Park Nazzjonali ta' Rapa Nui
Il-Park Nazzjonali ta' Rapa Nui (bl-Ispanjol: Parque nacional Rapa Nui) huwa park nazzjonali u Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO li jinsab fil-gżira ta' Rapa Nui, iċ-Ċilì. Rapa Nui huwa l-isem Polineżjan tal-Gżira tal-Għid (bl-Ingliż: Easter Island; bl-Ispanjol: Isla de Pascua. Il-gżira tinsab fix-Xlokk tal-Oċean Paċifiku, fl-estremità tax-Xlokk tat-Triangolu Polineżjan. Il-gżira ttieħdet miċ-Ċilì fl-1888. Il-fama tagħha u t-tniżżil tagħha fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO huma dovuti għat-887 statwa tal-ġebel eżistenti, magħrufa bħala moai. Il-ħolqien tagħhom huwa attribwit lill-poplu bikri ta' Rapa Nui li kien jgħix fil-gżira bejn it-300 u l-1200 W.K. Il-biċċa l-kbira tal-gżira ġiet iddikjarata bħala Park Nazzjonali ta' Rapa Nui, li fit-22 ta' Marzu 1996, ġie ddikjarat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.[1] Il-Park Nazzjonali ta' Rapa Nui issa jinsab taħt il-kontroll amministrattiv tal-Komunità Indiġena Polineżjana ta' Ma'u Henua, li huwa l-ewwel istitut awtonomu tal-gżira. Il-poplu indiġenu ta' Rapa Nui reġa' kiseb l-awtorità fuq l-artijiet ta' missirijietu u jieħu ħsieb il-ġestjoni, il-preservazzjoni u l-protezzjoni tal-patrimonju tiegħu. Fl-1 ta' Diċembru 2017, l-eks President Michelle Bachelet irritorna l-artijiet ta' missirijiet il-poplu indiġenu ta' Rapa Nui fil-forma ta' Park Nazzjonali ta' Rapa Nui. Għall-ewwel darba fl-istorja, id-dħul iġġenerat mill-park nazzjonali beda jiġi investit fil-gżira u jintuża għall-konservazzjoni tal-wirt naturali.
Ġeografija[immodifika | immodifika s-sors]
Il-gżira ta' Rapa Nui hija iżolata ġeografikament u tifforma l-konfini ġeografiċi u kulturali tal-Lvant tal-Polineżja. Tinsab 3,700 kilometru (2,300 mil) fil-Punent taċ-Ċilì, madwar 2,200 kilometru (1,400 mil) fil-Lvant tal-Gżira ta' Pitcairn (l-eqreb insedjament uman) u hija l-iżjed punt abitat remot fid-dinja. Il-park għandu għamla triangolari, u huwa twil 23 kilometru (14-il mil) u wiesa' 11-il kilometru (6.8 mili). Il-gżira tospita l-fdalijiet ta' kultura megalitika estinta, fil-forma ta' statwi enormi msejħa moai, magħmula minn blat vulkaniku. It-topografija tinkludi vulkani u xatt tal-blat. L-elevazzjoni tal-gżira tvarja mil-livell tal-baħar sa 300 metru (980 pied). Il-gżira għandha lagi tal-ilma ħelu, krateri vulkaniċi u kosta soġġetta għall-erożjoni.[2]
Klima[immodifika | immodifika s-sors]
Il-park jesperjenza klima subtropikali sħuna b'irjieħ prevalenti mix-Xlokk minn Ottubru sa April. Il-preċipitazzjoni medja annwali hija ta' 1,250 millimetru (49 pulzier), u x-xita tinżel l-iktar matul ix-xitwa. It-temperatura medja tvarja bejn 19 °C (66 °F) fix-xitwa għal 24 °C (75 °F) fis-sajf.
Storja[immodifika | immodifika s-sors]
Il-poplu ta' Rapa Nui insedja l-gżira għall-ħabta tat-300 u l-1200 W.K. Il-park inħoloq mill-Gvern Ċilen fl-1935. Il-poplu nattiv kien ikkonfinat f'żona ta' riżerva ftit 'il barra mill-belt kapitali moderna ta' Hanga Roa u l-bqija tal-art kienet mikrija lir-rgħajja tan-nagħaġ. Il-moviment għall-indipendenza nbeda fl-1964 u wara din il-kirja għat-trobbija tan-nagħaġ intemmet matul is-snin 80 tas-seklu 20 u l-gżira kollha ġiet iddikjarata park storiku. Il-popolazzjoni tal-gżira, li kienet ta' 2,770 ruħ fl-1972, żdiedet għal 3,792 ruħ sal-2002, u hija kkonċentrata l-iktar fil-belt kapitali.[3]
Il-gżira ġiet taħt il-kontroll amministrattiv taċ-Ċilì fl-1888. Il-fama u d-deżinjazzjoni bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO ġew minħabba t-887 statwa tal-ġebel eżistenti magħrufa bħala moai. Il-biċċa l-kbira tal-gżira ġiet inkluża fil-Park Nazzjonali ta' Rapa Nui. Fit-22 ta' Marzu 1996 il-park nazzjonali tniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.[1]
F'Ottubru 2022, kien hemm nar forestali li ħakem il-park u li kkawża ħsara "irreparabbli" lill-artijiet mistagħdra u lill-istatwi moai fi ħdan is-sit arkeoloġiku.[4]
Sit ta' Wirt Dinji[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Park Nazzjonali ta' Rapa Nui ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1996.[1]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-kriterju (v) "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni umana mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli".[1]
Kultura[immodifika | immodifika s-sors]
The moai in the park are of varying height from 2 to 20 metres (6 to 65 ft). The volcanic rock formations quarried for sculpting are a distinctive yellow-brown volcanic tuff found only at the Ranu Raraku on the southeast side of the island. Some of the moai were also carved from red scoria.[5] The ceremonial shrines where they are erected for offering worship are known as "ahu". Of impressive size and form, they are normally built close to the coast and parallel to it. Many unfinished moai are also found in the quarries. The production and transportation of the 887 statues are considered remarkable creative and physical feats. The moai have been under restoration since 1950.[6] The period between 1837 and 1864 was a critical time when, for reasons that remain unknown, all the standing statues were toppled (probably during the tribal wars), although with little damage. Subsequently they were retrieved and returned to their original positions during the period of restoration with international assistance. The moai represented a clan's "most revered forebears who were believed to bestow ‘mana’ on living leaders". The park also has a few petroglyphs and paintings.[7]
The Birdman cult which replaced the moai cult worship was concentrated in Orongo at a ceremonial site called Mata Ngarau. The location is at an elevation of 250 metres (820 ft), on a narrow ridge between the ocean, and the deep crater of Rano Kau volcano, which last erupted about 150,000 to 210,000 years ago.
The earliest inhabitants of the island called it "Te Pito o TeHenua" (the navel/end of the world). The first European to discover the island was Dutch explorer Jacob Roggeveen on Easter day, 1722. As a result, he named it "Easter Island". He observed that the inhabitants were of three groups: "dark skinned, red skinned, and very pale skinned people with red hair". In the 19th century, a Tahitian visitor who thought the island resembled Rapa but was bigger (nui means big), gave it the Polynesian name "Rapa Nui". In Chile, the island is called "Isla De Pascua" Spanish for Easter Island.[8]
Ekoloġija[immodifika | immodifika s-sors]
Billi l-gżira ġiet iżolata, hemm bosta speċijiet endemiċi ta' annimali u ta' pjanti. Il-park ġie kklassifikat bħala tal-Kategorija II tal-Ġestjoni tal-IUCN fix-Xlokk tal-Polineżja. L-istorja bijoġeografika u ekoloġika tiegħu nbidlet ferm minn dak li kien jeżisti fi żmien il-qedem meta kien hemm siġar tal-palm u foresta tas-siġar bil-weraq wiesa'. Qabel ma l-Polineżjani insedjaw il-gżira fis-seklu 4, il-gżira kellha foresta estensiva ta' siġar, arbuxxelli, felċi u ħaxix. Issa l-gżira hija miksija kważi għalkollox bil-ħaxix, bi ftit siġriet ornamentali u arbuxxelli biss sparpaljati mal-gżira kollha.
Flora[immodifika | immodifika s-sors]
Mill-150 speċi ta' pjanta rreġistrati, 45 speċi huma speċijiet endemiċi. Madankollu, il-gżira hija miksija fil-biċċa l-kbira bil-ħaxix u bi tliet speċijiet endemiċi. Fi żmien il-qedem, l-unika speċijiet ta' siġar preżenti fil-gżira kienu Sophora toromiro u Paschalococos. Is-siġar tat-toromiro issa huma estinti mill-gżira u Paschalococos hija speċi li jaf tkun relatata mas-siġra tal-palm taċ-Ċilì, Jubaea chilensis. Fl-inħawi bl-isteppa tal-gżira, il-veġetazzjoni tikkonsisti l-iktar minn speċijiet ta' Austrostipa u ta' Nassella. Speċijiet oħra rreġistrati huma ta' varjetajiet introdotti. Fost l-arbuxxelli, il-hau hau (Triumfetta semitriloba) għadha preżenti iżda l-Coprosma spp. ma għadhiex teżisti fil-gżira. L-injam tas-siġar tal-palm issa estint tal-Jubaea kien jintuża għall-produzzjoni ta' tagħmir għat-trasport tal-istatwi enormi tal-ġebel, magħrufa bħala moai. Permezz tad-datazzjoni tal-karbonju ġie stabbilit li din l-ispeċi ta' siġra kienet teżisti fil-gżira sas-seklu 17. Il-felċijiet huma indiġeni għal Rapa Nui, u erba' mill-15-il speċi preżenti huma endemiċi: Doodia paschalis, Polystichum fuentesii, Elaphoglossum skottsbergii, u Thelypteris espinosae. It-Triumfetta semitriloba li kienet meqjusa bħala speċi estinta fil-gżira, instabet fl-1988. Skont rapport reċenti (1991), apparti l-166 speċi ta' pjanti introdotti, ġew irreġistrati 46 speċi ta' pjanti indiġeni, inkluż disa' speċijiet endemiċi. Fin-naħa t'isfel tal-krater ta' Rano Raraku hemm ukoll arbuxxelli għoljin bħat-totora li x'aktarx ġew introdotti mill-baħħara mill-Amerka t'Isfel.
Fawna[immodifika | immodifika s-sors]
L-unika mammiferi tal-gżira huma rodituri u karnivori. Ir-rettili rreġistrati huma tliet speċijiet ta' fkieren tal-baħar u żewġ gremxuliet terrestri, Lepidodactylus lugubris u Ablepharus boutoui poecilopleurus. Erba' speċijiet ta' għasafar, tlieta terrestri u wieħed tal-baħar, jinstabu fil-gżira. Dawn huma: Fregata nubor, l-għasfur tropikali ta' denbu aħmar (Phaethon rubricauda), u l-kangu ta' Kermadec. Tliet speċijiet ta' mikrolepidopteri ġew irreġistrati fil-park li ma għandhom l-ebda rabta mal-ispeċijiet tal-Amerka t'Isfel; waħda minnhom hija l-Asymphorodes trichogramma.
Konservazzjoni[immodifika | immodifika s-sors]
Ġew introdotti pjanti invażivi għar-ragħa tal-bhejjem. In-nirien forestali huma karatteristika komuni u jheddu l-kumplament tal-ispeċijiet ta' pjanti nattivi. L-investigazzjonijiet arkeoloġiċi jindikaw li t-territorju huwa soġġett għal ħsara mill-erożjoni u mill-influss ta' turisti.
Għalkemm il-gżira ġiet iddikjarata bħala park nazzjonali fl-1935, l-ewwel pjan ta' ġestjoni mill-CONAF ma ġiex implimentat qabel is-snin 80 tas-seklu 20. Minħabba nuqqas ta' finanzjament adegwat, inizjalment il-konservazzjoni kienet batuta. B'hekk, aġenziji internazzjonali tal-konservazzjoni pprovdew appoġġ finanzjarju u tekniku. Iċ-Ċilì stabbilixxa l-Bord tal-Monumenti ta' Rapa Nui u b'hekk setgħu jittieħdu azzjonijiet b'mod indipendenti mill-gvern. Il-Fond Dinji għall-Monumenti beda jopera hawnhekk fl-1968 flimkien mal-UNESCO, li iktar 'il quddiem irrikonoxxiet is-sit bħala Sit ta' Wirt Dinji ta' importanza kulturali. Permezz tal-linja tal-ajru li topera bejn iċ-Ċilì u l-gżira (l-ajruport inbena fl-1965 u tkabbar fl-1985), iktar xjenzati saru interessati fil-wirt tal-gżira, u wettqu riċerka dwar diversi aspetti tal-kultura antika tagħha.[9]
Il-Park Nazzjonali ta' Rapa Nui issa jinsab taħt il-kontroll amministrattiv tal-Komunità Indiġena Polineżjana ta' Ma'u Henua, li huwa l-ewwel istitut awtonomu tal-gżira. Il-poplu indiġenu ta' Rapa Nui reġa' kiseb l-awtorità fuq l-artijiet ta' missirijietu u jieħu ħsieb il-ġestjoni, il-preservazzjoni u l-protezzjoni tal-patrimonju tiegħu. Fl-1 ta' Diċembru 2017, l-eks President Michelle Bachelet irritorna l-artijiet anċestrali lill-poplu indiġenu fil-forma tal-Park Nazzjonali ta' Rapa Nui. Għall-ewwel darba fl-istorja, id-dħul iġġenerat mill-park nazzjonali beda jiġi investit fil-gżira u jintuża għall-konservazzjoni tal-wirt naturali.
Il-valur tal-konservazzjoni tal-park joħroġ fid-dieher permezz tal-investigazzjonijiet arkeoloġiċi tal-valur kulturali intanġibbli importanti tiegħu. Il-pjan ta' ġestjoni mfassal mill-amministrazzjoni tal-park huwa orjentat lejn dawn l-investigazzjonijiet arkeoloġiċi. It-tqassim tal-park f'żoni sar skont il-klassifikazzjoni ta' żoni intanġibbli, żoni primittivi, żoni ta' użu estensiv, żoni ta' servizz u tal-CONAF (1976) u żoni ta' użu speċjali. Taħlita armonjuża ta' attivitajiet ta' konservazzjoni fiż-żoni ta' riżerva (inkluż b'ħaġar u bi strutturi monolitiċi) b'attivitajiet agrikoli, bir-ragħa tal-bhejjem, bis-siġar tal-frott u b'siti tas-sajd tradizzjonali evolvew fi ħdan il-pjanijiet ta' ġestjoni integrati għall-gżira.[10]
Parks ġemellati[immodifika | immodifika s-sors]
- Park Nazzjonali ta' Teide (Tenerife, Spanja).
Gallerija[immodifika | immodifika s-sors]
-
Monument f'Rapa Nui. -
Rapa Nui. -
Tukuturi, moai f'Rano Raraku. -
Xaqliba ta' barra tal-vulkan ta' Rano Raraku, il-barriera tal-moai b'bosta statwi mhux kompluti. -
Il-vulkan ta' Rano Raraku min-Nofsinhar.
Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]
- ^ a b ċ d Centre, UNESCO World Heritage. "Rapa Nui National Park". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2023-10-13.
- ^ Session, IUCN Commission on National Parks and Protected Areas. Working (1981). Conservar el patrimonio natural de América Latina y del Caribe: la planificación y administración de las áreas protegidas en la región neotropical : actas de la 18a Sesión de Trabajo de la Comisión solere Parques Nacionales y Areas Protegidas de la UICN, Lima, Perú, 21-28 junio 1981. IUCN. ISBN 978-2-88032-408-7. pp. 118-119.
- ^ Haughton, Brian (2009). Hidden History. ReadHowYouWant.com. ISBN 978-1-4587-0120-6. p. 88.
- ^ France-Presse, Agence (2022-10-07). "Easter Island fire causes 'irreparable' damage to famous moai statues" (bl-Ingliż). Miġbur 2023-10-13.
- ^ SEAGER THOMAS, Mike (2014). "Stone use and avoidance on Easter Island: red scoria from the topknot quarry at Puna Pau and other sources". Archaeology in Oceania. 49 (2): 104–106.
- ^ "Travel to Easter Island". Everything Everywhere (bl-Ingliż). 2016-02-22. Miġbur 2023-10-13.
- ^ "Easter Island - Moai Statues and Rock Art of Rapa Nui". Bradshaw Foundation. Miġbur 2023-10-13.
- ^ admin (2007-07-02). "Easter Island: stones, history" (bl-Ingliż). Miġbur 2023-10-13.
- ^ Stubbs, John H.; Makaš, Emily G. (2011). Architectural Conservation in Europe and the Americas. John Wiley & Sons. ISBN 978-0-470-90111-3. p. 665.
- ^ "Info Collections – Informative Ideas". infocollections.org. Miġbur 2023-10-13.