Ghadamès
Ghadamès, Ghadames jew Ghadamis (/ɡəˈdæmɪs/; bil-Berberu: ʕadémis; bl-Għarbi: غدامس, bil-Libjan vernakolari: ɣdāməs, bil-Latin: Cidamus, Cydamus, bit-Taljan: Gadames) huwa raħal Berberu b'oażi fid-Distrett ta' Nalut tar-reġjun tat-Tripolitanja fil-Majjistral tal-Libja.
Il-lingwa indiġena ta' Ghadames hija l-lingwa ta' Ghadamès, lingwa Berbera.
Ghadamès, magħruf bħala l-"perla tad-deżert", jinsab f'oażi. Huwa wieħed mill-eqdem irħula pre-Saħarjani u eżempju straordinarju ta' insedjament tradizzjonali. L-arkitettura domestika tiegħu hija kkaratterizzata minn diviżjoni vertikali tal-funzjonijiet: il-pjan terran jintuża għall-ħżin tal-provvisti; sular ieħor jintuża għall-familja, sqaqien imsaqqfa li joħolqu kważi network taħt l-art ta' passaġġi; u fuq nett, terrazzi fil-beraħ irriżervati għan-nisa.[1]
Ġeografija[immodifika | immodifika s-sors]
Ghadames tinsab madwar 462 kilometru (287 mil) fil-Lbiċ ta' Tripli, qrib il-fruntieri mal-Alġerija u mat-Tuneżija. Ghadames tinsab fil-fruntieri mal-Provinċja ta' Illizi, l-Alġerija u mal-Governorat ta' Tataouine, it-Tuneżija.
L-oażi għandha popolazzjoni ta' madwar 10,000 ruħ, l-iktar Berberi. Il-parti l-antika tar-raħal, imdawra b'ħajt, tniżżlet fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.[1] Kull wieħed mis-seba' klans li kienu jgħixu fiċ-ċentru storiku tar-raħal kellu d-distrett tiegħu stess, u f'kull wieħed minnhom kien hemm pjazza pubblika fejn kienu jsiru l-festi.
Klima[immodifika | immodifika s-sors]
Ghadames għandu klima sħuna tad-deżert skont il-klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen (BWh) bi sjuf sħan b'temperatura għolja medja ta' madwar 41 °C (105.8 °F) f'Lulju, l-iktar xahar sħun tas-sena, kif ukoll xtiewi kesħin (b'varjazzjoni għolja binhar). Ir-raħal ma tantx ikollu preċipitazzjoni matul is-sena, bi preċipitazzjoni annwali medja ta' 73.1 mm (1.30 pulzier) biss.
| Data klimatika għal Ghadames (1961-1990, temp. estremi fl-1913-1993) | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Xahar | Jan | Fra | Mar | Apr | Mej | Ġun | Lul | Aww | Set | Ott | Nov | Diċ | Sena |
| Temp. għolja rekord f'°C (°F) | 32.0
(89.6) |
35.0
(95.0) |
41.3
(106.3) |
48.0
(118.4) |
52.0
(125.6) |
55.2
(131.4) |
53.4
(128.1) |
52.4
(126.3) |
50.0
(122.0) |
48.0
(118.4) |
39.0
(102.2) |
30.4
(86.7) |
55.2
(131.4) |
| Temp. għolja rekord f'°C (°F) | 17.6
(63.7) |
20.7
(69.3) |
24.4
(75.9) |
29.7
(85.5) |
34.6
(94.3) |
39.8
(103.6) |
40.3
(104.5) |
39.8
(103.6) |
36.4
(97.5) |
30.0
(86.0) |
23.8
(74.8) |
18.2
(64.8) |
29.6
(85.3) |
| Temp. medja ta' kuljum f'°C (°F) | 8.4
(47.1) |
9.2
(48.6) |
12.2
(54.0) |
16.8
(62.2) |
23.6
(74.5) |
27.9
(82.2) |
28.7
(83.7) |
29.0
(84.2) |
25.6
(78.1) |
19.2
(66.6) |
14.0
(57.2) |
9.9
(49.8) |
18.7
(65.7) |
| Temp. baxxa medja f'°C (°F) | 3.6
(38.5) |
5.7
(42.3) |
9.0
(48.2) |
13.8
(56.8) |
17.8
(64.0) |
22.3
(72.1) |
22.4
(72.3) |
22.5
(72.5) |
20.1
(68.2) |
15.0
(59.0) |
9.0
(48.2) |
4.4
(39.9) |
13.8
(56.8) |
| Temp. baxxa medja f'°C (°F) | −6.9
(19.6) |
−8.0
(17.6) |
−2.6
(27.3) |
0.0
(32.0) |
6.0
(42.8) |
7.8
(46.0) |
10.8
(51.4) |
13.0
(55.4) |
10.0
(50.0) |
1.4
(34.5) |
−4.0
(24.8) |
−6.0
(21.2) |
−8.0
(17.6) |
| Preċipitazzjoni medja f'mm (pulzieri) | 5.0
(0.20) |
4.6
(0.18) |
6.8
(0.27) |
3.6
(0.14) |
2.3
(0.09) |
0.1
(0.00) |
0.0
(0.0) |
0.3
(0.01) |
0.8
(0.03) |
4.0
(0.16) |
2.1
(0.08) |
3.4
(0.13) |
33
(1.29) |
| Medja ta' jiem bil-preċipitazzjoni (≥ 0.1 mm) | 1.1 | 1.2 | 1.5 | 0.9 | 0.4 | 0.2 | 0.1 | 0.1 | 0.2 | 1.0 | 0.8 | 1.2 | 8.7 |
| Umdità relattiva medja (%) | 52 | 41 | 36 | 28 | 26 | 22 | 22 | 23 | 29 | 35 | 47 | 53 | 34 |
| Medja ta' sigħat ta' xemx fix-xahar | 248.0 | 240.1 | 257.3 | 273.0 | 313.1 | 309.0 | 372.0 | 353.4 | 273.0 | 263.5 | 246.0 | 232.5 | 3,380.9 |
| Medja ta' sigħat ta' xemx kuljum | 8.0 | 8.5 | 8.3 | 9.1 | 10.1 | 10.3 | 12.0 | 11.4 | 9.1 | 8.5 | 8.2 | 7.5 | 9.3 |
| Sors 1: WMO[2] | |||||||||||||
| Sors 2: Deutscher Wetterdienst (estremi u umdità),[3] Arab Meteorology Book (xemx biss).[4] | |||||||||||||
Storja[immodifika | immodifika s-sors]
Eri tal-qedem[immodifika | immodifika s-sors]
Ġie ssuġġerit, abbażi ta' evidenza arkeoloġika, li din iż-żona ilha insedjata mir-raba' millenju Q.K., u r-raħal huwa wieħed mill-eqdem insedjamenti pre-Saħarjani. Il-pożizzjoni tiegħu qrib sors tal-ilma f'nofs id-deżert kienet importanti għall-insedjaturi kollha fl-inħawi.
L-ewwel rekords bil-miktub dwar Ghadames imorru lura għal żmien ir-Rumani meta l-insedjament kien magħruf bħala Cydamus, li minnu oriġina l-isem modern ta' Ghadames. Fis-seklu 1 Q.K., il-prokonslu Ruman Lucius Cornelius Balbus invada lil Cydamus matul ir-renju tal-imperatur Awgustu. Gwarniġjon Ruman permanenti ġie stabbilit matul ir-renju tal-imperatur Septimius Severus, u l-imperatur stess jaf żar l-insedjament għall-ħabta tal-202 W.K. Madankollu, ir-Rumani rtiraw mill-inħawi ftit deċennji wara matul il-kriżi tas-seklu 3.
Matul is-seklu 6, kien hemm isqof li mar jgħix fl-oażi, wara li l-popolazzjoni ġiet ikkonvertita għall-Kristjaneżmu mill-missjunarji Biżantini. Ir-raħal sar fortizza tal-ereżija Donatista sal-konkwista mill-Għarab Musulmani.
Fl-aħħar tas-seklu 7, Ghadames kien immexxi mill-Għarab Musulmani. F'dan iż-żmien il-popolazzjoni malajr ikkonvertiet għall-Iżlam u Ghadames kellu rwol importanti bħala bażi għall-kummerċ Trans-Saħarjan sas-seklu 19.
Etimoloġija[immodifika | immodifika s-sors]
L-etimoloġija ta' isem ir-raħal Ghadames hija marbuta mill-qrib ħafna mal-istorja tiegħu. Huwa maħsub li l-isem Ghadames oriġinarjament kien marbut mal-isem tat-tribù Berbera antika ta' Tidamensi, tribù minn Fezzan. Huwa maħsub ukoll li l-isem Tidamensi ġie mibdul mir-Rumani invażuri għall-isem Cydamus, li mbagħad witta t-triq għall-isem Ghadames.
Mis-seklu 20 sal-preżent[immodifika | immodifika s-sors]
F'Ottubru 1911, ftit wara li faqqgħet il-Gwerra bejn l-Italja u t-Turkija, Ghadames ġie okkupat mis-suldati Taljani li kienu qed jimmarċjaw minn Tripli. Madankollu, iż-żamma tal-Italja fuq ir-raħal ġiet interrotta diversi drabi sa Ġunju 1915, meta rewwixta ġenerali fil-Libja kollha wasslet biex il-gwarniġjon Taljan jirtira minn Ghadames lejn il-fortizza ta' Tripli. Il-kontroll effettiv fuq ir-raħal reġa' nkiseb f'Diċembru 1918, iżda r-ribelljoni f'Fezzan żammet lil Ghadames fi stat ta' emerġenza sal-1923.
Fl-1943, il-Forzi Ħielsa Franċiżi okkupaw lil Ghadames u l-inħawi tal-madwar fil-parti tan-Nofsinhar tal-eks kolonja Taljana tal-Libja, u ffurmaw it-Territorju Militari ta' Fezzan-Ghadames sal-indipendenza Libjana fl-1951. Ghadames sar il-belt kapitali tat-territorju matul dan iż-żmien.
Fis-snin 70 tas-seklu 20, il-gvern bena djar ġodda 'l barra miċ-ċentru storiku tar-raħal. Madankollu, bosta abitanti rritornaw fiċ-ċentru storiku tar-raħal matul is-sajf, peress li l-arkitettura tiegħu tipprovdi protezzjoni aħjar mis-sħana.
Fl-istess żmien, ir-reġista Moustapha Akkad għażel lil Ghadames biex jiġbed ix-xeni fuq ġewwa tal-belt ta' Medina f'The Message, dramm epiku Iżlamiku.
Matul il-Gwerra Ċivili Libjana, il-forzi tal-Kunsill Tranżizzjonali Nazzjonali daħlu fir-raħal fit-30 ta' Awwissu 2011, wara assedju mill-istess forzi li kien ilu għaddej mill-bidu tal-kunflitt. Sal-2011, ir-raħal kien taħt il-kontroll tat-truppi Tuareg indipendenti. Wara li r-raħal inħataf mill-Armata Nazzjonali Libjana, il-komunità Tuareg kollha ġiet obbligata taħrab, f'att ta' tindif etniku.
Sit ta' Wirt Dinji[immodifika | immodifika s-sors]
Ir-Raħal Antik ta' Ghadames ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1986.[1] Iċ-ċentru storiku tar-raħal tbattal mill-abitanti tiegħu matul is-snin 90 tas-seklu 20, u b'hekk il-binjiet antiki ssograw li jikkrollaw minħabba nuqqas ta' manutenzjoni. Is-sit tniżżel fil-lista tas-siti fil-periklu fl-2016 flimkien ma' erba' siti oħra fil-Libja, minħabba l-ħsara kkawżata mill-Gwerra Ċivili Libjana fil-pajjiż u t-theddida li ssir iktar ħsara lis-siti kulturali.
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju wieħed tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (v) "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni umana mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli".[1]
Gallerija[immodifika | immodifika s-sors]
-
Abitazzjoni żgħira minn ġewwa. -
Veduta mill-bjut taċ-ċentru storiku tar-raħal. -
Pixxina tal-Ilma ta' Fawwara fiċ-ċentru storiku tar-raħal. -
Id-daħla taċ-ċentru storiku tar-raħal. -
Is-siġar tal-frott fiċ-ċentru storiku tar-raħal.
Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]
- ^ a b ċ d Centre, UNESCO World Heritage. "Old Town of Ghadamès". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2023-10-31.
- ^ WMO. "World Weather Information Service". World Weather Information Service (bl-Ingliż). Miġbur 2023-10-31.
- ^ "Klimatafel" (PDF).
- ^ "Sunshine" (PDF). Arkivjat minn l-oriġinal (PDF) fl-2016-03-04. Miġbur 2023-10-31.