Jum il-Ġifa

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Ċajta ta’ Jum il-Ġifa fid-Danimarka dwar il-kostruzzjoni tat-tramm taħt l-art f’Copenhagen fl-2001

Jum il-Ġifa (bl-Ingliż: April Fools' Day jew April Fool's Day) huwa drawwa annwali fl-1 ta’ April fejn isiru ċajtiet prattiċi u ċajtiet sensazzjonali fejn jingħataw aħbarijiet li mhux vera jkunu seħħew. Iċ-ċajtiera spiss jiżvelaw iċ-ċajtiet tagħhom lill-“vittma/i” tagħhom billi jgħajtu “Ġifa!” jew “Ġwejjef!” (bl-Ingliż: “April Fool!” jew “April Fools!”). Il-mezzi tax-xandir tal-massa jaf ikunu involuti f’dawn iċ-ċajtiet, ġeneralment fil-bullettini tal-aħbarijiet, li jiġu żvelati li kienu ċajtiet l-għada. Jum il-Ġifa mhuwiex btala pubblika fl-ebda pajjiż fid-dinja għajr fil-belt ta’ Odessa, l-Ukrajna, fejn l-1 ta’ April huwa btala uffiċjali tal-belt.[1] Id-drawwa li jiġi ddedikat jum sħiħ biex wieħed jagħmel ċajtiet innokwi lil għajru kienet drawwa pjuttost komuni fid-dinja storikament.[2]

Oriġini[immodifika | immodifika s-sors]

Hemm assoċjazzjoni kkontestata bejn l-1 ta’ April u li l-bluha jew li wieħed ikun ġifa f’The Canterbury Tales (1392) ta’ Geoffrey Chaucer.[3] F’Nun's Priest's Tale, is-serduq vanituż Chauntecleer jiġi mqarraq minn volpi nhar Syn March bigan thritty dayes and two. Il-qarrejja milli jidher fehmu li din il-frażi tfisser “it-32 ta’ Marzu”, jiġifieri l-1 ta’ April. Madankollu, mhuwiex ċar jekk Chaucer kienx qed jirreferi għall-1 ta’ April, peress li t-test f’Nun's Priest's Tale jgħid ukoll li l-ġrajja sseħħ dakinhar meta x-xemx tkun in the signe of Taurus had y-runne Twenty degrees and one, li ma jistax ikun l-1 ta’ April. Studjużi moderni jemmnu li kien hemm żball fl-ikkupjar tat-test mill-manuskritti u li fil-fatt Chaucer kien kiteb Syn March was gon.[4] Jekk dan huwa l-każ, is-silta oriġinarjament kienet tfisser 32 jum wara Marzu, jiġifieri t-2 ta’ Mejju[5], l-anniversarju tal-għerusija tar-Re Rikkardu II tal-Ingilterra ma’ Anna tal-Boemja fl-1381.

Fl-1508, il-poeta Franċiż Eloy d'Amerval irrefera għal poisson d'avril (litteralment “il-ħuta t’April”), li x’aktarx kienet l-ewwel referenza għal din id-drawwa fi Franza.[6] Xi kittieba jissuġġerixxu li Jum il-Ġifa oriġina minħabba li fil-Medju Evu, Jum l-Ewwel tas-Sena kien jiġi ċċelebrat fil-25 ta’ Marzu fil-biċċa l-kbira tal-bliet Ewropej[7], bi btala li f’xi nħawi ta’ Franza kienet tintemm speċifikament fl-1 ta’ April[8], u dawk li kienu jiċċelebraw Lejlet l-Ewwel tas-Sena lejliet l-1 ta’ Jannar ivvintaw Jum il-Ġifa[9] fejn kienu jiddieħku b’dawk li kienu jiċċelebraw Lejlet l-Ewwel tas-Sena f’dati oħra. Id-drawwa li l-1 ta’ Jannar jiġi ċċelebrat bħala Jum l-Ewwel tas-Sena saret drawwa komuni fi Franza lejn nofs is-seklu 16 biss[5], u dik id-data ma ġietx adottata uffiċjalment qabel l-1564, permezz tal-Editt ta’ Roussillon.

Fl-1561, il-poeta Fjamming Eduard de Dene kiteb dwar bniedem nobbli li bagħat lill-qaddejja tiegħu jagħmluha ta’ ġwejjef nhar l-1 ta’ April.

Fin-Netherlands, l-oriġini ta’ Jum il-Ġifa sikwit jiġi attribwit lir-rebħa Olandiża fl-1572 fi Brielle kontra d-Duka Spanjol Álvarez de Toledo. Op 1 april verloor Alva zijn bril huwa proverbju Olandiż li jista’ jiġi tradott hekk: “Fl-1 ta’ April, Alva tilef in-nuċċali tiegħu”. F’dan il-każ hemm ukoll logħob bil-kliem peress li bril (“nuċċali” bl-Olandiż) jaqdi l-funzjoni ta’ omonimu għal Brielle. Madankollu, din it-teorija ma tipprovdi l-ebda spjegazzjoni għaċ-ċelebrazzjoni internazzjonali ta’ Jum il-Ġifa.

Biljett tal-1857 tal-“Ħasil tal-Iljuni” li taparsi kellu jsir fit-Torri ta’ Londra

Fl-1686, John Aubrey irrefera għaċ-ċelebrazzjoni bħala Fooles holy day, li hija l-ewwel referenza Brittanika. Fl-1 ta’ April 1698, diversi persuni ġew imqarrqa biex imorru t-Torri ta’ Londra taparsi biex “jaraw l-iljuni jiġu maħsula”.[5]

Minkejja li l-ebda studjuż jew storiku tal-Bibbja mhu magħruf li qatt semma xi rabta, uħud sostnew li jemmnu li l-oriġini ta’ Jum il-Ġifa jaf imorru lura għall-ġrajja tad-dulluvju fil-Ġenesi. F’edizzjoni tal-1908 tal-Harper's Weekly, il-vinjettista Bertha R. McDonald kitbet li l-awtoritajiet bi żball isostnu li l-oriġini jmur lura għal żmien l-arka ta’ Noè. Il-Public Advertiser ta’ Londra tat-13 ta’ Marzu 1769 stampaw dan li ġej bl-istess ħsieb: The mistake of Noah sending the dove out of the ark before the water had abated, on the first day of April, and to perpetuate the memory of this deliverance it was thought proper, whoever forgot so remarkable a circumstance, to punish them by sending them upon some sleeveless errand similar to that ineffectual message upon which the bird was sent by the patriarch.[2]

Drawwiet tul iż-żmien[immodifika | immodifika s-sors]

Renju Unit[immodifika | immodifika s-sors]

Fir-Renju Unit, ċajta ta’ Jum il-Ġifa xi kultant tiġi żvelata billi ċ-ċajtier jgħajjat April Fool! jew April Fools! (bil-Malti “Ġifa!” jew “Ġwejjef!”) lill-“vittma/i” tagħhom. Minn studju tas-snin 50 tas-seklu 20 tal-folkloristi Iona Opie u Peter Opie, instab li fir-Renju Unit, u fil-pajjiżi li t-tradizzjonijiet jew id-drawwiet tagħhom ġew influwenzati mir-Renju Unit, iċ-ċajt kien jieqaf lejn nofsinhar.[10] Dan għadu jiġri sa llum, u wara il-ħin ta’ nofsinhar mhuwiex iktar aċċettabbli li jsir ċajt ta’ Jum il-Ġifa[11], inkella min iwettaqhom jitqies bħala l-ġifa hu stess.[12]

Fl-Iskozja, Jum il-Ġifa tradizzjonalment kien jissejjaħ Huntigowk Day, għalkemm maż-żmien dan l-isem milli jidher ma baqax jintuża iktar. Dan l-isem oriġina minn Hunt the Gowk jiġifieri “Ipprova sib il-gowk” li bl-Iskoċċiż tfisser ġifa. Iċ-ċajta tradizzjonali hi li wieħed jistaqsi lil xi ħadd iwassal messaġġ issiġillat li taparsi jitlob xi tip ta’ għajnuna. Fil-fatt, il-messaġġ ikun Dinna laugh, dinna smile. Hunt the gowk another mile jiġifieri “Idħak u tbissem u pprova sib min hu l-ġifa”. Min jirċievi l-messaġġ, malli jaqrah, jispjega li jista’ jgħin biss jekk jikkuntattja persuna oħra, u jagħmel l-istess ħaġa lil persuna oħra.[10]

Fl-Ingilterra, ġifa (fool) tingħad b’modi differenti skont l-inħawi, pereżempju noodle, gob, gobby jew noddy.

Malta[immodifika | immodifika s-sors]

F’Malta, ċajta ta’ Jum il-Ġifa xi kultant tiġi żvelata billi ċ-ċajtiera jgħajtu “Ġifa!” jew “Ġwejjef!” (jew bl-Ingliż April Fool! jew April Fools!) lill-“vittma/i” tagħhom. Kuntrarjament għar-Renju Unit, iċ-ċajta tista’ ssir il-ġurnata kollha mingħajr l-ebda limitu ta’ ħin.

Irlanda[immodifika | immodifika s-sors]

Litografija bil-kulur ta’ Jum il-Ġifa

Fl-Irlanda, kienet tradizzjoni li l-vittma taċ-ċajta jiġi fdat b”“ittra importanti” li kellha tingħata lil persuna partikolari. Dik il-persuna kienet taqra l-ittra, u mbagħad tistaqsi lill-vittma teħodha lil persuna oħra, u jibqgħu sejrin hekk sal-aħħar tal-jum. Malli tinfetaħ, l-ittra kien ikun fiha l-frażi send the fool further jiġifieri “bella’ ċ-ċajta lil ġifa ieħor”.[13]

Polonja[immodifika | immodifika s-sors]

Fil-Polonja, prima aprilis (l-1 ta’ April bil-Latin) bħala jum ta’ ċajt hija tradizzjoni li ilha ssir għal sekli sħaħ. Huwa jum meta jsiru ċ-ċajtiet prattiċi jew ċajtiet sensazzjonali – xi kultant sofistikati ħafna – min-nies, mill-mezzi tax-xandir (li sikwit jikkooperaw ma’ xulxin biex iċ-ċajta tkun iktar kredibbli) u saħansitra mill-istituzzjonijiet pubbliċi. L-attivitajiet serji s-soltu jiġu evitati dakinhar, u ġeneralment kwalunkwe kelma li tingħad fl-1 ta’ April ġeneralment tista’ ma tkunx vera. Din id-drawwa tant hija qawwija fil-Polonja li l-alleanza Pollakka ma’ Leopoldu I kontra t-Torok li ġiet iffirmata fl-1 ta’ April 1683, effettivament tniżżlet daqslilkieku ġiet iffirmata fil-31 ta’ Marzu. Madankollu, għal uħud fil-Polonja, prima aprilis jintemm f’nofsinhar tal-1 ta’ April, u ċ-ċajtiet tal-prima aprilis wara dak il-ħin jitqiesu bħala xi ħaġa baxxa u mhux lok li jsiru iktar.[14]

Pajjiżi Nordiċi[immodifika | immodifika s-sors]

Fid-Danimarka, fil-Finlandja, fl-Iżlanda, fin-Norveġja u fl-Iżvezja, Jum il-Ġifa jiġi ċċelebrat (aprilsnar bid-Daniż; aprillipäivä bil-Finlandiż; Fyrsti apríl bl-Iżlandiż, Første april bin-Norveġiż u aprilskämt bl-Iżvediż). Il-biċċa l-kbira tal-mezzi tax-xandir jippubblikaw aħbar waħda li mhux vera tkun seħħet nhar l-1 ta’ April; għall-gazzetti, tipikament din l-aħbar falza tkun fuq l-ewwel paġna iżda mhux fl-intestatura.[15]

Ħuta t’April[immodifika | immodifika s-sors]

Fl-Italja, fi Franza, fil-Belġju, fin-Netherlands u fiż-żoni fejn jitkellmu bil-Franċiż fl-Iżvizzera u fil-Kanada, it-tradizzjoni tal-1 ta’ April 1 hija magħrufa litteralment bħala l-“ħuta t’April” (poisson d'avril bil-Franċiż, april vis bl-Olandiż jew pesce d'aprile bit-Taljan). Din it-tradizzjoni tinkludi t-tentattiv li titwaħħal ħuta tal-karti ma’ dahar il-vittma mingħajr ma jinduna. Din il-karatteristika tal-ħuta kienet preżenti b’mod prominenti f’ħafna kartolini Franċiżi ta’ Jum il-Ġifa tal-aħħar tas-seklu 19 u tal-bidu tas-seklu 20. Ħafna gazzetti wkoll ixerrdu aħbar li qatt ma tkun seħħet f’Jum il-Ġifa, u ġieli ssir referenza sottili għal ħuta bħala ħjiel għall-fatt li tkun ċajta ta’ Jum il-Ġifa.

Ukrajna[immodifika | immodifika s-sors]

Waħda miċ-ċajtiet ta’ Humorina f’Odessa

Jum il-Ġifa jiġi ċċelebrat bil-kbir f’Odessa, l-Ukrajna, u lokalment huwa magħruf bħala Humorina. Dan il-jum ilu jitqies bħala btala tal-belt mill-1973.[16] Iċ-ċajtiera jiżvelaw iċ-ċajtiet lill-vittmi tagħhom billi jgħidu Первое Апреля, никому не верю li tfisser "Fl-1 ta’ April tafda lil ħadd”. F’din il-btala tal-belt, isir festival b’parata kbira fiċ-ċentru tal-belt, kunċerti mingħajr ħlas, bejgħ ta’ prodotti fit-toroq u spettakli. Il-parteċipanti tal-festival jilbsu varjetà ta’ kostumi u waqt li jduru fit-toroq tal-belt joqogħdu jitbellħu u jagħmlu ċajtiet għal għarrieda lil l-persuni li jiltaqgħu magħhom. Waħda mit-tradizzjonijiet ta’ Odessa f’Jum il-Ġifa hi li l-monument ewlieni tal-belt jiġi mlibbes ħwejjeġ tad-daħk. Humorina għandha saħansitra logo — baħri jitbissem f’salvawomu — magħmul mill-artist Arkady Tsykun.[17] Matul il-festival, tifkiriet speċjali bil-logo jinbigħu fil-belt kollha. Mill-2010 ’l hawn, iċ-ċelebrazzjonijiet ta’ Jum il-Ġifa jinkludu wkoll Festival Internazzjonali tal-Buffi u ż-żewġ festivals jiġu ċċelebrati flimkien. Fl-2019, il-festival ta’ Jum il-Ġifa ġie ddedikat lill-mitt anniversarju tal-Istudjo Ċinematografiku ta’ Odessa u l-avvenimenti kollha li saru kellhom enfasi fuq iċ-ċinema.[18]

Libanu[immodifika | immodifika s-sors]

Fil-Libanu, iċ-ċajtiera ta’ Jum il-Ġifa jiżvelaw iċ-ċajtiet lill-vittmi tagħhom billi jgħidu كذبة أول نيسان‎ li tfisser “Gidba tal-1 ta’ April”.

Pajjiżi fejn jitkellmu bl-Ispanjol, il-Filippini u l-Lvant tas-Sirja[immodifika | immodifika s-sors]

F’ħafna pajjiżi fejn jitkellmu bl-Ispanjol (u fil-Filippini), id-Día de los Santos Inocentes (Jum l-Innoċenti Mqaddsa) hija festività simili ħafna għal Jum il-Ġifa, iżda tiġi ċċelebrata fl-aħħar ta’ Diċembru (fis-27, fit-28 jew fid-29 ta’ Diċembru skont il-pajjiż) mhux fl-1 ta’ April. Fil-Lvant tas-Sirja jiċċelebraw dan il-jum fl-10 ta’ Jannar minflok l-1 ta’ April.

Iżrael[immodifika | immodifika s-sors]

L-Istat ta’ Iżrael adotta d-drawwa li jsiru ċajtiet f’Jum il-Ġifa fl-1 ta’ April.[19]

Ċajt[immodifika | immodifika s-sors]

Apparti ċ-ċajtiet prattiċi li jsiru f’Jum il-Ġifa, isiru wkoll ċajtiet elaborati fuq ir-radju, fuq it-televiżjoni, fuq il-gazzetti u fuq is-siti web, u jsiru wkoll minn korporazzjonijiet kbar. F’ċajta famuża li saret fl-1957, il-BBC xandru film fis-sensiela tal-ġrajjiet kurrenti tagħhom imsejħa Panorama u wrew bdiewa Żvizzeri jaħsdu l-ispagetti mill-għelieqi, imsejjaħ il-Ħsad Żvizzeru tal-Ispagetti. Il-BBC f’qasir żmien irċevew turrun talbiet mill-ispettaturi tagħhom biex jixtru l-pjanta tal-ispagetti, u b’hekk l-għada kellhom jiżvelaw iċ-ċajta.[20]

Fis-seklu 21, bl-internet u bis-servizzi tal-aħbarijiet disponibbli minnufih online, iċ-ċajtiet ta’ Jum il-Ġifa jistgħu jħammru wiċċ udjenza ferm usa’ minn qatt qabel.[21]

Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]

  1. ^ "1 апреля будет в Одессе выходным днем". ukrainenews.fakty.ua (bir-Russu). Arkivjat minn l-oriġinal fl-2021-03-08. Miġbur 2021-04-01.
  2. ^ a b "Harper's weekly. v.52 pt.1 1908". HathiTrust (bl-Ingliż). Miġbur 2021-04-01.
  3. ^ "No Kidding: We Have No Idea How April Fools' Day Started". Time. Miġbur 2021-04-01.
  4. ^ Travis, Peter W. (1997). "Chaucer's Chronographiae, the Confounded Reader, and Fourteenth-Century Measurements of Time". In Poster, Carol; Utz, Richard J. (eds.). Constructions of Time in the Late Middle Ages. Evanston IL: Northwestern University Press. pp. 16–17. ISBN 0-8101-1541-7.
  5. ^ a b ċ "The Origin of April Fool's Day". Museum of Hoaxes (bl-Ingliż). Miġbur 2021-04-01.
  6. ^ Eloy d'Amerval, Le Livre de la Deablerie, Librairie Droz, p. 70. (1991). "De maint homme et de mainte fame, poisson d'Apvril vien tost a moy."
  7. ^ Groves, Marsha, Manners and Customs in the Middle Ages, p. 27 (2005).
  8. ^ Santino, Jack (1972). All around the year: holidays and celebrations in American life. University of Illinois Press. p. 97. ISBN 978-0-252-06516-3.
  9. ^ "April Fools' Day | Origin, History, Meaning, & Facts". Encyclopedia Britannica (bl-Ingliż). Miġbur 2021-04-01.
  10. ^ a b Opie, Iona & Peter (1960). The Lore and Language of Schoolchildren. Oxford University Press. pp. 245–46. ISBN 0-940322-69-2.
  11. ^ Office, Great Britain: Home (2017). Life in the United Kingdom: a guide for new residents (2014 ed.). Stationery Office. ISBN 9780113413409.
  12. ^ "The Big Question: How did the April Fool's Day tradition begin, and". The Independent (bl-Ingliż). 2013-11-14. Miġbur 2021-04-01.
  13. ^ Haggerty, Bridget. "April Fool's Day". Irish Culture and Customs.
  14. ^ "Origin of April Fools' Day". The Express Tribune (bl-Ingliż). 2012-04-03. Miġbur 2021-04-01.
  15. ^ Bora, Kukil (2012-03-31). "April Fool's Day: 8 Interesting Things And Hoaxes You Didn't Know". International Business Times. Miġbur 2021-04-01.
  16. ^ User, Super. "Юморина". odessitclub.org (bir-Russu). Miġbur 2021-04-01.
  17. ^ "Comediada clowns festival & April Fools' day in Odessa (Ukraine)" (bl-Ingliż). 2018-03-29. Miġbur 2021-04-01.
  18. ^ "Одесса празднует Юморину: большой фоторепортаж — Новости — Официальный сайт города Одесса". www.omr.gov.ua. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2021-04-16. Miġbur 2021-04-01.
  19. ^ "From the JTA Archive: April Fools' Day lessons for Jewish pranksters" (bl-Ingliż). 2011-03-31. Miġbur 2021-04-01.
  20. ^ "The Swiss Spaghetti Harvest". Museum of Hoaxes (bl-Ingliż). Miġbur 2021-04-01.
  21. ^ "NPR's Brilliant April Fools' Day Prank Was Sadly Lost On Much Of The Internet". Junkee (bl-Ingliż). 2014-04-03. Miġbur 2021-04-01.
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Jum_il-Ġifa&oldid=298886"