troti, jinstabu wkoll speċijiet oħra ta’ ħut bħall-Phoxinus phoxinus. Bħala riżultat tal-interferenza tal-bniedem, l-ispeċi salvelinus alpinus u t-trota qawsalla tal-Amerka ta’ Fuq ġew introdotti f’din l-ekosistema. Dan l-aħħar, instabu wkoll speċijiet oħra bħall-iSqualius cephalus u l-iScardinius erythropthalmus, x’aktarx minħabba t-tibdil fil-klima.[16]
Eżempji ta’ xi annimali li jinstabu fil-park nazzjonali:
| Linċi Ewrasjatika (Lynx lynx) | Ors kannella (Ursus arctos) |
| Lupu griż (Canis lupus) | Kokka imperjali (Bubo bubo) |
| Qattus selvaġġ Ewropew (Mustela putorius) | Ajkla rjali (Aquila chrysaetos) |
| Gremxula Alpina tal-ilma (Triturus alpestris) | Għasfur tax-xmajjar (Cinclus cinclus) |
| Fekruna Ewropea tal-għadajjar (Emys orbicularis) |
Storja tal-Lagi bħala Park Nazzjonali
[immodifika | immodifika s-sors]
Wara t-tmiem tat-Tieni Gwerra Dinjija, il-fenomeni naturali uniċi ta’ din iż-żona ġew rikonoxxuti b’mod permanenti. Fit-8 ta’ April 1949, il-Lagi ta’ Plitvice ġew iddikjarati bħala park nazzjonali u ġew stabbiliti miżuri rigorużi tal-protezzjoni tan-natura.
Matul is-snin 60 tas-seklu 20, inbena kollegament modern bit-triq li jwassal għal-Lagi ta’ Plitvice, u dan wassal għal żieda fil-volumi tat-traffiku. Matul dawn is-snin, diversi lukandi u binjiet oħra nbnew skont pjanti innovattivi ta’ arkitetti Kroati. Madankollu, xi binjiet li kellhom l-istandards attwali diġá kienu twaqqgħu sas-snin 80 tas-seklu 20 mill-awtoritajiet Komunisti.
Bejn l-1962 u l-1968, ħafna produzzjonijiet ta’ films Western ibbażati fuq ir-rumanzi ta’ Karl May inġibdu fil-Lagi ta’ Plitvice (l-iktar kooperazzjonijiet Ġermaniżi-Franċiżi-Jugoslavi). L-iktar film li kien suċċess mis-sensiela, Teżor tal-Lag Fiddien ġie prodott ukoll f’xi postijiet fi ħdan il-park nazzjonali (il-Lag ta’ Kaluđerovac intuża bħala x-xenarju għal-Lag Fiddien).
Matul is-snin 70 tas-seklu 20, ġew iddokumentati reġistri ddettaljati tal-art tal-park nazzjonali. Il-park sar Sit ta’ Wirt Dinji naturali tal-UNESCO fl-1979.
Matul is-snin 80 tas-seklu 20, it-turiżmu sploda fil-Jugoslavja. Il-Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice malajr saru waħda mill-attrazzjonijiet turistiċi l-iktar popolari tal-Jugoslavja. Madankollu, il-bidu tas-snin 90 tas-seklu 20, kienu mument ta’ żvolta fl-istorja tal-park nazzjonali. F’Marzu 1991 seħħ l-avveniment magħruf bħala “l-Għid tat-Tixrid tad-Demm fi Plitvice”, fejn kien hemm l-ewwel konfrontazzjoni armata tal-Gwerra Kroata għall-Indipendenza li rriżultat f’għadd ta’ mwiet. Il-park spiċċa f’idejn ribelli Serbjani lokali appoġġati minn Slobodan Milošević u mill-Armata Popolari Jugoslava bħala parti mir-“Repubblika tal-Krajina Serbjana” li ġiet awtodikjarata matul il-kunflitt u ħafna lukandi u binjiet intużaw bħala barrakki jew ġarrbu xi ħsarat. Matul il-perjodu taħt il-kontroll tal-forzi Serbjani li kienu leali lejn il-Jugoslavja, il-Kroati tkeċċew għalkollox mir-reġjun b’mod sistematiku. Madankollu, ir-reġjun reġa’ ttieħed mill-Armata Kroata f’Awwissu 1995 fl-Operazzjoni Maltempata (Operation Storm), u l-maġġoranza tal-popolazzjoni Serbjana tkeċċiet.
Illum il-ġurnata, il-Lagi ta’ Plitvice huma waħda mill-iktar attrazzjonijiet turistiċi popolari u viżitati fil-Kroazja. Minħabba l-importanza naturali, kulturali u turistika tagħhom, saru mutur tal-ekonomija lokali. Bejn wieħed u ieħor, kull sena iktar minn miljun ruħ qed iżuru l-park nazzjonali u qed jikkontribwixxu għall-iżvilupp ekonomiku tar-reġjun kollu.
| Sena | Għadd ta’ viżitaturi |
|---|---|
| 1894 | 1,000 |
| 1989 | 500,000 |
| 1996 | 238,401 |
| 2000 | 482,275 |
| 2001 | 597,884 |
| 2002 | 665,108 |
| 2003 | 721,265 |
| 2004 | 749,209 |
| 2005 | 855,866 |
| 2006 | 866,218 |
| 2007 | 927,661 |
| 2008 | 948,891 |
| 2009 | 939,747 |
| 2010 | 980,033 |
| 2011 | 1,083,638 |
| 2014 | 1,184,449 |
| 2015 | 1,367,304 |
| 2016 | 1,429,228 |
Sit ta’ Wirt Dinji
[immodifika | immodifika s-sors]
Fl-1979, il-Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice ġie ddeżinjat bħala Siti ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO bħala “rikonoxximent tal-ġmiel naturali straordinarju tas-sit, u l-produzzjoni tad-digi naturali tat-tufa u tad-depożiti minerali permezz tal-azzjoni kimika u bijoloġika”.[1]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta’ tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (vii) “Post fejn iseħħu fenomeni naturali tal-għaġeb jew fejn hemm żoni ta’ ġmiel naturali u ta’ importanza estetika eċċezzjonali”; il-kriterju (viii) “Eżempju straordinarju li jirrappreżenta stadji importanti tal-istorja tad-dinja, inkluż it-trapass tal-ħajja, il-proċessi ġeoloġiċi kontinwi sinifikanti fl-iżvilupp tat-tipi differenti ta’ art, jew il-karatteristiċi ġeomorfiċi jew fiżjografiċi sinifikanti”; u l-kriterju (ix) “Eżempju straordinarju li jirrappreżenta proċessi ekoloġiċi u bijoloġiċi kontinwi sinifikanti fl-evoluzzjoni u fl-iżvilupp ta’ ekosistemi u ta’ komunitajiet ta’ pjanti u ta’ annimali terrestri, tal-ilma ħelu, kostali u tal-baħar”.[1]
Minħabba r-riskju tal-mini tal-art, il-park saħansitra tpoġġa fil-lista tas-Siti ta’ Wirt Dinji fil-periklu matul is-snin tal-gwerra. Wara l-gwerra, il-Lagi ta’ Plitvice kienu fost l-ewwel żoni minn fejn tneħħew il-mini tal-art, għalkemm hemm suspetti li xi żoni iktar remoti fi ħdan il-park xorta jaf fadlilhom xi mini tal-art. Madankollu, fl-1998 il-park nazzjonali tneħħa mil-lista tas-siti fil-periklu. Fis-sena 2000, il-park nazzjonali twessa’ b’102 kilometri kwadri oħra sabiex jiġu protetti wkoll in-nixxigħat tributarji.
Fi ħdan il-park nazzjonali jitwettqu proġetti ta’ riċerka xjentifika kontinwa. Attwalment, l-amministrazzjoni tal-park nazzjonali tagħmel l-almu tagħha biex tintroduċi miżuri protettivi progressivi ġodda. Hemm proposta wkoll biex il-passaġġi u l-pontijiet tal-injam jiġu sostitwiti b’puntuni li jibqgħu f’wiċċ l-ilma. Il-mogħdijiet eżistenti tal-injam huma ankrati fis-sedimenti tad-digi naturali tad-depożiti minerali, u hemm is-sogru li dawn jiddgħajfu jew issirilhom il-ħsara.
Minħabba ż-żieda fit-turiżmu u l-kostruzzjoni illegali qrib il-lagi, bid-drenaġġ illegali jnixxi fil-lagi u fil-boskijiet tal-madwar mingħajr ebda trattament, l-ilma tal-lagi tniġġes u ma għadux tajjeb għax-xorb. Din is-sitwazzjoni spiss tiġi mmonitorjata mill-UNESCO, li kemm-il darba heddet li s-sit jitħassar mil-lista ta’ Siti ta’ Wirt Dinji.[1]
Fenomeni komparabbli fid-dinja
[immodifika | immodifika s-sors]Fenomeni komparabbli mal-fenomeni prevalenti fil-Lagi ta’ Plitvice jeżistu f’Rastoke (Slunj), fil-Park Nazzjonali ta’ Krka, fix-xmajjar Una u Pliva fil-Bożnija-Ħerzegovina u fil-Kaskati ta’ Krushuna fil-Bulgarija. Il-lagi ta’ Band-e Amir fil-katina muntanjuża Ħindu ta’ Kush jiffurmaw sistema simili ta’ lagi u digi naturali, għalkemm il-proċessi ta’ formazzjoni tat-tufa huma differenti. Proċessi simili ta’ formazzjoni tas-sedimenti jistgħu jiġu osservati wkoll f’Siti ta’ Wirt Dinji oħra madwar id-dinja bħal fil-Fawwara Sħan ta’ Mammoth fil-Park Nazzjonali ta’ Yellowstone fl-Istati Uniti, f’Pamukkale fit-Turkija, jew f’Jiuzhaigou, riżerva naturali nazzjonali fit-Tramuntana ta’ Sichuan, iċ-Ċina.[1][17][18][19]
Referenzi
[immodifika | immodifika s-sors]- ^ a b ċ d e Centre, UNESCO World Heritage. "Plitvice Lakes National Park". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-25.
- ^ "Mrak Taritaš i Zmajlović odobrili betonizaciju Plitvica: UNESCO Hrvatskoj dao rok do veljače". www.index.hr (bil-Kroat). Miġbur 2021-03-25.
- ^ portal, SEEbiz eu-regionalni poslovni. "Plitvička jezera s rekordnim brojem posjetitelja". www.seebiz.eu (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-25.
- ^ "Price list". Nacionalni park "Plitvička jezera" (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-25.
- ^ "Five Things You May Not Know About Plitvice Lakes in Croatia". LandLopers (bl-Ingliż). 2013-07-01. Miġbur 2021-03-25.
- ^ "Turistička zajednica Ličko-senjske županije". visit-lika.com. Miġbur 2021-03-25.
- ^ a b Franić, D. (1910) Plitvička jezera i njihova okolica, Zagreb, Tisak kraljevske zemaljske tiskare.
- ^ "Distance measuring". maps.de. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2018-11-30. Miġbur 2021-03-25.
- ^ "Naslovnica". www.hac.hr (bil-Kroat). Arkivjat minn l-oriġinal fl-2021-03-18. Miġbur 2021-03-25.
- ^ "Vozni red vlakova | Udaljenosti.com". www.udaljenosti.com. Miġbur 2021-03-25.
- ^ Šikić, Zoran, ed. (October 2007). Plan upravljanja Nacionalnog parka Plitvička Jezera [Plitvice Lakes National Park Management Plan] (PDF) (in Croatian). Il-Ministeru Kroat tal-Kultura. p. 11. ISBN 978-953-6240-83-8.
- ^ Meridijani, 3/2002, 30. Šafarek, G. Plitvička jezera - 16 srebrnih stepenica.
- ^ a b ċ d e f ġ g "Nacionalni park "Plitvička jezera"". Nacionalni park "Plitvička jezera" (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-25.
- ^ Gušić, B. & Marković, M. (ed.) (1974) Plitvička jezera - čovjek i priroda, Zagreb, Nacionalni park Plitvice.
- ^ Horvatinčić, N. (1999) Starost sedre Plitvičkih jezera. Priroda: mjesečnik za popularizaciju prirodnih znanosti i ekologije, 89, 20-22.
- ^ a b "Fauna". Nacionalni park "Plitvička jezera" (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-25.
- ^ Centre, UNESCO World Heritage. "Yellowstone National Park". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-25.
- ^ Centre, UNESCO World Heritage. "Hierapolis-Pamukkale". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-25.
- ^ Centre, UNESCO World Heritage. "Jiuzhaigou Valley Scenic and Historic Interest Area". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-25.