Mystras jew Mistras (bil-Grieg: Μυστρᾶς/Μιστρᾶς)[1], magħruf ukoll bħala Myzithras (Μυζηθρᾶς) fil-Ġrajja tal-Morea, huwa raħal iffortifikat u eks muniċipalità f’Laconia, il-Peloponnesos, il-Greċja. Ir-raħal antik ta’ Mystras jinsab fuq l-Għolja ta’ Taygetos, ħdejn Sparta tal-qedem, u kien il-belt kapitali tad-Despotat Biżantin tal-Morea fis-sekli 14 u 15. Mystras esperjenza perjodu ta’ prosperità u tkattir kulturali matul dak iż-żmien. Is-sit baqa’ diżabitat matul il-perjodu Ottoman, meta bi żball xi vjaġġaturi mill-Punent ħasbuha Sparta tal-qedem. Fis-snin 30 tas-seklu 19, ir-raħal ġie abbandunat u nbena r-raħal il-ġdid ta’ Sparti, bejn wieħed u ieħor xi tmien kilometri fil-Lvant.
Mir-riforma tal-gvern lokali tal-2011, Mystras jagħmel parti mill-muniċipalità ta’ Sparti bħala unità muniċipali.[2]
Lejn l-aħħar tal-1248, William II ta’ Villehardouin, il-mexxej tal-Prinċipat Frank ta’ Achaea, ħakem lil Monemvasia, l-aħħar qawwa Biżantina li kien għad fadal fil-Morea. Dan is-suċċess malajr ġie segwit bis-sottomissjoni tat-Tsakones fuq l-Għolja ta’ Parnon, tat-tribù Slavika tal-Melingoi tal-Għolja ta’ Taygetos, u tal-abitanti tal-peniżola ta’ Mani, u b’hekk kabbar is-setgħa tiegħu fuq il-Laconia bil-ħakma tal-peniżola kollha, li kienet bdiet fl-1205, wara r-Raba’ Kruċjata.[3] Laconia ġiet inkorporata fil-Prinċipat, u l-prinċep żagħżugħ qatta’ x-xitwa tal-1248-1249 hemmhekk, iżur il-pajjiż u jagħżel is-siti għal fortifikazzjonijiet ġodda bħall-Grand Magne u Leuktron. Finalment, ħdejn ir-residenza tiegħu ta’ Lacedaemon (Sparta tal-qedem), fil-quċċata tal-Għolja ta’ Taygetos, huwa bejna l-fortizza li saret magħrufa bħala Mystras.[1][4]
Il-kastell ta’ Mystras fil-quċċata tal-għolja
F’Settembru 1259, William ta’ Villehardouin tilef il-Battalja ta’ Pelagonia u ġie maqbud flimkien ma’ ħafna min-nies nobbli tiegħu, mill-forzi tal-imperatur ta’ Niċea Mikiel VIII Palaiologos. Sentejn wara, in-Niċej reġgħu ħatfu lil Kostantinopli, temmew l-Imperu Latin u reġgħu wittew it-triq għall-Imperu Biżantin. F’dak il-punt, l-imperatur ikkonkluda ftehim mal-prinċep maqbud: William u niesu setgħu jinħelsu jekk jagħmel ġurament ta’ fedeltà u jċedi lil Monemvasia, lil Grand Magne, u lil Mystras.[5] Hekk sar u t-territorji ġew ittrasferiti fl-1262, u b’hekk Mystras saret is-sede tal-gvernatur tat-territorji Biżantini fil-Morea. Inizjalment, dan il-gvernatur (kephale) kien jinbidel kull sena, iżda wara l-1308 bdew jinħatru għal mandati itwal. Kważi mill-ewwel, malli reġa’ lura fil-Morea, William ta’ Villehardouin irrinunzja l-ġurament tiegħu lill-imperatur, u faqqgħet gwerra bejn il-Biżantini u l-Franki. L-ewwel tentattivi Biżantini biex idgħajfu l-Prinċipat ta’ Achaea fallew fil-battalji ta’ Prinitsa u ta’ Makryplagi, iżda l-Biżantini kienu stabbiliti sew fil-Laconia. Il-gwerra saret endemika, u l-Biżantini bil-mod il-mod ħelsu mill-Franki. In-nuqqas ta’ sigurtà minħabba l-attakki u l-kontroattakki ħesrem wasslet biex l-abitanti ta’ Lacedaemon jabbandunaw mill-belt esposta tagħhom u jinsedjaw lil Mystras, f’raħal ġdid li nbena taħt il-fortizza.
Mill-1348 sa meta l-Ottomani arrendew fil-31 ta’ Mejju 1460, ir-raħal ta’ Mystras kien ir-residenza ta’ Despota li kien il-mexxej tal-Morea Biżantina, magħrufa bħala d-“Despotat tal-Morea”. Din kienet epoka tad-deheb għar-raħal; skont l-Oxford Dictionary of Byzantium, ir-raħal ta’ Mystras “għadda minn rinaxximent kulturali notevoli, inkluż it-tagħlim ta’ Georgius Gemistus Pleton [..], u attira għadd ta’ artisti u arkitetti tal-ogħla kwalità”.
L-affreski fil-Knisja u Monasteru ta’ Peribleptos, li jmorru lura għal bejn l-1348 u l-1380, huma rari ħafna u huma ta’ żmien l-aħħar ċiklu tal-Biżantini; għalhekk, huma kruċjali biex l-istudjużi jkunu jistgħu jifhmu l-arti Biżantina.
Mystras kien ukoll l-aħħar ċentru ta’ studji tal-Biżantini; il-filosfu Neoplatonist Georgius Gemistus Pleton għex hemmhekk sa mewtu fl-1452. Hu u studjużi oħra bbażati f’Mystras influwenzaw ir-RinaxximentTaljan, speċjalment wara li akkumpanja lill-imperatur Ġwanni VIII Palaiologos sa Firenze fl-1439.[5]
Waħda mill-knejjes antiki ta’ Mystras
L-aħħar imperatur Biżantin, Kostantinu XI Palaiologos, kien despota f’Mystras qabel ma tela’ fuq it-tron. Demetrius Palaeologus, l-aħħar despota tal-Morea, arrenda u ta r-raħal lill-imperatur Ottoman Mehmed II fl-1460. Bħala Mezistre, ir-raħal kien is-sede ta’ sanjak Tork. Il-Venezjani okkupaw ir-raħal mill-1687 sal-1715, għalkemm l-Ottomani kellhom il-kontroll tar-raħal sal-1821 u sal-bidu tal-Gwerra Griega għall-Indipendenza. Ir-raħal ġie abbandunat taħt ir-Re Otto u minflok ġie popolat ir-raħal il-ġdid ta’ Sparti.[1]
Fl-1989, il-fdalijiet, inkluż il-fortizza, il-palazz, il-knejjes u l-monasteri, tas-sit arkeoloġiku ta’ Mystras, ġew iddeżinjati bħala Sit ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO.[6]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta’ tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) “Wirja ta’ skambju importanti ta’ valuri umani, tul perjodu ta’ żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ”; il-kriterju (iii) “Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta’ tradizzjoni kulturali jew ta’ ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet”; u l-kriterju (iv) “Eżempju straordinarju ta’ tip ta’ bini, ta’ grupp ta’ siti jew ta’ pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem”.[6]
Ir-raħal antik ta’ Mystras jinsab fuq l-Għolja ta’ Taygetos. Is-sit arkeoloġiku jinsab ferm iktar fil-għoli mill-villaġġ modern ta’ Mystras u mill-belt ta’ Sparti. Il-ħdura tal-madwar hija magħmula l-iktar minn siġar taż-żnuber u ċipressi. Fir-reġjun hemm ukoll xi xmajjar u lagi żgħar.[7]
^ abċGregory, Timothy E.; Ševčenko, Nancy Patterson (1991). "Mistra". In Kazhdan, Alexander (ed.). The Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford University Press. pp. 1382–1385. ISBN 978-0-19-504652-6.
^Bon, Antoine (1969). La Morée franque. Recherches historiques, topographiques et archéologiques sur la principauté d'Achaïe (in French). Paris: De Boccard. pp. 72-73.
^Bon, Antoine (1969). La Morée franque. Recherches historiques, topographiques et archéologiques sur la principauté d'Achaïe (in French). Paris: De Boccard. pp. 73 u 104.
^ abBon, Antoine (1969). La Morée franque. Recherches historiques, topographiques et archéologiques sur la principauté d'Achaïe (in French). Paris: De Boccard. pp. 122-125.
Greċja
