Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale
.jpg)
Il-Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale huwa park nazzjonali fl-Etjopja. Il-park jinkludi erja ta' madwar 2,150 km2 (830 mil kwadru) fil-Muntanji ta' Bale u fil-Promontorju ta' Sanetti tal-Artijiet Għoljin Etjopjani.
Il-ħabitats Afro-muntanjużi tal-park fihom waħda mill-ogħla inċidenzi ta' endemiċità tal-annimali ta' kwalunkwe ħabitat terrestri fid-dinja. Fl-2009 il-park ġie nnominat bħala sit indikattiv biex isir Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO u effettivament sar Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2023.[1][2]
Ġeografija[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale jinsab fix-Xlokk tal-Etjopja, 400 kilometru fix-Xlokk ta' Addis Ababa u 150 kilometru fil-Lvant ta' Shashamene fl-Istat Nazzjonali tar-Reġjun ta' Oromia. Il-konfini tal-Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale jmissu ma' ħames woreda (distretti): Adaba (fil-Punent), Dinsho (fit-Tramuntana), Goba (fil-Grigal), Delo-Mena-Angetu u Harena-Buluk (fix-Xlokk). Il-park jinsab fi ħdan il-koordinati ġeografiċi ta' 6º29' – 7º10'N u 39º28' – 39º57'E. Il-Muntanji ta' Bale jagħmlu parti mill-katina muntanjuża ta' Bale-Arsi, li tifforma s-sezzjoni tal-Punent tal-Artijiet Għoljin Etjopjani tax-Xlokk.
Idroloġija[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Muntanji ta' Bale jaqdu rwol vitali fil-kontroll tal-klima tar-reġjun billi jattiraw ammonti kbar ta' xita orografika, li jkollha implikazzjonijiet ovvji għall-bhejjem u għall-produzzjoni agrikola. Kull sena jinżlu xi 600 - 1,000 mm ta' xita fiż-żona b'altitudni iktar baxxa, filwaqt li jinżlu 1,000-1,400 mm ta' xita fiż-żona b'altitudni ogħla, u iktar minn 12-il miljun ruħ mill-Kenja, mis-Somalja u mill-Etjopja jiddependu fuq l-ilma mill-katina muntanjuża ta' Bale.
Hemm total ta' 40 xmara fil-Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale, li jagħtu kontribut lil ħames xmajjar ewlenin: Web, Wabe Shebele, Welmel, Dumal u Ganale. Barra minn hekk, il-katina muntanjuża ta' Bale hija s-sors ta' bosta għejun tal-ilma fl-artijiet baxxi, li huma ta' importanza vitali għaliex huma l-uniku sors ta' ilma għas-sena kollha. In-nies li jgħix fin-Nofsinhar tal-park nazzjonali jiddependu għalkollox fuq il-ġestjoni tajba tar-riżorsi tal-ilma miż-żoni tal-artijiet għoljin. Jekk il-fluss ta' dawn ix-xmajjar jiġi alterat bi kwalunkwe mod – permezz tad-deforestazzjoni, l-użu eċċessiv tal-mergħat u/jew l-astrazzjoni għall-irrigazzjoni (li kollha qed iseħħu attwalment) – żbilanċ bejn l-artijiet għoljin u baxxi jirriżulta fit-telf ta' ilma perenni fl-artijiet baxxi. Jekk tfeġġ sitwazzjoni simili, il-medda tal-istaġun tan-nixfa għan-nies u għall-bhejjem tagħhom tonqos b'mod drammatiku u jikkonċentraw madwar kwalunkwe sors ta' ilma li jifdal. Huwa rikonoxxut b'mod wiesa' li tali distribuzzjoni tan-nies u tal-bhejjem twassal għal degradazzjoni rapida u dejjiema. Għalhekk, in-nies x'aktarx li jsiru dipendenti fuq l-għajnuna għall-ikel jekk iż-żoni tal-maqbad tal-ilma tal-Muntanji ta' Bale Mountains ma jiġux protetti biżżejjed. Diġà hemm evidenza ta' astrazzjoni eċċessiva tal-ilma fil-Muntanji ta' Bale.
.jpg)
Barra minn hekk, żewġ xmajjar li joriġinaw mill-Muntanji ta' Bale, Wabe Shebele u Yadot (tributarja ta' Ganale) għandhom skemi idroelettriċi. Id-diga tax-xmara Yadot tipprovdi l-elettriku lil Delo-Mena, filwaqt li d-diga tax-xmara Wabe Shebele tipprovdi l-elettriku liż-żona tal-Muntanji ta' Bale.
Finalment, hemm bosta fawwariet tal-ilma minerali naturali, li lokalment jissejħu hora, u dawn jipprovdu sors essenzjali ta' minerali għall-bhejjem. Il-fawwariet tal-ilma minerali fi ħdan il-park huma siewja minħabba l-kontenut minerali għoli tagħhom (sodju, potassju, manjeżju, żingu u kalċju), u r-rgħajja lokali jemmnu li sabiex il-bhejjem tagħhom jibqgħu f'saħħithom u jibqgħu jipproduċu l-ħalib, dawn iridu jingħataw l-ilma mill-hora. Huma jmexxu lill-bhejjem tagħhom sa jumejn sħaħ sakemm jaslu sa dawn il-fawwariet. Madankollu, kulma jmur din qed tintuża bħala skuża min-nies lokali sabiex jidħlu fil-park u jkollhom aċċess għal mergħat aħjar.
Klima[immodifika | immodifika s-sors]
It-temperaturi jvarjaw sew fi ħdan il-Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale: fuq il-promontorju, it-temperaturi binhar normalment ikunu madwar 10 °C (50 °F) b'irjieħ qawwijin; fil-Wied ta' Gaysay, it-temperaturi binhar medji jkunu madwar 20 °C (68 °F), u fil-Foresta ta' Harenna it-temperaturi binhar ikunu madwar 25 °C (77 °F). Madankollu, it-temp ivarja spiss u xi kultant b'mod drastiku. Fl-elevazzjonijiet ta' 'l fuq minn 3,000 metru, il-ġlata billejl hija fenomenu komuni. L-istaġun tax-xita jkun minn Mejju sa Novembru.
Sit ta' Wirt Dinji[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2023.[1]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (vii) "Post fejn iseħħu fenomeni naturali tal-għaġeb jew fejn hemm żoni ta' ġmiel naturali u ta' importanza estetika eċċezzjonali"; u l-kriterju (x) "Post fejn hemm l-iktar ħabitats naturali importanti u sinifikanti għall-konservazzjoni fil-post tad-diversità bijoloġika, inkluż fejn hemm speċijiet mhedda ta' valur universali straordinarju mill-perspettiva tax-xjenza jew tal-konservazzjoni".[1]
Ekoloġija[immodifika | immodifika s-sors]
Ħabitats[immodifika | immodifika s-sors]
.jpg)
Il-park huwa maqsum f'ħames ħabitats distinti u uniċi: il-Bwar tal-Ħaxix tat-Tramuntana (il-Wied ta' Gaysay), il-Boskijiet tal-Ġniebru tat-Tramuntana (il-Kwartieri Ġenerali tal-Park), il-Mergħat Afroalpini (il-Promontorju ta' Sanetti), l-Imraġ ta' Erica, u l-Foresta ta' Harenna.
Il-ħabitats tal-Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale jvarjaw minn bwar tal-ħaxix f'madwar għoli ta' 3,000 metru (9,800 pied), sal-Muntanja ta' Tullu Demtu, it-tieni l-ogħla punt fl-Etjopja f'għoli ta' 4,377 metru (14,360 pied) 'il fuq mil-livell tal-baħar.
Il-Bwar tal-Ħaxix u l-Boskijiet tat-Tramuntana huma mimlija bis-siġar tal-ġniebru, bħal pereżempju l-Juniperus procera, u bil-fjuri selvaġġi u bil-ħaxix għoli. L-Erica arborea hija nattiva għall-ekoreġjun tal-imraġ muntanjużi Etjopjani tal-park.
L-imraġ Afroalpini tal-Promontorju ta' Sanetti huwa l-ikbar żona kontinwa ta' dik l-altitudni fil-kontinent kollu tal-Afrika. Huma miksija bil-likeni fuq il-blat, u fihom jgħixu l-lobelja ġganteska (Lobelia rynchopetalum) li tikber sa għoli ta' 12-il metru. Il-Promontorju ta' Sanetti huwa miżgħud lagi u nixxigħat alpini, li jipprovdu riżorsi importanti lill-organiżmi selvaġġi residenti, kif ukoll iservu bħala postijiet ta' mistrieħ u tal-passa fix-xitwa għal għasafar endemiċi reġjonalment u rari.
Il-komunità tal-flora tal-Foresta ta' Harenna tirrappreżenta madwar nofs il-park, b'boskijiet ta' siġar miksija fil-muski u fil-likeni li donnhom jiddendlu mal-friegħi tas-siġar. Iż-żona spiss tkun imċajpra u b'hekk l-organiżmi selvaġġi mhux faċli tarahom.
Flora[immodifika | immodifika s-sors]
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Il-foresti tal-Muntanji ta' Bale huma importanti għall-istokkijiet ġenetiċi tal-kafè tal-foresti selvaġġi (Coffea arabica) u għall-pjanti mediċinali fl-Etjopja. Ġew identifikati tliet hotspots għall-pjanti mediċinali: tnejn fiż-Żona ta' Gaysay u wieħed fiż-Żona ta' Angesu, tul il-konfini tal-park. Il-fjuri femminili tal-hagenia fihom doża antelmintika, li tintuża għat-trattament tad-dud fost il-popolazzjonijiet lokali.[3]
Fawna[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale huwa żona importanti għal diversi speċijiet endemiċi Etjopjani mhedda. Barra minn hekk, fil-park hemm 26 % tal-ispeċijiet endemiċi tal-Etjopja, inkluż primat, annimal tal-ifrat, liebru, tmien speċijiet ta' rodituri, u l-popolazzjoni globali kollha tal-ġurdien burasu Afrikan. Hemm ukoll diversi anfibji rari u endemiċi.
Mammiferi[immodifika | immodifika s-sors]
L-ispeċijiet ta' mammiferi fil-Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale jinkludu l-lupu Etjopjan (Canis simensis), in-nyala tal-muntanji (Tragelaphus buxtoni), il-ġurdien burasu Afrikan, iċ-ċerva ta' Menelik, id-duiker komuni, il-klipspringer, iċ-ċerva ta' Bohor, il-liebru tal-artijiet għoljin Etjopjani, il-baġer wikkiel il-għasel, il-ħanżir selvaġġ tan-nejbiet, il-jena tat-tikek, is-serval, u l-vervet tal-Muntanji ta' Bale (Chlorocebus djamdjamensis).[4][5]
Mammiferi oħra li jgħixu fil-Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale, fil-Foresta ta' Harenna, jinkludu l-lupu dehbi Afrikan, il-ħanżir il-kbir tal-foresti, il-guereza tal-faxx, l-iljun, il-leopard Afrikan, u l-kelb selvaġġ Afrikan. Kważi terz tas-47 mammiferu li jgħixu fil-Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale huma rodituri. Il-komunità ta' rodituri, b'mod partikolari tal-promontorju Afroalpin huma speċijiet ewlenin fil-Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale.[6][7]
Avifawna[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Muntanji ta' Bale jospitaw iktar minn 282 speċi ta' għasafar, fosthom disa' mis-16-il speċi endemika tal-Etjopja. Barra minn hekk, iżjed minn 170 għasfur tal-passa ġew irreġistrati fil-park. Il-Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale jospita kważi kull speċi endemika tal-artijiet għoljin tal-Abissinja u tal-Etjopja. Ġew irreġistrati iktar minn 863 speċi ta' għasafar, li jirrappreżentaw bejn wieħed u ieħor 9.5 % tad-diversità tal-għasafar fid-dinja u 39 % tal-ispeċijiet ta' għasafar fl-Afrika. L-Etjopja spiss titqies bħala wieħed mill-iktar pajjiżi b'avifawna rikka fl-Afrika. Sittax-il speċi ta' għasafar fil-Muntanji ta' Bale huma endemiċi għall-Etjopja, inkluż il-wiżż tal-ġwienaħ il-blu (Cyanochen cyanoptera), il-venewwa tas-sider bit-tikek (Vanellus melanocephalus), il-pappagall ta' wiċċu isfar (Poicephalus flavifrons), il-longclaw tal-Abissinja (Macronyx flavicollis), il-catbird tal-Abissinja (Parophasma galinieri), il-parisoma ta' Bale (Parisoma griseiventris), l-erku Etjopjan (Serinus nigriceps), il-waxbill ta' sidru kannella (Estrilda paludicola), u l-kokka tal-Abissinja (Asio abyssinicus).[8]
Erpetofawna[immodifika | immodifika s-sors]
Ir-rettili endemiċi Etjopjani rari li għadhom kemm ġew skoperti fiż-żoni forestali tal-Muntanji ta' Bale jinkludu s-serp domestiku Etjopjan (Lamprophis erlangeri), il-lifgħa tal-muntanji Etjopjani (Bitis parviocula), il-kamaleonte tal-qrun ta' Bale (Trioceros balebicornutus), il-kamaleonte bla qrun ta' Harenna (Trioceros harennae), il-kamaleonte bla daqna tal-muntanji Etjopjani (Trioceros affinis), u l-kamaleonte Etjopjan ta' Wolfgang Böhme (Trioceros wolfgangboehmei).[9]
Mill-inqas 7 speċijiet ta' anfibji endemiċi ġew skoperti fiż-żoni forestali mtajna u fil-promontorji tal-Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale. Iż-żrinġ tas-siġar Etjopjan (Leptopelis gramineus), iż-żrinġ tal-bwar tal-ħaxix ta' Erlanger (Ptychadena erlangeri) u ż-żrinġ tal-bwar tal-ħaxix ta' Neumann (Ptychadena neumanni) huma pjuttost rari u jgħixu f'dawn il-ħabitats. Madankollu, speċijiet oħra ta' anfibji jgħixu fi ħdan iż-żoni tal-Muntanji ta' Bale, fosthom iż-żrinġ tal-Muntanji ta' Bale (Ericabatrachus baleensis), iż-żrinġ tal-banana Etjopjan (Afrixalus enseticola), iż-żrinġ tas-siġar ta' Ragazzi (Leptopelis ragazzii), iż-żrinġ tal-istrixxi tal-Wied ta' Kouni (Paracassina kounhiensis), ir-rospu Etjopjan ta' Malcolm (Altiphrynoides malcolmi), ir-rospu Etjopjan ta' Osgood (Altiphrynoides osgoodi), u ż-żrinġ tas-siġar tal-Muntanji ta' Bale (Balebreviceps hillmani) jitqiesu bħala fil-periklu minħabba t-telf tal-ħabitats u d-deforestazzjoni.[10]
Poplu ta' Bale[immodifika | immodifika s-sors]
Il-poplu tar-reġjun huwa magħmul l-iktar minn bdiewa u rgħajja tal-bhejjem li jitkellmu l-lingwa Oromo. Il-popolazzjoni taż-żona kollha ta' Bale hija ta' madwar 1.5 miljun. Afan Oromo hija l-lingwa uffiċjali ta' Oromia. Tagħmel parti mil-lingwi Kuxitiċi, u tintuża bħala forma ta' lingua franca għal iktar minn 25 miljun individwu tal-poplu Oromo. Madankollu, il-biċċa l-kbira tan-nies fil-Muntanji ta' Bale jitkellmu bl-Amharic ukoll.
Ir-reliġjon predominanti fil-Muntanji ta' Bale hi l-Iżlam (77 %), segwita mill-Kristjaneżmu Ortodoss (20 %) u l-Protestantiżmu (1 %). Il-Muntanji ta' Bale huma d-dar reali tal-antenati tal-poplu Oromo, l-ikbar grupp etniku uniku fil-Qarn tal-Afrika. Il-popolazzjoni kienet tgħix bħala bdiewa u rgħajja, u kibret pjuttost malajr u espandiet f'diversi postijiet fi ħdan il-pajjiż mill-bidu tas-seklu 16.
Ma tantx nafu wisq dwar il-poplu Oromo tal-inħawi u kif spiċċaw jgħixu hemmhekk. Jagħmlu parti mill-popli Kuxitiċi tal-Lvant li oriġinaw minn fergħa tar-razza Kawkasa (li tinkludi l-Asjatiċi tal-Punent, l-Għarab u l-Ewropej), u huma mifruxa minn Wello fit-Tramuntana tal-Etjopja, sa Mombasa fil-Kenja lejn in-Nofsinhar. Xi 3,000 sena ilu, huma għaddew prattiki bħaċ-ċerimonja ta' inizjazzjoni biċ-ċirkonċiżjoni u d-drawwa li ma jiklux ħut lill-popli Nilotiċi fil-Punent. Barra minn hekk, huma inkorporaw ideat tas-sistema ta' Gadaa u tat-trobbija tal-bhejjem fis-soċjetà tagħhom stess. Is-sistema ta' Gadaa hija bbażata fuq il-prinċipji tal-klassifikazzjoni ta' soċjetà fi 11-il grad funzjonali, kollha kemm huma bir-rwoli u bl-istatus speċjali tagħhom.
Attwalment, l-għajxien tan-nies jiddependi l-iktar fuq l-agrikoltura. Huma jsegwu sistema tradizzjonali ta' transumanza magħrufa bħala s-sistema ta' Godantu, karatteristika ewlenija tal-użu uman tradizzjonali tal-Muntanji ta' Bale. F'din is-sistema, il-bhejjem, b'mod partikolari l-annimali tal-ifrat, jintbagħtu jirgħu fil-mergħat għoljin matul ix-xhur meta l-għelejjel ikunu qed jikbru f'altitudnijiet iktar baxxi jew fil-foresta għad-dell matul l-istaġun tan-nixfa. Madankollu, din is-sistema ma għandhiex tiġi konfuża maċ-ċaqliq tal-bhejjem li huma konsegwenza tat-telf tal-mergħat barra mill-park, li b'hekk qed jobbligaw il-bhejjem jidħlu fil-park biex jirgħu.
Id-djar tal-Muntanji ta' Bale għandhom għamla tonda u lokalment jissejħu "mana citaa". Il-ġniebru u xi kultant l-ewkaliptu jintużaw għall-kostruzzjoni tal-ħitan u tas-soqfa. Il-bejt jitgħatta bil-ħaxix u l-ħuxlief maqtugħ minn "citaa" (tip ta' bur tal-ħaxix partikolari), flimkien max-xgħir, u jintrifed minn pilastru tal-injam, fin-nofs tal-art. Id-djar huma maqsuma f'sezzjonijiet permezz ta' ħitan magħmula bil-bambù jew bit-tajn imħallat mal-ħaxix jew max-xgħir.
Theddidiet[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale qed jiffaċċja bosta theddidiet assoċjati mal-iżvilupp għaddej u dejjem jiżdied fl-Etjopja. Waħda mill-ikbar theddidiet lill-park hija r-ragħa. Pereżempju, fi ħdan il-Wied ta' Web, ħabitat prim tal-lupu Etjopjan, id-densità tal-bhejjem hija stmata li tlaħħaq il-250 bhima għal kull kilometru kwadru. Theddidiet oħra jinkludu ż-żieda ta' insedjamenti fi ħdan il-park. Attwalment, iktar minn 40,000 ruħ jgħixu fi ħdan il-konfini tal-park, u b'hekk qed tiżdied il-pressjoni fuq ir-riżorsi naturali taż-żona u qed jonqsu l-ħabitats naturali tal-annimali selvaġġi. Flimkien ma' dawn l-insedjamenti jitfaċċaw il-klieb domestiċi, li huma theddida kbira għal-lupu Etjopjan. Il-klieb jittrażmettu r-rabji u l-mard tal-klieb, u fl-2010 dan il-mark qatel 106 individwi (bejn wieħed u ieħor 40 % tal-popolazzjoni tal-lupi Etjopjani fil-Muntanji ta' Bale). Theddidiet serji oħra jinkludu l-użu tal-ħabitat tal-lupu mill-bhejjem li jirgħu li tnaqqas ferm id-disponibbiltà ta' predaturi tar-rodituri. Iktar minn 12-il miljun ruħ, il-bhejjem tagħhom, u l-ambjent fin-Nofsinhar tal-Etjopja, kif ukoll fis-Somalja u fit-Tramuntana tal-Kenja jiddependu fuq l-ilma li joriġina mill-katina muntanjuża ta' Bale. L-użu mhux sostenibbli u t-tniġġis huma theddidiet kbar. Il-konservazzjonisti jissuġġerixxu li jekk l-isforzi ta' konservazzjoni fil-Muntanji ta' Bale ma jirnexxux u n-nies ikomplu jisfruttaw ir-riżorsi b'mod mhux sostenibbli, iktar speċijiet ta' mammiferi se jispiċċaw estinti milli fi kwalunkwe żona oħra ta' daqs ekwivalenti fil-pjaneta.
Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]
- ^ a b ċ Centre, UNESCO World Heritage. "Bale Mountains National Park". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2024-01-15.
- ^ "WORLDKINGS - Worldkings News - Africa Records Institute (AFRI) – Bale Mountains National Park: Home to world's most species of Ethiopian wolf". Worldkings - World Records Union (bl-Ingliż). Miġbur 2024-01-15.
- ^ Assefa, B.; Glatzel, G.; Buchmann, C. (2010). "Ethnomedicinal uses of Hagenia abyssinica (Bruce) J.F. Gmel. among rural communities of Ethiopia". Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine. 6: 20.
- ^ Lavrenchenko, L. (2000). "The mammals of the isolated Harenna Forest (southern Ethiopia): Structure and history of the fauna". Bonner Zoologische Monographien. 46: 223–231.
- ^ Asefa, A. (2011). "Mammals of Bale Mountans Nationa Park, Ethiopia: A compiled and annotated checklist". Walia. Special edition: 3–14.
- ^ Stephens, P.A.; d'Sa, C.A.; Sillero-Zubiri, C & Leader-Williams, N. (2001). "Impact of livestock and settlement on the large mammalian wildlife of Bale Mountains National Park, southern Ethiopia". Biological Conservation. 100 (3): 307−322.
- ^ Mekonnen, A.; Bekele, A.; Hemson, G.; Teshome, E. & Atickem, A. (2010). "Population size and habitat preference of the Vulnerable Bale monkey Chlorocebus djamdjamensis in Odobullu Forest and its distribution across the Bale Mountains, Ethiopia". Oryx. 44 (4): 558−563.
- ^ Asefa, A. (2006). "Birds of Bale Mountain National Park (BMNP), Southeast Ethiopia". Walia. 25: 22–33.
- ^ Koppetsch, Thore & Nečas, Petr & Wipfler, Benjamin. (2021). A new chameleon of the Trioceros affinis species complex (Squamata, Chamaeleonidae) from Ethiopia. Zoosystematics and Evolution. 97. 161-179.
- ^ Saber, Samy & Kassahun, Roman & Loader, Simon & Kafrawy, Sameh. (2019). Amphibian diversity in relation to environmental change in Harenna Forest, Bale Mountains National Park, Ethiopia: A Remote sensing and GIS Approach. Egyptian Journal of Aquatic Biology and Fisheries. 23. 139-149.