Lingwa Taljana

Lingwa Taljana (lingua italiana)
Mitkellma:	Italja, Żvizzera, San Marino, Belt tal-Vatikan
Reġjuni:	Ewropa
Kelliema:	64 miljun
Familja:	Lingwi Rumanzi
Uffiċjali
Lingwa uffiċjali ta':	Italja, Żvizzera, San Marino, Belt tal-Vatikan
Regolati:
Kodiċijiet
ISO 639-1:	it
ISO 639-2:	ita
ISO 639-3:	ita
Ara ukoll: Lingwa

It-Taljan ( italiano , jew lingua italiana) hi lingwa Rumanza mitkellma minn madwar 60 miljun ruħ fl-Italja, u minn total ta' 120 miljun madwar id-dinja. Fl-Iżvizzera, it-Taljan huwa wieħed mill-erba' lingwi uffiċjali tal-pajjiż. Huwa hu wkoll il-lingwa uffiċjali ta' San Marino, kif ukoll il-lingwa primarja tal-Belt tal-Vatikan. Sal-1934 kien ukoll il-lingwa uffiċjali ta' Malta. It-Taljan standard, adottat mill-istat wara l-unifikazzjoni tal-Taljan, huwa bbażat fuq it-Toskan (partikularment fuq id-djaletti tal-belt ta' Firenze) u hu intermedjarju bejn il-lingwi Italo-Oċċidentali tan-Nofsinhar u l-lingwi Gallo-Romanzi tat-Tramuntana tal-Italja. L-iżvilupp tiegħu kien ukoll influwenzat minn djaletti oħra Taljani u mil-lingwa Ġermaniża tal-invażuri post-Rumani.

Fuq sfond dijakroniku, it-Taljan ġej mil-Latin u hu l-eqreb lingwa għal-Latin. B'differenza minn lingwi Rumanzi oħra, it-Taljan żamm il-kuntrast bejn il-konsonanti żgħar u twal li kienu jeżistu fil-Latin. Bħal lingwi Rumanzi oħra, l-aċċent fuq il-kliem huwa distintiv. Partikularment, fost il-lingwi Rumanzi, it-Taljan huwa meqjus bħala l-eqreb lejn il-Latin f'termini ta' lessiku. Is-similarità fil-vokabularju hi ta' 89% mal-Franċiż, 87% mal-Katalan, 85% mas-Sard, 78% mar-Reto-Rumanz u 77% mar-Rumen.

Konverżazzjoni

Malti (maltese)	Taljan (italiano)	Pronunċja
Iva	Sì	(isma') /si/
Le	No	(isma') /nɔ/
Dażgur!	Certo! / Certamente! / Naturalmente!
Ċaw!	Ciao! (informali) / Salve! (ġenerali)	(isma') /ˈtʃao/
Eviva!	salute!	/saˈlute/
Kif int?	Come stai? (informali) / Come sta? (formali) / Come state? (plural) / Come va? (ġenerali)	/ˈkomeˈstai/ ; /ˈkomeˈsta/
Bonġu!	Buon giorno!	/bwɔnˈdʒorno/
Banswa!	Buona sera!	/bwɔnaˈsera/
Il-lejl it-tajjeb!	Buona notte! (għal lejl ta' mistrieħ) / Buona serata! (għal serata tajba)
Il-ġurnata t-tajba!	Buona giornata! (formali)
L-ikla t-tajba!	Buon appetito!	/ˌbwɔn appeˈtito/
Ċaw!	Arrivederci (ġenerali) / Arrivederla (formali) / Ciao! (informali)	(isma') /arriveˈdertʃi/
Nawguralek! - Grazzi!	Buona fortuna! - Grazie! (ġenerali) / In bocca al lupo! - Crepi [il lupo]! (biex tawgura lil xi ħadd sabiex jegħleb xi diffikultà)
Inħobba	Ti amo (bejn il-maħbubin biss) / Ti voglio bene (fis-sens ta' "Irridlek il-ġid", bejn maħbubin, ħbieb, qraba, etċ.)	/ti ˈvɔʎʎo ˈbɛne/ ; /ti ˈamo/
Merħba [f'...]	Benvenuto/-i (għal raġel/rġiel jew grupp imħallat) / Benvenuta/-e (għal mara/nisa) [a / in...]
Jekk jogħġbok	Per piacere / Per favore / Per cortesia	(isma')
Grazzi!	Grazie! (ġenerali) / Ti ringrazio! (informali) / La ringrazio! (formali) / Vi ringrazio! (plural)	(isma') /ˈɡrattsje/
M'hemmx imn'hiex!	Prego! /ˈprɛɡo/
Skużani / Jiddispjaċini	Mi dispiace ("Jiddispjaċini") / Scusa(mi) (informali) / Mi scusi (formali) / Scusatemi (plural) / Sono desolato ("Aħfirli", jekk raġel) / Sono desolata ("Aħfirli", jekk mara)	(isma') /ˈskuzi/ ; /ˈskuza/ ; /mi disˈpjatʃe/
Min?	Chi?
Xiex?	Che cosa? / Cosa? / Che?
Meta?	Quando?	/ˈkwando/
Fejn?	Dove?	/ˈdove/
Kif?	Come?	/ˈkome/
Għaliex / Għala / Minħabba	perché	/perˈke/
Darb'oħra	di nuovo / ancora	/di ˈnwɔvo/; /aŋˈkora/
Kemm?	Quanto? / Quanta? / Quanti? / Quante?
X'jismek?	Come ti chiami? (informali) / Come si chiama? (formali)
Jisimni ...	Mi chiamo ...
Dan hu ... / Din hi ...	Questo è ... (maskili) / Questa è ... (femminili)
Iva, qed nifhem. / Iva, fhimt.	Sì, capisco. / Ho capito.
Minix nifhem.	Non capisco. / Non ho capito.	(isma')
Int titkellem bl-Ingliż?	Parli inglese? (informali) / Parla inglese? (formali) / Parlate inglese? (plural)	(isma') /parˈlate.iŋˈɡlese/
Jien ma nifhimx bit-Taljan.	Non capisco l'italiano.	/noŋkaˈpiskolitaˈljano/
Għinni!	Aiutami! (informali) / Mi aiuti! (formali) / Aiutatemi! (plural) / Aiuto! (ġenerali)
Għandek raġun/tort!	(Tu) hai ragione/torto! (informali) / (Lei) ha ragione/torto! (formali) / (Voi) avete ragione/torto! (plural)
X'ħin hu?	Che ora è? / Che ore sono?
Fejn hi l-kamra tal-banju?	Dov'è il bagno?	(isma')
Kemm tiswa?	Quanto costa?	/ˈkwanto ˈkɔsta/
Il-kont, jekk jogħbok.	Il conto, per favore.

Numri

Malti	Taljan	IPAIPA
Wieħed	uno	/ˈuno/
Tnejn	due	/ˈdue/
Tlieta	tre	/tre/
Erbgħa	quattro	/ˈkwattro/
Ħamsa	cinque	/ˈtʃiŋkwe/
Sitta	sei	/ˈsɛi/
Sebgħa	sette	/ˈsɛtte/
Tmienja	otto	/ˈɔtto/
Disgħa	nove	/ˈnɔve/
Għaxra	dieci	/ˈdjɛtʃi/

Malti	Taljan	IPA
Ħdax	undici	/ˈunditʃi/
Tnax	dodici	/ˈdoditʃi/
Tlettax	tredici	/ˈtreditʃi/
Erbatax	quattordici	/kwatˈtorditʃi/
Ħmistax	quindici	/ˈkwinditʃi/
Sittax	sedici	/ˈseditʃi/
Sbatax	diciassette	/ditʃasˈsɛtte/
Tmintax	diciotto	/diˈtʃɔtto/
Dsatax	diciannove	/ditʃanˈnɔve/
Għoxrin	venti	/ˈventi/

Malti	Taljan	IPA
Wieħed u għoxrin	ventuno	/ventˈuno/
Tnejn u għoxrin	ventidue	/ventiˈdue/
Tlieta u għoxrin	ventitré	/ventiˈtre/
Erbgħa u għoxrin	ventiquattro	/ventiˈkwattro/
Ħamsa u għoxrin	venticinque	/ventiˈtʃiŋkwe/
Sitta u għoxrin	ventisei	/ventiˈsɛi/
Sebgħa u għoxrin	ventisette	/ventiˈsɛtte/
Tmienja u għoxrin	ventotto	/ventˈɔtto/
Disgħa u għoxrin	ventinove	/ventiˈnɔve/
Tletin	trenta	/ˈtrenta/

Ġranet tal-ġimgħa

Malti	Taljan	IPA
It-Tnejn	lunedì	/luneˈdi/
It-Tlieta	martedì	/marteˈdi/
L-Erbgħa	mercoledì	/merkoleˈdi/
Il-Ħamis	giovedì	/dʒoveˈdi/
Il-Ġimgħa	venerdì	/venerˈdi/
Is-Sibt	sabato	/ˈsabato/
Il-Ħadd	domenica	/doˈmenika/

L-Element Taljan fl-Ilsien Malti

Ħafna Maltin jifhmu u jitkellmu t-Taljan ħabba l-programmi televiżivi jew għax jistudjawh l-iskola u l-università. Sal-1934 kien l-ilsien uffiċjali ta' Malta, sakemm ħadulu postu l-Malti u l-Ingliż.

L-Ilsien Malti għandu għeruq semitiċi imma biż-żmien ħa ħafna kliem mill-Isqalli Medjovali u mit-Taljan. Fost l-iktar kategoriji ta' kliem li ġew mit-Taljan insibu:

1. Arti: pittur, tila, kapulavur, kompożizzjoni, kjaroskur, abbozz, pinzell, skultur, mudell, perspettiva, eċċ.

2. Mużika: opra, sopran, tenur, pjanu, sonata, orkestra, vjolin, sinfonija, kompożitur, kor, eċċ.

3. Letteratura: novella, rumanz, ballata, dramm, eleġija, epika, narrativa, metafora, sunett, lirika, eċċ.

4. Knisja: saċerdot, navi, sagristija, koppla, abbati, ostja, liturġija, vespri, altar, fratellanza, eċċ.

5. Mediċina: ingwent, siringa, operazzjoni, anatomija, infermier, mistura, professur, terapija, garza, loppju, eċċ.

6. Liġi: avukat, awla, libell, rikors, kawża, maġistrat, ġurat, prokuratur, proċess, appell, eċċ.

7. Politika: elezzjoni, kandidat, distrett, parlament, propaganda, ministru, partit, tessera, manifest, oppożizzjoni, gvern, eċċ.

8. Ħajja Urbana: palazz, funtana, qorti, teatru, mużew, lukanda, università, bibljoteka, pjazza, każin, eċċ.

9. Navigazzjoni: barkun, ankra, pruwa, poppa, vapur, ammirall, flotta, skuna, frejgata, karavella, eċċ.

10. Xjenza: ċellola, atomu, simmetrija, mikroskopju, laboratorju, fiżika, termometru, matematika, kimika, mikrobu, eċċ.

11. Ilbies: ingravata, kappell, mantell, ingwanti, kalzetti, pavru, inforra, ċintorin, beritta, xalla, eċċ.

12. Skola/Uffiċċju: segretarja, reġistru, skrivanija, nota, pitazz, gomma, riga, taljakarti, klassi, surmast, eċċ.

13. Militar: kavallerija, kapural, armata, gwerra, bumbardament, kanun, ġeneral, battalja, artillerija, suldat, eċċ.

14. Snajja': barbier, induratur, arġentier, tnalja, martell, ċana, morsa, tavla, bronż, stann, skalpell, eċċ.

15. Oġġetti tad-dar: purtiera, tapit, tvalja, antiporta, armarju, banju, finestrun, tavolina, pultruna, gwardarobba, eċċ.

16. Ikel: pizza, minestra, soppa, insalata, gallettini, torta, biskuttini, vitella, ċanga, balbuljata, spagetti, eċċ.

17. Arkitettura: perit, kolonna, arkata, pedament, intrata, balavostra, kuritur, loġġa, sala, pjanta, eċċ.

18. Frott, Siġar, Fjuri, Pjanti: freżja, prinjol, ċipress, mandolin, bambinella, margeriti, gladjoli, tulipan, arbuxxell, eċċ.

19. Annimali: iljunfant, tigra, ġiraffa, lupu, iljun, ċerv, ċerna, pixxispad, ajkla, melvizz, eċċ.

20. Ambjent Naturali: vulkan, xmara, bosk, peniżola, kaskata, arċipelagu, muntanja, foresta, oażi, kontinent, eċċ.

Referenzi

• Simone, Raffaele (2010). Treccani (ed.). Enciclopedia dell'italiano.
• Berloco, Fabrizio (2018). Lengu (ed.). The Big Book of Italian Verbs: 900 Fully Conjugated Verbs in All Tenses. With IPA Transcription, 2nd Edition. ISBN 9788894034813.
• Massimo, Palermo (2015). Il Mulino (ed.). Linguistica italiana. ISBN 9788815258847.

Ħoloq esterni

• Tagħlim tat-Taljan," BBC