Gżira ta' Wrangel
Il-Gżira ta' Wrangel (bir-Russu: О́стров Вра́нгеля, b'ittri Rumani: Ostrov Vrangelya, IPA: [ˈostrəf ˈvrangʲɪlʲə]; biċ-Chukot: Умӄиԓир, b'ittri Rumani: Umqiḷir, IPA: [umqiɬir], li tfisser "il-gżira tal-orsijiet polari") hija gżira tal-Okrug Awtonomu ta' Chukotka, ir-Russja. Hija t-92 l-ikbar gżira fid-dinja u bejn wieħed u ieħor għandha d-daqs ta' Kreta, il-Greċja. Tinsab fl-Oċean Artiku bejn il-Baħar ta' Chukchi u l-Baħar tal-Lvant tas-Siberja tul il-180 meridjan. Għaldaqstant il-Linja tad-Data Internazzjonali ġiet spustata lejn il-Lvant f'din il-latitudni sabiex il-gżira, kif ukoll il-Peniżola ta' Chukchi, jibqgħu bħall-art kontinentali Russa, bl-istess jum bħall-kumplament tar-Russja. L-eqreb art fejn il-Gżira ta' Wrangel hija gżira ċkejkna bil-blat, il-Gżira ta' Herald, li tinsab 60 kilometru (32 mil nawtiku) lejn il-Lvant. Peress li tinsab tul il-180 meridjan, il-kosta tat-Tramuntana tagħha hemmhekk hija l-iżjed art fil-Grigal u fil-Majjistral tad-dinja skont il-lonġitudni stretta; jekk wieħed juża l-Linja tad-Data Internazzjonali minflok, dawk il-punti rispettivi jsiru l-Gżira ta' Herald u l-Kap ta' Lisburne fl-Alaska.
Il-biċċa l-kbira tal-Gżira ta' Wrangel, flimkien mal-Gżira ta' Herald biswitha, huma santwarju naturali protett li jiġu amministrati mill-Ministeru Russu għar-Riżorsi Naturali u l-Ambjent. Fl-1976, il-Gżira ta' Wrangel u l-ilmijiet kollha ta' madwarha ġew ikklassifikati bħala "zapovednik" (jiġifieri "riżerva naturali stretta") u b'hekk jingħataw l-ogħla livell ta' protezzjoni, bl-esklużjoni ta' prattikament kull attività umana għajr skopijiet xjentifiċi u ta' riċerka dwar il-konservazzjoni. Fl-1999, il-gvern reġjonali ta' Chukotka estenda ż-żona protetta tal-baħar sa 24 mil nawtiku (44 kilometru) lil hinn mill-kosta. Mill-2003, erba' rangers jirresjedu fil-gżira s-sena kollha, filwaqt li grupp ewlieni ta' madwar 12-il xjenzat iwettqu r-riċerka matul ix-xhur tas-sajf. Il-Gżira ta' Wrangel kienet tospita l-aħħar popolazzjoni ta' mammut tas-suf, u d-datazzjoni bir-radjokarbonju tissuġġerixxi li l-ispeċi baqgħet tgħix fuq il-gżira sa madwar 4,000 sena ilu (2000 Q.K.).
Toponimija[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Kaptan Thomas Long semma l-Gżira ta' Wrangel għall-Baruni Ferdinand von Wrangel, li kien esploratur Baltiku-Ġermaniż u Ammirall tal-Flotta Navali Imperjali. Il-Kaptan Long, kiteb f'The Honolulu Advertiser, ta' Novembru 1867:
Din l-art fit-Tramuntana semmejtha bħala l-Gżira ta' Wrangel f'ġieħ xieraq raġel li qatta' tliet snin konsekuttivi fit-Tramuntana tal-latitudni 68°, u wera l-problema ta' dan il-baħar polari miftuħ ħamsa u erbgħin sena ilu, għalkemm oħrajn ferm warajh ippruvaw jieħdu l-mertu ta' din l-iskoperta.
Il-Baruni von Wrangel qatt ma rnexxielu jżur il-gżira. Wrangel kien innota qatgħat ta' għasafar itiru lejn it-Tramuntana, u b'hekk issupona li x'aktarx kien hemm popolazzjoni nattiva fi gżira fl-Oċean Artiku li ma kinitx għadha ġiet skoperta mill-Ewropej. Huwa fittixha matul l-ispedizzjoni tiegħu ta' Kolymskaya (1823–1824), iżda ma rnexxilux isibha.
Ġeografija[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Gżira ta' Wrangel hija twila madwar 150 kilometru (93 mil) mil-Lvant għall-Punent u wiesgħa 80 kilometru (50 mil) mit-Tramuntana għan-Nofsinhar, b'erja ta' 7,600 km2 (2,900 mil kwadru). Hija sseparata mill-art kontinentali Siberjana permezz tal-Istrett ta' Long, u l-gżira stess hija għeliem li jissepara l-Baħar tal-Lvant tas-Siberja mill-Baħar ta' Chukchi fin-naħa tat-Tramuntana. Id-distanza sal-eqreb punt fuq l-art kontinentali hija ta' 140 kilometru (87 mil).
It-topografija tal-gżira tikkonsisti minn pjanura kostali fin-Nofsinhar li bħala medja hija wiesgħa 15-il kilometru (9.3 mili); katina ċentrali ta' muntanji baxxi wiesgħa 40 kilometru (25 mil) mil-Lvant għall-Punent, bl-ogħla elevazzjonijiet fil-Katina Muntanjuża ta' Tsentral'nye; u pjanura kostali fit-Tramuntana wiesgħa madwar 25 kilometru (16-il mil). L-ogħla muntanja tal-gżira hija Gora Sovetskaya b'elevazzjoni ta' 1,096 metru (3,596 pied) 'il fuq mil-livell tal-baħar, għalkemm fil-biċċa l-kbira l-muntanji huma ftit iktar ogħla minn 500 metru (1,600 pied) 'il fuq mil-livell tal-baħar. Il-ktajjen muntanjużi tal-gżira jintemmu fl-irdumijiet mal-baħar fuq iż-żewġ naħat tal-gżira. Il-Punt ta' Blossom huwa l-iżjed punt fil-Punent u l-Punt ta' Waring (Mys Uering) u l-iżjed punt fil-Lvant tal-gżira. Minkejja l-art muntanjuża u l-latitudni għolja tagħha, il-Gżira ta' Wrangel mhijiex glaċjali.
Il-Gżira ta' Wrangel amministrattivament tagħmel mal-Okrug Awtonomu ta' Chukotka tal-Federazzjoni Russa. Il-gżira għandha faċilità tat-tbassir tat-temp fil-Punt ta' Blossom, u fl-imgħoddi kien hemm żewġ insedjamenti tas-sajjieda Chukchi fin-naħa tan-Nofsinhar tal-gżira (Ushakovskoye u Zvyozdny mal-kosta tal-Bajja ta' Somnitelnaya).
Ġeoloġija[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Gżira ta' Wrangel hija magħmula minn blat vulkaniku, intrużiv u sedimentarju li huwa maqsum, mitwi u metamorfizzat mill-Perjodu Pre-Kambrijan Superjuri sal-Perjodu Mesożojku Inferjuri. Il-blat Pre-Kambrijan, bi ħxuna ta' madwar 2 kilometri (6,600 pied), jikkonsistu minn seriċit tal-Perjodu Proterożojku Superjuri u minn lavanja kloritika u xist b'ammonti iżgħar ta' blat metavulkaniku, metakonglomerati u kwarzit. Dan il-blat fih intrużjonijiet ta' xquq metamorfizzati bil-gabbro, bid-dijabażi u felsiċi u intrużjonijiet bil-granit. Fuq is-saffi Pre-Kambrijani hemm sa 2.25 kilometri (7,400 pied) ta' saffi Silurjani Superjuri u Karboniferi Inferjuri li jikkonsistu minn ġebel ramli, ġebel bix-xaħx, lavanja, arġillit, xi konglomerati u qajla ġebla tal-ġir u dolomit. Fuq dawn is-saffi hemm sa 2.15 kilometri (7,100 pied) ta' ġebla tal-ġir Karbonifera u Permjana, spiss magħmula l-iktar minn saffi krinojdi, imħallta b'ammonti żgħar tal-lavanja, tal-arġillit u tal-breċċja ħoxna, tal-ġebel ramli u taċ-ċert. Is-saff ta' fuq nett jikkonsisti minn 0.7 sa 1.5 kilometru (2,300 sa 4,900 pied) ta' turbiditi kwarzużi taflin Triassiċi mħallta bil-lavanja sewda u bil-ġebel bix-xaħx.
Taħt il-pjanuri kostali tal-Gżira ta' Wrangel hemm saff irqiq ta' żrar, ramel, tafal u tajn Ċenożojku. Hemm saff ta' tajn u ta' żrar tan-Neoġen Aħħari, oħxon ftit għexieren ta' metri, li jserraħ fuq il-wiċċ mikul bl-erożjoni tas-safi mitwijin u maqsumin tal-Gżira ta' Wrangel. Hemm saff imwebbes ta' tajn u ta' żrar Plijoċen, oħxon ftit metri biss, fuq is-sedimenti tan-Neoġen Aħħari. Is-sedimenti ramlin tal-Plejstoċen jokkorru bħala sedimenti tul ix-xmajjar u n-nixxigħat u bħala saff irqiq ħafna fil-wiċċ ta' kolluvju jew ta' eluvju.
- Il-kosta tal-Gżira ta' Wrangel
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Flora u fawna[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Gżira ta' Wrangel hija art fejn jitnisslu l-orsijiet polari — u għandha l-ogħla densità ta' moħbiet tagħhom fid-dinja — kif ukoll il-foki tad-daqna u taċ-ċrieki, il-walrus, u l-lemmings tal-kullar tal-Punent u tal-Lvant tas-Siberja, sors ewlieni tal-ikel għall-karnivori terrestri, fosthom il-volpi Artiku, il-lupu u l-wolverines li jgħixu wkoll fil-gżira. Qrib il-kosta wieħed jista' jilmaħ ukoll iċ-ċetaċji, fosthom il-balieni Artiċi, il-balieni griżi migratorji u l-belugi.
Il-mammut tas-suf għexu fuq il-gżira sal-ħabta tal-2500–2000 Q.K., li hija l-iżjed data reċenti ta' meta kienu għadhom jeżistu l-popolazzjonijiet ta' kwalunkwe mammut fid-dinja; bħala perspettiva, dawn il-mammut kienu għadhom jeżistu fil-qedem fi Żmien il-Bronż meta kien hemm ċivilizzazzjonijiet f'Sumer, f'Elam u fil-Wied tal-Indus. Dan kien ukoll iż-żmien tar-raba' dinastija tal-Eġittu tal-Qedem. Milli jidher, il-mammut mietu u sussegwentement għebu mill-art kontinentali tal-Ewrasja u tal-Amerka ta' Fuq madwar 10,000 sena ilu; madankollu, madwar 500–1,000 mammut ġew iżolati fil-Gżira ta' Wrangel u b'hekk baqgħu jgħixu għal 6,000 sena oħra.
Fis-snin 50 tas-seklu 20 ġew introdotti r-renni domestiċi, u l-għadd tagħhom fis-selvaġġ jammonta għal madwar 1,000 eżemplar; dan l-għadd jiġi ġestit bħala sforz biex jitnaqqas l-impatt tagħhom fuq l-artijiet fejn ibejtu l-għasafar. Fl-1975 ġie introdott ukoll il-gendus tal-misk, b'popolazzjoni li kibret minn xi 20 għal madwar 1,000 annimal. Fl-2002, il-lupi ntlemħu fuq il-gżira; xi ħaġa pjuttost sinfikanti għaliex il-kanidi kienu preżenti fuq il-gżira fil-qedem.
Il-flora tal-gżira tinkludi 417-il speċi ta' pjanti, id-doppju ta' kwalunkwe territorju Artiku ieħor bit-tundra, ta' daqs komparabbli, u iktar minn kwalunkwe gżira Artika oħra. Għalhekk, il-gżira ġiet ipproklamata bħala l-iżjed Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fit-Tramuntana fl-2004. Fost l-ispeċijiet u l-ġeneri preżenti hemm diversi tipi adattati għall-Artiku ta' Androsace, Artemesia, Astragalus, Carex, Cerastium, Draba, Erigeron, Oxytropis, Papaver, Pedicularis, Potentilla, Primula, Ranunculus, Rhodiola, Rumex, Salix, Saxifraga, Silene u Valeriana, fost oħrajn.
Żona Importanti għall-Għasafar[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Gżira ta' Wrangel, flimkien mal-Gżira ta' Herald fil-qrib, ġiet iddeżinjata bħala Żona Importanti għall-Għasafar mill-BirdLife International peress li ssostni l-kolonji tat-tnissil ta' bosta speċijiet ta' għasafar, fosthom il-wiżż Branta, tal-Artiku, tal-maskra l-bajda, ta' Ross u tal-borra, u l-kokka tal-borra — predatur Artiku ieħor attirat mil-lemmings tal-gżira (il-kokki jirnexxilhom jisimgħuhom iħaffru taħt il-borra, u b'hekk jaqbduhom bi profiċjenza kbira). Hemm ukoll diversi speċijiet ta' gawwija bajda, ta' Ross, ta' Sabine, tal-avorju, ta' denbhom twil, ċiefa, jaeger parassitiċi, u kittiwake ta' saqajhom suwed, kif ukoll bosta speċijiet oħra tal-baħar u tal-kosta, bħall-edreduni komuni u monarki, il-purċinelli tal-baħar tal-qrun, il-marguni pelaġiċi, il-papri ta' denbhom twil, il-barużi ħomor, il-beggazzini tat-tiżż, il-beggazzini pettorali, il-monakelli imperjali, il-girwiela saqajhom qosra, il-pluviera ta' żaqqhom sewda, l-imwies ta' munqarhom oħxon u l-imwies suwed. Fost l-għasafar passeriformi, għalkemm ftit, hemm il-bgħula Artiċi, id-durrajsa tal-Lapland u l-ortolani tal-borra. Il-Gżira ta' Wrangel x'aktarx li hija l-iżjed punt fit-Tramuntana fejn ġew osservati l-grawwi tal-Kanada fl-2014.
Klima[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Gżira ta' Wrangel għandha klima polari qalila (ET skont il-klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen). Ir-reġjun jiġi mistur minn mases tal-arja niexfa u kiesħa tal-Artiku matul il-biċċa l-kbira tas-sena. Arja iktar sħuna u iktar umduża jaf tilħaq il-gżira mix-Xlokk matul is-sajf. L-arja niexfa u sħuna mis-Siberja tasal fil-gżira minn żmien għal żmien.
Il-Gżira ta' Wrangel tiġi influwenzata mill-mases tal-arja tal-Artiku u tal-Paċifiku. Konsegwenza waħda ta' dan hija l-predominanza tal-irjieħ qawwijin. Il-gżira hija soġġetta għal episodji "ċikloniċi" kkaratterizzati minn irjieħ ċirkolari rapidi. Hija wkoll gżira tan-nida u taċ-ċpar.
Ix-xtiewi jkunu twal u kkaratterizzati minn temp kostanti bil-ġlata u minn irjieħ qawwijin mit-Tramuntana. Matul dan il-perjodu, it-temperaturi normalment jinżlu ferm iktar mill-punt tal-iffriżar għal xhur sħaħ. Fi Frar u f'Marzu jkun hemm maltempati frekwenti bil-borra b'irjieħ b'veloċità ta' 40 m/s (140 km/h; 89 mph) jew iktar.
Hemm differenzi notevoli fil-klima bejn il-partijiet tat-Tramuntana, ċentrali u tan-Nofsinhar tal-gżira. Il-porzjonijiet ċentrali u tan-Nofsinhar huma iktar sħan, u wħud mill-widien tagħhom għandhom klima semikontinentali li tappoġġa għadd ta' speċijiet Artiċi tal-mergħat qishom steppa. Din iż-żona ġiet deskritta bħala li x'aktarx hija relitt tal-isteppa tal-mammut tal-Era Glaċjali, flimkien ma' ċerti żoni tul il-fruntiera tal-Majjistral bejn il-Mongolja u r-Russja.
Is-sjuf qosra jkunu friski iżda ferm iktar miti peress li l-jum polari ġeneralment iżomm it-temperaturi 'l fuq minn 0 °C (32 °F). Ikun hemm xi ġlata u borra, u ċ-ċpar huwa fenomenu komuni. Ikun hemm temp iktar sħun u niexef fiċ-ċentru tal-gżira minħabba li t-topografija interna tħeġġeġ l-irjieħ ta' foehn. Mill-2003, il-perjodu mingħajr ġlata fuq il-gżira kien qasir ħafna, normalment mhux iktar minn 20 sa 25 jum, u sikwit ġimagħtejn biss. L-umdità relattiva medja tkun madwar 83 %.
| Data klimatika għall-Gżira ta' Wrangel | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Xahar | Jan | Fra | Mar | Apr | Mej | Ġun | Lul | Aww | Set | Ott | Nov | Diċ | Sena |
| Temp. għolja rekord f'°C (°F) | 1.5
(34.7) |
−0.2
(31.6) |
0.2
(32.4) |
2.5
(36.5) |
9.6
(49.3) |
17.6
(63.7) |
18.2
(64.8) |
16.7
(62.1) |
12.7
(54.9) |
9.3
(48.7) |
2.4
(36.3) |
2.0
(35.6) |
18.2
(64.8) |
| Temp. għolja medja f'°C (°F) | −18.5
(−1.3) |
−18.7
(−1.7) |
−17.4
(0.7) |
−11.7
(10.9) |
−2.5
(27.5) |
3.8
(38.8) |
6.5
(43.7) |
5.6
(42.1) |
2.8
(37.0) |
−2.4
(27.7) |
−8.4
(16.9) |
−15.5
(4.1) |
−6.4
(20.5) |
| Temp. medja ta' kuljum f'°C (°F) | −21.8
(−7.2) |
−22.2
(−8.0) |
−21.0
(−5.8) |
−15.2
(4.6) |
−5.1
(22.8) |
1.2
(34.2) |
3.6
(38.5) |
3.2
(37.8) |
1.0
(33.8) |
−4.2
(24.4) |
−10.8
(12.6) |
−18.2
(−0.8) |
−9.1
(15.6) |
| Temp. baxxa medja f'°C (°F) | −25.1
(−13.2) |
−25.7
(−14.3) |
−24.5
(−12.1) |
−18.8
(−1.8) |
−7.5
(18.5) |
−0.7
(30.7) |
1.4
(34.5) |
1.4
(34.5) |
−0.7
(30.7) |
−6.3
(20.7) |
−13.5
(7.7) |
−21.0
(−5.8) |
−11.7
(10.8) |
| Temp. baxxa rekord f'°C (°F) | −42.0
(−43.6) |
−44.6
(−48.3) |
−45.0
(−49.0) |
−38.2
(−36.8) |
−31.5
(−24.7) |
−12.3
(9.9) |
−4.9
(23.2) |
−6.5
(20.3) |
−14.6
(5.7) |
−29.8
(−21.6) |
−34.9
(−30.8) |
−57.7
(−71.9) |
−57.7
(−71.9) |
| Preċipitazzjoni medja f'mm (pulzieri) | 9.1
(0.36) |
10.2
(0.40) |
7.6
(0.30) |
6.7
(0.26) |
7.9
(0.31) |
9.3
(0.37) |
21.5
(0.85) |
22.3
(0.88) |
16.3
(0.64) |
16.1
(0.63) |
11.5
(0.45) |
9.4
(0.37) |
147.9
(5.82) |
| Medja ta' jiem bil-preċipitazzjoni | 0.1 | 0.2 | 0.03 | 0.3 | 4 | 9 | 14 | 17 | 11 | 2 | 1 | 0.2 | 59 |
| Medja ta' jiem bil-borra | 13 | 13 | 12 | 14 | 17 | 9 | 3 | 6 | 15 | 22 | 16 | 13 | 153 |
| Umdità relattiva medja (%) | 79 | 80 | 80 | 81 | 85 | 87 | 88 | 89 | 86 | 81 | 79 | 79 | 83 |
| Medja ta' sigħat ta' xemx fix-xahar | 2 | 59 | 195 | 267 | 199 | 233 | 226 | 125 | 73 | 50 | 4 | 0 | 1,433 |
| Sors 1: Климат о. Врангеля[1] | |||||||||||||
| Sors 2: Temp (Sigħat ta' xemx fl-1961–1990)[2] | |||||||||||||
Ilmijiet tal-madwar[immodifika | immodifika s-sors]
Skont rapport tal-2003 imħejji mir-Riżerva Naturali tal-Gżira ta' Wrangel, in-network idrografiku tal-Gżira ta' Wrangel jikkonsisti minn madwar 1,400 xmara b'tul ta' iktar minn kilometru (0.62 mili); ħames xmajjar ta' iktar minn 50 kilometri (31.07 mil); u bejn wieħed u ieħor 900 lag baxx, li jinsabu l-iktar fin-naħa tat-Tramuntana tal-Gżira ta' Wrangel, b'erja totali ta' 80 km2 (31 mil kwadru). L-ilmijiet tal-Baħar tal-Lvant tas-Siberja u tal-Baħar ta' Chukchi madwar il-Gżira ta' Wrangel u l-Gżira ta' Herald huma kklassifikati bħala reġjun oċeanografiku kimiku għalih. Dawn l-ilmijiet għandhom fost l-iktar livelli baxxi ta' salinità fl-Oċean Artiku kif ukoll fost l-ogħla kontenut ta' ossiġenu u ta' elementi bijoġeniċi.
Storja[immodifika | immodifika s-sors]
L-ewwel insedjamenti umani u l-estinzjoni tal-mammut tas-suf[immodifika | immodifika s-sors]
Din il-gżira Artika remota jingħad li kienet l-aħħar post fid-dinja li kienet issostni l-mammut tas-suf bħala popolazzjoni iżolata sal-estinzjoni tagħna għall-ħabta tal-2000 Q.K., u b'hekk kienu l-iżjed popolazzjoni eżistenti reċenti magħrufa għax-xjenza. Inizjalment, kien maħsub li dan kien varjant nanu speċifiku tal-ispeċi li oriġina mis-Siberja. Madankollu, wara evalwazzjoni ulterjuri, dawn il-mammut tal-Gżira ta' Wrangel ma baqgħux jitqiesu bħala speċijiet nani. Il-preżenza tal-bnedmin moderni b'ħiliet avvanzati tal-kaċċa u tas-sopravivenza x'aktarx li ħaffet l-estinzjoni tagħhom fuq din il-gżira ffriżata, li sa dan l-aħħar kienet miksija bis-silġ għall-biċċa l-kbira tas-snin bi ftit mumenti b'ilma ċar mhux iffriżat f'xi sjuf Artiċi. Każ reali ta' speċi nanu fi gżira huwa dak tal-iljunfant nanu f'Malta, li oriġina mill-ispeċi tal-Ewropa.
_p1.038_THE_EASTERN_PART_OF_SIBERIA.jpg)
Evidenza ta' okkupazzjoni umana preistorika nstabet fl-1975 fis-sit tal-Ovrag ta' Chertov. Instabu diversi għodod tal-ġebel u tal-avorju, inkluż tip ta' foxxna. Id-datazzjoni bir-radjokarbonju turi li l-abitazzjoni umana kienet bejn wieħed u ieħor fi żmien l-aħħar mammut tal-gżira għall-ħabta tal-1700 Q.K. Għalkemm ma nstabet l-ebda evidenza tal-kaċċa tal-mammut, għadha titqies bħala ipoteżi xjentifika. Il-preżenza tal-mammut fil-Gżira ta' Wrangel iktar minn 5,000 seba wara l-estinzjoni tagħhom fl-art kontinentali, titqies bħala evidenza possibbli li t-tibdil fil-klima ma kinitx il-kawża tal-avveniment tal-estinzjoni kwaternarja. Dan huwa xenarju differenti mill-estinzjoni tal-mammut tas-saf fil-Gżira ta' San Pawl fl-Alaska moderna. Bosta awturi jsostnu li l-iżjed kawża probabbli li wasslet għall-estinzjoni tal-mammut fil-kontinenti kienet il-kaċċa eċċessiva.
Riċerka ppubblikata fl-2017 issuġġeriet li l-popolazzjoni tal-mammut kienet qed tgħaddi minn tnaqqis ġenetiku fid-DNA tal-aħħar annimali, diffenza meta mqabbla mal-eżempji ta' madwar 40,000 sena qabel, meta l-popolazzjonijiet kienu b'saħħithom. Ir-riċerka tissuġġerixxi t-tnaqqis ġenomiku f'popolazzjonijiet iżgħar, b'konsistenza ma' evoluzzjoni ġenomika kważi newtrali. Tissuġġerixxi wkoll għadd kbir ta' varjanti detrimentali miġbura fil-ġenomi ta' qabel l-estinzjoni, twissija għall-isforzi kontinwi ta' protezzjoni tal-ispeċijiet fil-periklu b'daqsijiet żgħar fil-popolazzjoni.
Paleoeskimos stabbilew kampijiet fin-naħa tan-Nofsinhar tal-gżira għall-kaċċaturi marittimi. Sal-wasla tal-Ewropej fil-Gżira ta' Wrangel ma kien hemm l-ebda popolazzjoni ta' aboriġini.
Leġġenda prevalenti fost il-poplu Chukchi tas-Siberja ssostni li kap Krachai (jew Krächoj, Krahay, Khrakhai) ħarab mal-poplu tiegħu (Krachai jew Krahay, identifikati wkoll bħala l-Onkilon jew l-Omoki – poplu Yupik Siberjan) fuq is-silġ biex jinsedja art fit-Tramuntana. Għalkemm il-ġrajja x'aktarx li hija leġġenda, it-twemmin tal-eżistenza ta' gżira jew ta' kontinent lejn it-Tramuntana issaħħaħ bil-migrazzjoni annwali tar-renni fuq is-silġ, kif ukoll permezz li tfaċċaw il-ponot tal-lanez tal-lavanja li ttellgħu mill-mewġ mal-kosta Artika, magħmula b'mod li ma kienx magħruf għall-poplu Chukchi. Michael E. Krauss, professur irtirat tal-lingwistika tal-Università Fairbanks tal-Alaska, ippreżenta evidenza arkeoloġika, storika u lingwistika li l-Gżira ta' Wrangel kienet salib it-toroq tul rotta kummerċjali li tikkollega l-insedjament Inuit f'Point Hope, l-Alaska mal-kosta Siberjana tat-Tramuntana, u li l-kosta ġiet ikkolonizzata fl-era preistorika aħħarija u fil-bidu tal-era storika minn insedjaturi Inuit mill-Amerka ta' Fuq. Krauss jissuġġerixxi li t-tluq ta' dawn il-kolonjalisti kien marbut mal-leġġenda tal-Krachai.
Skoperta mill-bogħod[immodifika | immodifika s-sors]
Fl-1764, is-Surġent tal-Cossacks Stephan Andreyev iddikjara li lemaħ din il-gżira. Huwa sejħilha l-Art ta' Tikegen u sab l-evidenza tal-abitanti tagħha, il-poplu Krahay. Eventwalment, il-gżira ssemmiet għall-Baruni Ferdinand von Wrangel, li wara li qara r-rapport ta' Andreyev u li sema' l-ġrajjiet tal-poplu Chukchi tal-art fil-koordinati tal-gżira, wettaq spedizzjoni (1820–1824) biex jiskopri l-gżira, iżda ma kellux suċċess.
Spedizzjonijiet Brittaniċi, Amerikani u Russi[immodifika | immodifika s-sors]
Fl-1849, Henry Kellett, il-kaptan tal-HMS Herald, żbarka fil-gżira u semmiha l-Gżira ta' Herald. Huwa bi żball ħaseb li kien ra gżira oħra lejn il-Punent, li huwa sejħilha l-Gżira ta' Plover; li minn hemm 'il quddiem ġiet indikata fuq il-mapep tal-ammiralat Brittaniku bħala l-Art ta' Kellett.
Eduard Dallmann, kaċċatur Ġermaniż tal-balieni, irrapporta fl-1881 li kien żbarka fuq il-gżira fl-1866.
F'Awwissu 1867, Thomas Long, kaptan Amerikan tal-kaċċa tal-balieni, "wasal qrib il-gżira sa saħansitra distanza ta' ħmistax-il mil. Din l-art tat-Tramuntana semmejtha l-Art ta' Wrangel ... f'ġieħ il-memorja ta' raġel li qatta' tliet snin konsekuttivi fit-Tramuntana tal-latitudni 68°, u wera l-problema ta' dan il-baħar polari miftuħ ħamsa u erbgħin sena ilu, għalkemm oħrajn li ġew ferm wara ħadmu qatigħ biex jieħdu l-mertu ta' din l-iskoperta". Deher ukoll rendikont fil-Proceedings of the American Association for the Advancement of Science, 1868 (is-17-il Laqgħa f'Chicago), ippubblikata fl-1869, bit-titlu "Il-Kontinent Artiku l-Ġdid, jew l-Art ta' Wrangel, skopert fl-14 ta' Awwissu 1867, mill-Kaptan Long, tal-Vapur Amerikan Nile, u li ntlemaħ mill-Kaptana Raynor, Bliven u oħrajn, u li ntlemaħ fil-qosor mill-Baruni Wrangel matul l-esplorazzjoni tiegħu fl-1823".
George W. DeLong, kmandant tal-Jeannette tal-Istati Uniti, mexxa spedizzjoni fl-1879 bit-tentattiv li jasal sal-Pol tat-Tramuntana, bit-tir li jgħaddi min-"naħa tal-Lvant tal-Art ta' Kellett", li kien ħaseb li kienet estiża sew fl-Artiku. Il-vapur tiegħu weħel fis-silġ polari u mexa lejn il-Punent, u għadda qrib il-Gżira ta' Wrangel qabel ma tkisser u għereq qrib il-Gżejjer Siberjani l-Ġodda.
Grupp mill-USRC Corwin żbarka fil-Gżira ta' Wrangel fit-12 ta' Awwissu 1881, iddikjara li l-gżira kienet tal-Istati Uniti u taha l-isem ta' "New Columbia". L-ispedizzjoni, taħt il-kmand ta' Calvin L. Hooper, kienet qed tfittex il-Jeannette u żewġ kaċċaturi neqsin tal-balieni apparti li twettaq esplorazzjoni ġenerali. Kienet tinkludi n-naturalist John Muir, li ppubblika l-ewwel deskrizzjoni tal-Gżira ta' Wrangel. Fl-istess sena, fit-23 ta' Awwissu, ir-Rodgers tal-Istati Uniti, taħt il-kmand tal-Logutenent R. M. Berry matul it-tieni tfittxija għall-Jeannette, żbarkat grupp fuq il-Gżira ta' Wrangel u dan qagħad hemm għal madwar ġimagħtejn u twettaq stħarriġ estensiv tal-kosta tan-Nofsinhar.
Fl-1911, l-Ispedizzjoni Idrografika tal-Oċean Artiku Russu fuq l-icebreakers Vaygach u Taymyr, taħt il-kmand ta' Boris Vilkitsky, żbarkat fuq il-gżira. Fl-1916 il-gvern Ksarist iddikjara li l-gżira kienet tagħmel parti mill-Imperu Russu.
Spedizzjonijiet ta' Stefansson[immodifika | immodifika s-sors]
Fl-1914, membri tal-Ispedizzjoni Artika Kanadiża, organizzata minn Vilhjalmur Stefansson, spiċċaw fuq il-Gżira ta' Wrangel għal disa' xhur wara li l-vapur tagħhom, Karluk, tkisser mas-silġ. Dawk li baqgħu ħajjin ġew salvati mill-iskuna motorizzata Amerikana tas-sajd King & Winge wara li l-Kaptan Robert Bartlett mexa minn naħa għall-oħra tal-Baħar ta' Chukchi sas-Siberja biex jgħajjat għall-għajnuna.
Fl-1921, Stefansson bagħat ħames insedjaturi (il-Kanadiż Allan Crawford, tliet Amerikani: Fred Maurer, Lorne Knight u Milton Galle, il-ħajjata Iñupiat u l-kok Ada Blackjack) lejn il-gżira f'tentattiv spekulattiv li jiddikjara li hi tal-Kanada. L-esploraturi ntgħażlu apposta minn Stefansson abbażi tal-esperjenza preċedenti u l-kredenzjali akkademiċi tagħhom. Stefansson ikkunsidra lil dawk li kellhom għarfien avvanzat fl-oqsma tal-ġeografija u tax-xjenza għal din l-ispedizzjoni. Dak iż-żmien, Stefansson iddikjara li kellu t-tir li jagħmel id-dikjarazzjoni qabel il-Ġappuniżi. Fl-1922 tentattiv ta' dan il-grupp falla meta l-iskuna Teddy Bear taħt il-kmand tal-Kaptan Joe Bernard weħel fis-silġ. Fl-1923, l-uniku persuna li baqgħet ħajja minn din l-ispedizzjoni lejn il-Gżira ta' Wrangel, Ada Blackjack, ġiet salvata minn vapur li ħalla grupp ieħor ta' 13-il ruħ (l-Amerikan Charles Wells u 12-il Inuit).
Fl-1924, l-Unjoni Sovjetika neħħiet lill-Amerikan u lit-13-il Inuit (wieħed twieled fuq il-gżira) ta' dan l-insedjament abbord il-Krasny Oktyabr (Ottubru Aħmar). Wells sussegwentement miet b'polmonite f'Vladivostok matul taqbida diplomatika bejn l-Amerikani u s-Sovjetiċi rigward markatur tal-konfini Amerikan mal-kosta Siberjana, u miet ukoll il-wild Inuit. L-oħrajn ġew deportati minn Vladivostok lejn il-fruntiera Ċiniża f'Suifenhe, iżda l-gvern Ċiniż ma riedx jaċċettahom peress li l-konslu Amerikan f'Harbin qalilhom li l-Inuit ma kinux ċittadini Amerikani. Iktar 'il quddiem, il-gvern Amerikan ħareġ bi stqarrija li l-Inuit kienu jaqgħu taħt l-Istati Uniti, iżda ma kienx hemm fondi biex jirritornawhom. Eventwalment, is-Salib l-Aħmar Amerikan ta $1,600 għar-ritorn tagħhom. Sussegwentement ġew ittrasferiti minn Dalian, Kobe u Seattle (fejn wild Inuit ieħor għereq matul l-istennija għar-ritorn lejn l-Alaska) u lura lejn Nome.
Matul il-vjaġġ Sovjetiku, is-sid tar-renni Amerikan Carl J. Lomen minn Nome kien ħa f'idejħ il-proprjetà ta' Stefansson u kien kiseb l-appoġġ espliċitu ("mur u ħudha") mis-Segretarju tal-Istat tal-Istati Uniti Charles Evans Hughes biex jiddikjara li l-gżira kienet tal-Istati Uniti, xi ħaġa li l-ispedizzjoni Russa semgħet biha matul il-vjaġġ tagħha. Lomen bagħat l-MS Herman, taħt il-kmand tal-Kaptan Louis L. Lane. Minħabba kundizzjonijiet tas-silġ mhux favorevoli, il-Herman ma setgħetx tmur lil hinn mill-Gżira ta' Herald, fejn ġiet olzata l-bandiera Amerikana.
Fl-1926, il-gvern tal-Unjoni Sovjetika afferma mill-ġdid id-dikjarazzjoni Ksarista tas-sovranità fuq il-Gżira ta' Wrangel.
Amministrazzjoni Sovjetika[immodifika | immodifika s-sors]
Fl-1926, tim ta' esploraturi Sovjetiċi, mgħammra bi provvisti għal tliet snin, żbarkaw fuq il-Gżira ta' Wrangel. L-ilmijiet bla silġ li ffaċilitaw l-iżbark tal-1926 ġew segwiti minn snin ta' ħafna silġ kontinwu madwar il-gżira. It-tentattivi biex jaslu sal-gżira fallew, u kien hemm il-biża' li t-tim ma kienx se jirnexxilu jiflaħ ir-raba' xitwa.
Fl-1929, l-icebreaker Fyodor Litke ntgħażel għal operazzjoni ta' salvataġġ. Dan baħħar minn Sevastopol, taħt il-kmand tal-Kaptan Konstantin Dublitsky. Fl-4 ta' Lulju wasal f'Vladivostok fejn il-baħħara kollha tal-Baħar l-Iswed ġew sostitwiti ma' membri tal-ekwipaġġ lokali. Għaxart ijiem wara l-Litke salpa lejn it-Tramuntana; għadda mill-Istrett ta' Bering, u pprova jgħaddi mill-Istrett ta' Long u jasal fejn il-gżira min-Nofsinhar. Fit-8 ta' Awwissu ajruplan tar-rondi rrapporta li kien hemm wisq silġ fl-istrett biex jgħaddi, u l-Litke dawwar lejn it-Tramuntana, lejn il-Gżira ta' Herald. Madankollu, ma rnexxilux jevita s-silġ kollu li nġema' u fit-12 ta' Awwissu l-kaptan tefa' l-magni biex ma jaħlix iktar faħam u kellu jistenna għal ġimagħtejn sakemm is-silġ ibatti. B'avvanz ta' ftit mijiet ta' metri kuljum, il-Litke wasal sal-insedjament fit-28 ta' Awwissu. Fil-5 ta' Settembru, il-Litke reġa' lura, wara li salva lill-"abitanti" kollha tal-gżira. Permezz ta' din l-operazzjoni, il-Litke ngħata l-ordni tal-Istrixxun l-Aħmar tax-Xogħol (fl-20 ta' Jannar 1930), u ngħataw ukoll medalji kommemorattivi lill-membri tal-ekwipaġġ.
Skont artiklu tal-1936 fir-rivista Time, fil-Gżira ta' Wrangel seħħet ġrajja kriminali stramba fis-snin 30 tas-seklu 20 meta kulma jmur sfat taħt it-tmexxija arbitrarja tal-gvernatur maħtur tagħha, Konstantin Semenchuk. Semenchuk ikkontrolla l-popolin lokali u lill-persunal tiegħu stess permezz tal-estorsjoni u l-qtil. Huwa pprojbixxa lill-eskimos Yupik lokali (reklutati mill-Bajja ta' Provideniya fl-1926) milli jikkaċċjaw il-walrus, u b'hekk issograw li jbatu l-ġuħ, filwaqt li huwa ħa l-ikel kollu li ried għalih innifsu. Imbagħad kien implikat fl-imwiet misterjużi ta' wħud mill-avversarji tiegħu, inkluż it-tabib lokali. Allegatament, huwa ordna lil ta' taħtu, is-sewwieq tal-iżlitta Stephan Startsev biex joqtol lit-tabib Nikolai Vulfson, li pprova jirribatti lil Semenchuk, fis-27 ta' Diċembru 1934 (għalkemm kien hemm ukoll xi għajdut li Startsev kien sar iħobb lill-mara ta' Vulfson, it-tabiba Gita Feldman, u qatlu frott l-għira). Mill-proċediment sussegwenti ta' Mejju-Ġunju 1936 fil-Qorti Suprema tar-Repubblika Soċjalista Federali Sovjetika Russa (RSFSR), Semenchuk u Startsev ingħataw il-piena tal-mewt talli kisru d-dritt Sovjetiku, u "l-iżjed riżultat irreklamat tal-proċediment kienet l-hena tal-Eskimos meħlusa". Dan il-proċediment wassal biex ta spinta lill-karriera tal-prosekutur, Andrey Vyshinsky, li sejjaħ liż-żewġ akkużati "ħmieġ uman" u ftit wara kiseb fama kbira fil-Proċedimenti ta' Moska.
Fl-1948, merħla żgħira ta' renni domestiċi ġiet introdotta bil-ħsieb li tiġi stabbilita t-trobbija kummerċjali sabiex jiġi ġġenerat l-introjtu għar-residenti tal-gżira.
Minbarra l-insedjament prinċipali ta' Ushakovskoye qrib il-Bajja ta' Rodgers, mal-kosta ċentrali u tan-Nofsinhar, fis-snin 60 tas-seklu 20 ġie stabbilit insedjament ġdid bl-isem ta' Zvyozdny madwar 38 kilometru (24 mil) lejn il-Punent fl-inħawi tal-Bajja ta' Somnitelnaya, fejn inbnew imtajar irriżervati għall-avjazzjoni militari (dawn ġew abbandunati fis-snin 70 tas-seklu 20). Barra minn hekk, inbniet faċilità militari bir-radar mal-kosta tax-Xlokk fil-Kap ta' Hawaii. Għal għadd ta' snin twettqet l-estrazzjoni tal-kristalli tal-blat fiċ-ċentru tal-gżira qrib il-Qala ta' Khrustalnyi. Dak iż-żmien ukoll ġie stabbilit insedjament żgħir, Perkatkun, fil-qrib biex jilqa' lill-minaturi, iżda iktar 'il quddiem inqered għalkollox.
Stabbiliment tar-Riżerva Naturali Federali[immodifika | immodifika s-sors]
Ir-Riżoluzzjoni Nru 189 tal-Kunsill tal-Ministri tal-RSFSR ġiet adottata fit-23 ta' Marzu 1976 għall-istabbiliment tar-Riżerva Naturali Statali tal-Gżira ta' Wrangel, bl-iskop li jiġu kkonservati s-sistemi naturali uniċi tal-Gżejjer ta' Wrangel u ta' Herald u tal-ilmijiet ta' madwarhom sa 5 mili nawtiċi (9 kilometri) 'il barra mill-kosta. Fil-15 ta' Diċembru 1997, id-Digriet Nru 1623-r tal-Gvern Russu wessa' r-riżerva tal-baħar sa 12-il mil nawtiku (22 kilometru) 'il barra mill-kosta. Fil-25 ta' Mejju 1999, il-Gvernatur (Reġjonali) ta' Chukotka ħareġ id-Digriet Nru 91, li mill-ġdid wessa' ż-żona tal-baħar protetta sa 24 mil nawtiku (44 kilometru) madwar il-Gżejjer ta' Wrangel u ta' Herald.
Sal-ħabta tas-snin 80 tas-seklu 20, ir-razzett tat-trobbija tar-renni fil-Gżira ta' Wrangel kien ġie abolit u l-insedjament ta' Zvezdnyi prattikament ġie abbandunat għalkollox. Il-kaċċa diġà ma kinitx permessa, għajr għal kwota żgħira ta' mammiferi tal-baħar għall-ħtiġijiet tal-popolazzjoni lokali. Fl-1992, il-faċilità militari bir-radar fil-Kap ta' Hawaii (mal-kosta tax-Xlokk) ingħalqet, u l-insedjament ta' Ushakovskoye biss baqgħet okkupata.
Era Post-Sovjetika[immodifika | immodifika s-sors]
Skont xi attivisti u uffiċjali tal-gvern Amerikani, mill-inqas tmien gżejjer Artiċi attwalment ikkontrollati mir-Russja, inkluż il-Gżira ta' Wrangel, qed jiġu ddikjarati jew għandhom jiġu ddikjarati bħala artijiet tal-Istati Uniti. Madankollu, skont id-Dipartiment tal-Istat tal-Istati Uniti ma teżisti l-ebda dikjarazzjoni ta' dan it-tip. Il-Ftehim dwar il-Konfini Marittimi bejn l-Unjoni Sovjetika u l-Istati Uniti, li għadu jrid jiġi approvat mid-Duma tar-Russja, ma jindirizzax b'mod speċifiku l-istatus ta' dawn il-gżejjer u lanqas il-konfini marittimi assoċjati magħhom.
Fl-1 ta' Ġunju 1990, is-Segretarju tal-Istat tal-Istati Uniti James Baker iffirma ftehim eżekuttiv ma' Eduard Shevardnadze, il-Ministru għall-Affarijiet Barranin Sovjetiku. Huwa speċifika li anke jekk it-trattat ma kienx ġie rratifikat, l-Istati Uniti u l-Unjoni Sovjetika qablu li jżommu mat-termini tat-trattat mill-15 ta' Ġunju 1990. Is-Senat irratifika l-Ftehim dwar il-Konfini Marittimi bejn l-Unjoni Sovjetika u l-Istati Uniti fl-1991, li mbagħad ġie ffirmat mill-President George H. W. Bush.
Fl-2004, il-Gżira ta' Wrangel, flimkien mal-Gżira ta' Herald fil-qrib u l-ilmijiet ta' madwarhom, żdiedu fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.
[immodifika | immodifika s-sors]
Fl-2014, il-Flotta Navali Russa ħabbret pjanijiet li tistabbilixxi bażi fuq il-gżira. Il-bażijiet fil-Gżira ta' Wrangel u fil-Kap ta' Schmidt tul il-kosta Artika tar-Russja jingħad li jikkonsistu f'żewġ settijiet ta' 34 modulu prefabbrikat.
Sit ta' Wirt Dinji[immodifika | immodifika s-sors]
Is-Sistema Naturali tar-Riżerva tal-Gżira ta' Wrangel ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2004.
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ix) "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta proċessi ekoloġiċi u bijoloġiċi kontinwi sinifikanti fl-evoluzzjoni u fl-iżvilupp ta' ekosistemi u ta' komunitajiet ta' pjanti u ta' annimali terrestri, tal-ilma ħelu, kostali u tal-baħar"; il-kriterju (x) "Post fejn hemm l-iktar ħabitats naturali importanti u sinifikanti għall-konservazzjoni fil-post tad-diversità bijoloġika, inkluż fejn hemm speċijiet mhedda ta' valur universali straordinarju mill-perspettiva tax-xjenza jew tal-konservazzjoni".
Letteratura[immodifika | immodifika s-sors]
Fir-rumanz ta' Jules Verne César Cascabel, il-protagonisti jgħaddu quddiem il-Gżira ta' Wrangel fuq iceberg f'wiċċ l-ilma. Fid-deskrizzjoni ta' Verne, hemm miktub li fil-gżira hemm vulkan attiv: "Bejn iż-żewġ kapijiet tal-kosta tan-Nofsinhar tal-gżira, il-Kap ta' Hawan u l-Kap ta' Thomas, hemm vulkan attiv, li huwa mmarkat fuq il-mapep reċenti". Fir-rumanz storiku tal-awtur Chukchi Yuri Rytkheu A Dream in Polar Fog (Ħolma fiċ-Ċpar Polari), ambjentat fil-bidu tas-seklu 20, iċ-Chukchi kienu jafu bil-Gżira ta' Wrangel u rreferew għaliha bħala l-"Art Inviżibbli" jew il-"Gżira Inviżibbli".
Il-poeżija ewlenija tal-kollezzjoni tal-2021 ta' Craig Finlay The Very Small Mammoths of Wrangel Island (Il-Mammut iż-Żgħar Ħafna tal-Gżira ta' Wrangel) tiddeskrivi l-aħħar ftit mammut tas-suf li kienu jgħixu fuq il-gżira.
Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]
- ^ "Климат Острова Врангеля - Погода и климат". www.pogodaiklimat.ru. Miġbur 2024-05-17.
- ^ "Weather Forecast and Conditions for Wrangel Island, Chukotka Autonomous Okrug, Russia - The Weather Channel | Weather.com". The Weather Channel (bl-Ingliż). Miġbur 2024-05-17.