Kunvent ta' Kristu f'Tomar

Il-Kunvent ta' Kristu f'Tomar (bil-Portugiż: Convento de Cristo/Mosteiro de Cristo em Tomar) huwa eks kunvent Kattoliku f'Tomar, il-Portugall. Oriġinarjament kienet fortizza tat-Templari tas-seklu 12, iżda meta l-ordni ġiet xolta fis-seklu 14, il-membri tal-fergħa Portugiża saru l-Kavallieri tal-Ordni ta' Kristu, li iktar 'il quddiem appoġġaw l-iskoperti marittimi tal-Portugall tas-seklu 15. Il-kumpless tal-kunvent u tal-kastell huwa monument storiku u kulturali u tniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1983.^[1]

Storja

Il-knisja prinċipali tal-Kunvent ta' Kristu f'Tomar li nbniet mit-Templari.
Veduta tan-navata Manwelina mill-kjostri Rinaxximentali.
Il-pinnakli elaborati ta' fuq il-faċċata tal-Punent tal-knisja.
Il-Kjostru Rinaxximentali ta' Ġwanni III.

Templari

Il-kunvent ġie stabbilit mill-Ordni tal-Kavallieri Templari fl-1118. Il-kostruzzjoni tiegħu baqgħet għaddejja sal-aħħar tas-seklu 12 bil-kostruzzjoni tal-oratorju f'wieħed mill-angoli tal-kastell, li tlesta mill-Gran Mastru D. Gualdim Pais (għall-ħabta tal-1160). Lejn xi l-1190 ġie ċċirkondat iżda rreżista l-armati tal-kaliff Abu Yusuf al-Mansur li rnexxielu jaħkem il-fortizzi fin-Nofsinhar. Plakka twaħħlet ħdejn id-daħla tal-kastell biex jitfakkar dan l-avveniment.^[2]

Matul it-tieni kwart tas-seklu 13, il-kontroll ta' Tomar għadda għand it-Templari, u r-raħal sar is-sede tagħhom. Il-kastell sar parti integrali mis-sistema tad-difiża li ħolqu t-Templari biex isaħħu l-fruntiera tar-Renju Kristjan żagħżugħ kontra l-Għarab Iberiċi, li dak iż-żmien kienu qed jokkupaw l-inħawi sa bejn wieħed u ieħor ix-xmara Tagus. Madankollu, wara x-xoljiment tal-Ordni tat-Templari, fl-14 ta' Marzu 1319, u fuq talba tar-Re Denis tal-Portugall, il-Papa Ġwanni XXII stabbilixxa l-Ordni ta' Kristu. Is-sede tal-eks Kavallieri Templari ġiet ikkonvertita fl-1357 fis-sede ta' din l-ordni l-ġdida.

Il-knisja t-tonda (rotunda) famuża tal-kastell ta' Tomar inbniet ukoll fit-tieni nofs tas-seklu 12. Il-knisja, bħal xi knejjes oħra tat-Templari madwar l-Ewropa, kienet immudellata fuq il-Koppla tal-Blata f'Ġerusalemm, li kien maħsub mill-ġellieda tal-Kruċjati li kienet fdal tat-Tempju ta' Salamun. Il-Knisja tas-Sepolkru Mqaddes ta' Ġerusalemm jaf ukoll serviet bħala mudell.

Ordni ta' Kristu

Pjanta tal-knisja tal-Kunvent ta' Kristu f'Tomar. Il-knisja t-tonda tat-Templari (l-aħħar tas-seklu 12) hija indikata bl-aħmar, filwaqt li n-navata Manwelina (il-bidu tas-seklu 16) hija indikata bil-blu.

Wara x-xoljiment tal-Ordni tat-Templari, fl-14 ta' Marzu 1319 (fuq talba tar-Re Denis tal-Portugall), il-Papa Ġwanni XXII stabbilixxa l-Ordni ta' Kristu. L-Ordni tat-Templari kienu ġew mgħakksa fil-biċċa l-kbira tal-Ewropa mill-1312 sal-1314, iżda fil-Portugall, il-membri, l-assi u parti mis-sħubijiet tagħha ġew ittrasferiti lejn l-Ordni ta' Kristu. Is-sede tal-eks Kavallieri Templari ġiet ikkonvertita fl-1357 fis-sede tal-ordni l-ġdida. B'hekk, għall-ħabta tal-ewwel nofs tas-seklu 15, tlesta x-xogħol biex l-oratorju tat-Templari jiġi adattat u jiddaħħal kor miftuħ fin-niċċa tal-Punent, bejn wieħed u ieħor lejn nofs l-għoli tal-ħajt. Li fadal minn dan l-adattament hu l-qafas tal-kolonnata bi ħnejja interna. Fl-istess żmien inbena l-palazz prinċipali.

Matul l-apprendistat tal-Prinċep Enriku n-Navigatur li mbagħad sar il-mexxej (1417-1450), l-Ordni ta' Kristu bdiet il-kostruzzjoni ta' żewġ kjostri taħt it-tmexxija tal-arkitett Fernão Gonçalves: il-Claustro do Cemitério (il-Kjostru taċ-Ċimiterju) u l-Claustro das Lavagens (il-Kjostru tal-Ħasil). Qabel dawn ix-xogħlijiet kbar, Enriku beda jaħdem fuq il-kostruzzjoni tal-Kappella ta' San Ġorġ għall-ħabta tal-1426 u kien responsabbli għat-titjib urban fir-raħal ta' Tomar.

Fl-1484, ir-Re D. Manwel (li sar il-Gran Mastru tal-Ordni fl-1484 u r-Re tal-Portugall fl-1495) ordna l-kostruzzjoni ta' sagristija (illum is-Sala tal-Passaġġ), li kkollegat il-kor mal-Kappella ta' San Ġorġ, u l-kor mal-ħajt tal-fortizza. Sal-aħħar tas-seklu, il-Ġeneral Kap tal-kunvent iddeċieda li jkabbar il-kunvent (għall-ħabta tal-1492), u ntefqu 3,500 reis fuq ix-xogħlijiet pubbliċi fl-1499: id-dar tal-patri superjuri, l-artal prinċipali, l-impjant tal-ħadid għan-niċċa, il-pitturi u l-iskulturi, u l-kor kollha tkabbru jew ġew immudellati mill-ġdid.

Wara laqgħa ġdida tal-Ġeneral Kap biex tiġi rriformata l-Ordni, fuq ordni tar-re fl-1503, il-Vila de Dentro ġiet esproprjata fi ħdan il-ħitan u ġiet magħluqa bid-Daħla tax-Xemx u bid-Daħla ta' Almedina. Fil-11 ta' Ottubru 1504, Francisco Lopes ġie nnominat bħala l-arkitett ewlieni tal-proġett mir-Re Ġwanni III, u ngħata 8,000 reis kull sena u 120 reis għall-ikel. Sal-1506, D. Manuel iddeċieda li jordna l-kostruzzjoni tan-navata tal-knisja.

Is-suċċessur ta' Manwel I, ir-Re Ġwanni III, ordna d-demilitarizzazzjoni tal-ordni, u b'hekk saret ordni iktar reliġjuża msejsa fuq l-istess prinċipji ta' Bernard ta' Clairvaux. Huwa ordna wkoll il-kostruzzjoni ta' kjostru ġdid fl-1557, li huwa wieħed mill-aqwa eżempji tal-arkitettura Rinaxximentali fil-Portugall.

Fl-1581, wara kriżi tas-suċċessjoni, in-Nobbiltà Portugiża nġabret fil-Kunvent ta' Kristu f'Tomar u uffiċjalment irrikonoxxiet lil Filippu II ta' Spanja (Filippu I tal-Portugall) bħala r-re. Dan kien il-bidu tal-Unjoni Iberika (1581-1640), li matulha l-Kuruni tal-Portugall u ta' Spanja ġew magħqudin f'unjoni dinastika. L-akkwedott tal-Kunvent ta' Kristu nbena matul dan il-perjodu u tlesta fl-1614.

Arkitettura

Il-kastell u l-Kunvent ta' Kristu huma eżempji tal-istil arkitettoniku Rumanesk, Gotiku, Manwelin u Rinaxximentali.

Kastell

Il-kastell ta' Tomar inbena għall-ħabta tal-1160 f'pożizzjoni strateġika, fuq għolja u qrib ix-xmara Nabão. Għandu ħajt difensiv fuq barra u ċittadella (alcáçova) b'fortizza fuq ġewwa. Il-fortizza, torri ċentrali b'funzjonijiet residenzjali u difensivi, ġiet introdotta fil-Portugall mit-Templari u hija waħda mill-eqdem fil-pajjiż. Xi ħaġa innovattiva oħra introdotta fil-Portugall mit-Templari (abbażi ta' deċennji ta' esperjenza fin-Normandija u fil-Brittanja u fi nħawi oħra) huma t-torrijiet tondi fil-ħitan ta' barra, li huma iktar reżistenti għall-attakki mit-torrijiet kwadri. Meta r-raħal ġie stabbilit, il-biċċa l-kbira tar-residenti kienu jgħixu f'abitazzjonijiet li kienu jinsabu fi ħdan il-ħitan protettivi ta' barra tal-kastell.

Knisja

Il-knisja t-tonda Rumaneska hija knisja Kattolika tal-kastell (charola, rotunda) li nbniet fit-tieni nofs tas-seklu 12 mill-Kavallieri Templari. Minn barra, il-knisja hija struttura poligonali b'sittax-il naħa, b'riffieda b'saħħithom, bi twieqi tondi u b'kampnar. Fuq ġewwa, il-knisja t-tonda għandha struttura ottagonali ċentrali, ikkollegata b'arkati ma' gallerija madwarha (ambulatorju). L-għamla ġenerali tal-knisja hija mmudellata fuq strutturi tondi simili f'Ġerusalemm: il-Moskea ta' Omar u l-Knisja tas-Sepolkru Mqaddes.

Il-kapitelli tal-kolonni huma Rumaneski (tal-aħħar tas-seklu 12) u fihom motivi veġetali u tal-annimali, kif ukoll ix-xena ta' Danjel mal-Iljuni. L-istil tal-kapitelli juri l-influwenza tal-artisti li ħadmu fuq il-Katidral ta' Coimbra, li kien qed jinbena fl-istess żmien bħall-knisja t-tonda.

Fuq ġewwa, il-knisja t-tonda hija mżejna minn fuq s'isfel bi skulturi u b'pitturi Gotiċi/Manwelini Aħħarin, li ġew miżjuda matul rinnovazzjoni sponsorjata mir-Re Manwel I li bdiet fl-1499. Il-pilastri tal-ottagonu ċentrali u l-ħitan tal-ambulatorju għandhom statwi polikromatiċi ta' qaddisin u ta' anġli taħt baldakkini Gotiċi eżuberanti, filwaqt li l-ħitan u s-soqfa tal-ambulatorju huma mpittrin b'mudelli Gotiċi u b'panewijiet b'xeni mill-ħajja ta' Kristu. Il-pitturi ġew attribwiti lill-istudjo tal-pittur tal-qortiu ta' Manwel I, il-Portugiż Jorge Afonso, filwaqt li t-tiżjin bl-iskulturi ġie attribwit lill-iskultur Fjamming Olivier de Gand u lill-Ispanjol Hernán Muñoz. Panew mill-aqwa li juri l-martirju ta' San Bastjan, magħmul mill-pittur Portugiż Gregório Lopes, ġie mpitter għall-Knisja t-Tonda u issa jinsab fil-Mużew Nazzjonali tal-Arti Antika f'Liżbona.

Navata Manwelina

Matul l-amministrazzjoni tal-Prinċep Enriku n-Navigatur (l-ewwel nofs tas-seklu 15), ġiet miżjuda navata Gotika fil-knisja t-tonda tal-Kunvent, u b'hekk il-knisja t-tonda ġiet ikkonvertita f'apsida. Mill-1510 'il quddiem, ir-Re Manwel I ordna l-kostruzzjoni mill-ġdid tan-navata bl-istil ta' dak iż-żmien, jiġifieri taħlita ta' Gotiku Aħħari u Rinaxximent li l-istoriċi tal-arti spiss isejħula l-istil Manwelin. L-arkitetti involuti kienu l-Portugiż Diogo de Arruda u l-Ispanjol Juan de Castillo (João de Castilho).

Minn barra, in-navata rettangolari hija miksija minn motivi Manwelini abbundanti, inkluż mostri Gotiċi, pinnakli Gotiċi u statwi u "ħbula" li jfakkru fiċ-ċimi li kienu jintużaw fil-bastimenti matul l-Era tal-Iskoperti, kif ukoll bis-Salib tal-Ordni ta' Kristu u l-emblema tar-Re Manwel I, l-isfera astronomika. It-Tieqa tal-Binja tal-Patri Superjuri (Janela do Capítulo), tieqa enormi viżibbli mill-Kjostru ta' Santa Barbara fil-faċċata tal-Punent tan-navata, fiha l-iżjed motivi Manwelini tipiċi: is-simboli tal-Ordni ta' Kristu u ta' Manwel I, u l-elaborazzjonijiet fantastiċi u bla preċedent ta' ħbula, qroll u motivi veġetali. Figura umana fuq in-naħa t'isfel tat-tieqa x'aktarx jirrappreżenta lid-disinjatur, Diogo de Arruda. Din it-tieqa tal-Kunvent tikkostitwixxi wieħed mill-kapulavuri tat-tiżjin Manwelin. Fuq in-naħa ta' fuq hemm tieqa ċirkolari żgħira u balavostri. Il-faċċata hija maqsuma b'żewġ settijiet ta' ċimi bl-għeqiedi. Ir-riffieda tondi fl-angoli huma mżejna b'takkalji ġganteski (b'allużjoni għall-investitura ta' Manwel I mill-Ordni tat-Takkalja mir-Re Ingliż Enriku VII).

Id-daħla tal-knisja hija magħmula minn portal laterali mill-aqwa, imżejjen ukoll b'motivi Manwelini abbundanti u bi statwi tal-Madonna bil-Bambin, kif ukoll bil-Profeti tat-Testment l-Antik. Dan il-portal ġie ddisinjat minn João de Castilho għall-ħabta tal-1530.

Fuq ġewwa, in-navata Manwelina hija kkollegata mal-knisja t-tonda Rumaneska bi ħnejja kbira. In-navata hija msaqqfa b'volti mrikkbin u għandha kor għoli li fl-imgħoddi kellu sedji Manwelini tal-kor, li b'xorti ħażina nqerdu mit-truppi invażuri ta' Napuljun fil-bidu tas-seklu 19. Taħt il-kor il-kbir hemm kamra li kienet tintuża bħala s-sagristija tal-knisja. It-tieqa tagħha hija t-tieqa l-kbira famuża li ġiet deskritta hawn fuq.

Kjostri

Il-Kunvent ta' Kristu f'Tomar għandu total ta' tmien kjostri li nbnew fis-sekli 15 u 16. Xi eżempji huma:

Claustro da Lavagem (il-Kjostru tal-Ħasil): kjostru Gotiku ta' żewġ sulari li nbena fl-1433 taħt Enriku n-Navigatur. L-ilbies tal-patrijiet kienu jinħaslu f'dan il-kjostru, li wassal biex jissemma hekk.
Claustro do Cemitério (il-Kjostru taċ-Ċimiterju): inbena wkoll taħt Enriku n-Navigatur; dan il-kjostru Gotiku kien il-post fejn indifnu l-kavallieri u l-patrijiet tal-Ordni. Il-kolonni doppji eleganti tal-ħnejjiet għandhom kapitelli mill-isbaħ b'motivi veġetali, u l-ħitan tal-ambulatorju huma mżejna b'madum tas-seklu 16. F'qabar Manwelin (għall-ħabta tal-1523) ġie midfun Diogo da Gama, ħu n-navigatur Vasco da Gama.
Claustro de Santa Bárbara (il-Kjostru ta' Santa Barbara): inbena fis-seklu 16; it-tieqa l-kbira famuża u l-faċċata tal-Punent tan-navata Manwelina tal-knisja huma viżibbli minn dan il-kjostru.
Claustro de D. João III (il-Kjostru ta' Ġwanni III): inbeda taħt ir-Re Ġwanni III tal-Portugall u tlesta matul ir-renju ta' Filippu I tal-Portugall. L-ewwel arkitett kien Diogo de Torralva, li beda x-xogħol fl-1557; il-kjostru tlesta fl-1591 mill-arkitett ta' Filippu I, it-Taljan Filippo Terzi. Dan il-kjostru mill-isbaħ fih żewġ sulari u jikkollega d-dormitorju tal-patrijiet mal-knisja. Jitqies bħala wieħed mill-iżjed eżempji importanti tal-arkitettura tal-Manjeriżmu fil-Portugall. Iż-żewġ sulari huma kkollegati ma' xulxin b'erba' garigori elikojdali eleganti, wieħed f'kull rokna tal-kjostru.

Sit ta' Wirt Dinji

Il-Kunvent ta' Kristu f'Tomar ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1983.^[1]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".^[1]

Referenzi

^ ^a ^b ^ċ Centre, UNESCO World Heritage. "Convent of Christ in Tomar". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2023-05-04.
^ "Monumentos". web.archive.org. 2015-11-26. Arkivjat mill-oriġinal fl-2015-11-26. Miġbur 2023-05-04.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)

[:0-1] ċ Centre, UNESCO World Heritage. "Convent of Christ in Tomar". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2023-05-04.

[2] "Monumentos". web.archive.org. 2015-11-26. Arkivjat mill-oriġinal fl-2015-11-26. Miġbur 2023-05-04.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)

[1]

[2]