Tomiri
| Tomiri | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| |||
| Ħajja | |||
| Twelid | Asja Ċentrali, 6 century BC | ||
| Nazzjonalità | Massageti | ||
| Grupp etniku | Massageti | ||
| Mewt | Asja Ċentrali, 6 century "BCE" | ||
| Familja | |||
| Ulied |
uri | ||
| Okkupazzjoni | |||
| Okkupazzjoni |
mexxej mexxej militari | ||
Tomiri (pronunzjata /ˈtɒmɪrɪ/; bis-Saka: *Taumuriyaʰ; bil-Grieg Antik: Τομυρις, b'ittri Rumani: Tomuris; bil-Latin: Tomiri), magħrufa wkoll bħala Tomyris, Thomyris, Tomris jew Tomiride, hija magħrufa biss bis-saħħa tal-istoriku Grieg Erodotu. Skontu, hija rrenjat fuq il-Massageti, poplu Saka Iranjan tal-Asja Ċentrali. Tomiri mexxiet l-armati tagħha biex tiddefendi ruħha kontra l-attakk ta' Ċiru l-Kbir tal-Imperu tal-Akemenidi, u rebħitlu u qatlitu fil-530 Q.K. Hija ordnat li tinqatalu rasu u titqiegħed f'basket jew fi skutella mimlija demm, u qalet "Hemm: ixrob is-sehem tiegħek ta' demm!".[1]
Hi ma tissemmiex fil-ftit sorsi bikrin oħra li jkopru żmienha, speċjalment Ċtesja.
Tomiri saret suġġett pjuttost popolari fl-arti u fil-letteratura Ewropej matul ir-Rinaxximent. Fl-arti, is-suġġett tas-soltu kienet hi tirċievi ras Ċiru, jew tpoġġiha fir-reċipjent mimli demm. Dan sar parti mill-grupp ta' suġġetti nisa tal-grupp Setgħa tan-Nisa li kellhom diversi trijonfi fuq l-irġiel.
Isem[immodifika | immodifika s-sors]
L-isem Tomyris huwa l-forma Latina tal-isem bil-Grieg Antik Tomuris (Τομυρις), li min-naħa l-oħra fuq l-Ellenizzazzjoni tal-isem bis-Saka *Taumuriyaʰ, li jfisser "tal-familja", u li oriġina mill-kelma bl-Avestan taoxman u mill-kelma Persjana Antika taumā (𐎫𐎢𐎶𐎠), li tfisser "żerriegħa", "nebbieta" u "parentela".[2][3]
Storja[immodifika | immodifika s-sors]
.jpg)
Sfond[immodifika | immodifika s-sors]
Tomiri kienet l-armla tar-re tal-Massageti, kif ukoll is-suċċessur tiegħu bħala r-reġina tat-tribù wara li miet.[4]
.jpg)
Gwerra mal-Persja[immodifika | immodifika s-sors]
Meta l-fundatur tal-Imperu Persjan Akemenid, Ċiru, staqsa biex jiżżewweġ lil Tomiri bl-intenzjoni li jakkwista r-renju tagħha permezz taż-żwieġ, hija fehmet x'kellu f'moħħu u ċaħdet il-proposta tiegħu. Fuq il-parir ta' Croesus ta' Lidja, Ċiru wieġeb għaċ-ċaħda ta' Tomiri billi ddeċieda jinvadi l-Massageti.
Meta Ċiru beda jibni pont fuq ix-xmara Araxes bil-ħsieb li jattakka l-Massageti, Tomiri wissietu biex ikun sodisfatt bit-tmexxija tar-renju tiegħu stess u biex iħalliha tmexxi r-renju tagħha. Il-Massageti rreżistew l-attakk inizjali ta' Ċiru, u mbagħad organizza bankett lussuż b'ammonti kbar ta' nbid fit-tined tal-kamp tiegħu biex jaqbadhom fuq sieq waħda u rtira.
Mewt ta' Spargapises[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Massageti, immexxija minn iben Tomiri u l-kmandant tal-armata tagħhom, Spargapises, li primarjament kien juża l-ħalib iffermentat tad-debba u l-kannabis bħala intossikanti bħan-nomadi kollha tal-isteppi fi Żmien il-Ħadid, u għaldaqstant ma kienx imdorri jixrob l-inbid, siker flimkien mal-armata, u tilef faċilment u nqatel minn Ċiru, li qered terz tal-armata tal-Massageti. Spargapises kien inħataf minn Ċiru, u ladarba ma baqax fis-sakra u seta' jifhem x'kien ġara, huwa staqsa lil Ċiru biex jeħilsu, u wara li Ċiru ħenn għalih, huwa qatel lilu nnifsu.
Wara li Tomiri saret taf bil-mewt ta' Spargapises, hija bagħtet messaġġ ta' korla lil Ċiru fejn sejħet lill-inbid li kien ikkawża l-qerda tal-armata tagħha u ta' binha, bħala droga li kienet iġġennen lil min kien jikkonsmaha u li kienet twassalhom biex jitkellmu ħażin. Hija talbitu jitlaq mill-art ta' binha jew inkella, fuq ġurament fuq ix-Xemx, "kienet se tagħtih iktar demm milli seta' jiflaħ jixrob".
Mewt ta' Ċiru[immodifika | immodifika s-sors]
Fir-rakkont ta' Erodotu (li ma jaqbilx ma' diversi sorsi oħra), Tomiri stess mexxiet lill-armata tal-Massageti fi gwerra, u matul il-battalja ta' wara tal-Massageti kontra l-qawwiet ta' Ċiru, Tomiri għelbet lill-Persjani u qerdet il-biċċa l-kbira tal-armata tagħhom. Ċiru stess inqatel fil-battalja, u Tomiri sabet il-katavru tiegħu, ordnat li tinqatalu rasu u li titqiegħed f'basket mimli demm, u mbagħad lil Ċiru qaltlu: "Ixrob is-sehem tiegħek ta' demm!".
X'ġara wara[immodifika | immodifika s-sors]
Skont verżjoni oħra dwar il-mewt ta' Ċiru rreġistrata minn Ċtesja, Ċiru miet fil-battalja kontra d-Derbiċi, li la kienu l-Massageti u lanqas sottotribù tagħhom: skont din il-verżjoni, huwa ndarab mortalment mid-Derbiċi u mill-alleati Indjani tagħhom, u mbagħad l-alleat ta' Ċiru, ir-re Amorges tal-Amirġjani, intervjena bl-armata tiegħu u għen lis-suldati Persjani jirbħu kontra d-Derbiċi. Ċiru rnexxielu jkampa għal tlett ijiem, u matul dan iż-żmien huwa organizza l-imperu tiegħu u ħatar lil Spitaces, iben Sisamas, bħala satrap tad-Derbiċi, qabel ma mbagħad miet.
Ma tantx nafu wisq dwar Tomiri wara l-gwerra kontra Ċiru. Sal-ħabta tal-520 Q.K. u x'aktarx qabel, it-tribù tagħha kienet immexxija mir-re Skunxa, li rribella kontra l-Imperu Persjan sa ma wieħed mis-suċċessuri ta' Ċiru, ir-re Akemenid Darius I, wettaq kampanja militari kontra s-Saka mill-520 sal-518 Q.K., li matulha rebaħ kontra l-Massageti, ħataf lil Skunxa, u minfloku laħaq mexxej leali għas-setgħa tal-Akemenidi.[5]
Legat[immodifika | immodifika s-sors]
L-istorja ta' Tomiri ġiet inkorporata fit-tradizzjoni tal-arti tal-Punent; Rubens, Allegrini, Luca Ferrari, Mattia Preti, Gustave Moreau u l-iskultur Severo Calzetta da Ravenna huma fost il-bosta artisti li wrew xi avvenimenti mill-ħajja ta' Tomiri u r-rebħa tagħha kontra Ċiru u l-armati tiegħu.
Eustache Deschamps żied lil Tomiri fil-poeżija bħala waħda mid-disa' Nisa ta' Valur fl-aħħar tas-seklu 14.
Fid-dramm l-iżjed bikri ta' Shakespeare Ir-Re Enriku VI (Parti I), il-Kontessa ta' Auvergne, hi u tistenna l-wasla ta' Lord Talbot, issemmi lil Tomiri (Att II, Xena III).
Ir-referenza ta' Shakespeare għal Tomiri bħala "Reġina tax-Xitjani", minflok id-deżinjazzjoni Griega tas-soltu bħala "Reġina tal-Massageti", tindika żewġ sorsi possibbli, it-"Taqsira ta' Trogus Pompeius" bil-Latin ta' Marcus Junianus Justinus, jew it-traduzzjoni ta' Arthur Golding (1564).
Fl-1707, l-opra Thomyris, Reġina ta' Xitja ttellgħet għall-ewwel darba f'Londra, ir-Renju Unit.
L-isem "Tomiri" ġie adottat ukoll fit-tassonomija żooloġika, għall-grupp tal-ispeċi Tomiri tal-kamla tal-Amerka Ċentrali u għall-ġeneru Tamyris tal-friefet esperidi.
590 Tomiri huwa l-isem mogħti lil waħda mill-pjaneti minuri.
Il-pajjiż attwali tal-Każakistan adotta lil Tomiri bħala l-eroina nazzjonali u ħareġ xi muniti biex jikkommemoraha.
Fil-kultura popolari[immodifika | immodifika s-sors]
- Toʻmarisning Koʻzlari (Għajnejn Tomiri) huwa ktieb ta' poeżiji u ta' stejjer tal-1984 tal-awtur Użbek Khurshid Davron.
- Toʻmarisning Aytgani (Qwiel ta' Tomiri) huwa ktieb ta' poeżiji tal-1996 tal-poeta Użbek Halima Xudoyberdiyeva.
- L-istudjo tal-films tal-Każakistan "Kazakhfilm" ħareġ il-film Томирис (Tomiri) fl-aħħar tal-2019. Ir-rwol ta' Tomiri nħadem minn Almira Tursyn.
- Tomiri tmexxi ċ-ċivilizzazzjoni Xitjana fil-logħba elettronika 4X tal-02016 Civilization VI żviluppata minn Firaxis Games.
- Il-grupp mużikali tal-heavy metal ibbażat f'Washington D.C. A Sound of Thunder, għandu kanzunetta jisimha "Tomiri", ibbażat fuq il-figura storika, fis-sitt album tiegħu It Was Metal li nħareġ fl-2018.
Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]
- ^ Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org (bl-Ingliż). Miġbur 2024-06-07.
- ^ Schmitt, Rüdiger (2003). "Die skythischen Personennamen bei Herodot" [Ismijiet Personali Xitjani f'Erodotu]. Annali dell'Università degli Studi di Napoli l'Orientale (bil-Ġermaniż). 63: 1–31.
- ^ Bukharin, Mikhail Dmitrievich [bir-Russu] (2011). "Колаксай и его братья (античная традиция о происхождении царской власти у скифов" [Kolaxais and his Brothers (Classical Tradition on the Origin of the Royal Power of the Scythians)]. Аристей: вестник классической филологии и античной истории (bir-Russu). 3: 20–80.
- ^ Gera, Deborah Levine (2018). Warrior Women: The Anonymous Tractatus De Mulieribus. Leiden, in-Netherlands; il-Belt ta' New York, l-Istati Uniti: Brill. p. 187-199. ISBN 978-9-004-32988-1.
- ^ Francfort, Henri-Paul (1988). "Central Asia and Eastern Iran". In Boardman, John; Hammond, N. G. L.; Lewis, D. M.; Ostwald, M. (eds.). The Cambridge Ancient History. Vol. 4. Cambridge, ir-Renju Unit: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-22804-6. p. 171.