Aqbeż għall-kontentut

Katina Muntanjuża ta' Ennedi

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Merħla iġmla f'għajn ġo kanjon tal-Katina Muntanjuża ta' Ennedi.

Il-Katina Muntanjuża ta' Ennedi jew il-Promontorju ta' Ennedi jinsabu fil-Majjistral taċ-Chad, fir-reġjuni ta' Ennedi-Ouest u Ennedi-Est. Din il-katina muntanjuża titqies bħala parti mill-grupp ta' muntanji magħrufa bħala l-Muntanji ta' Ennedi fiċ-Chad, li huwa wieħed mid-disa' pajjiżi li jiffurmaw il-medda tas-Saħel li hija estiża mill-Oċean Atlantiku sas-Sudan. Il-Katina Muntanjuża ta' Ennedi hija magħmula minn formazzjonijiet tal-ġebel ramli f'nofs is-Saħara, li ffurmaw permezz tal-erożjoni mir-riħ u mill-varjazzjonijiet fit-temperaturi. Bosta nies okkupaw din iż-żona, fosthom kaċċaturi-ġemmiegħa (5000-4000 Q.K.) u rgħajja (mill-bidu tal-4000 Q.K.). Iż-żona ta' Ennedi hija magħrufa wkoll għall-kollezzjoni kbira ta' arti fuq il-blat, l-iktar ta' annimali tal-ifrat, peress li dawn l-annimali kellhom l-ikbar impatt finanzjarju, ambjentali u kulturali. Din l-arti tmur lura għal kważi 7,000 sena ilu. Illum il-ġurnata, żewġ gruppi seminomadiċi, il-maġġoranza Musulmani, jgħixu fiż-żona ta' Ennedi matul ix-xhur bix-xita u jgħaddu miż-żona matul l-istaġun tan-nixfa. Huma jiddependu fuq il-merħliet ta' iġmla, ħmir, nagħaġ u mogħoż għall-għajxien tagħhom.[1]

Pajsaġġ u klima

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-Katina Muntanjuża ta' Ennedi tkopri erja ta' madwar 60,000 km2 (23,000 mil kwadru), medda kbira daqs l-Iżvizzera, u fl-ogħla punt tagħha tlaħħaq madwar 1,450 metru (4,760 pied) 'il fuq mil-livell tal-baħar.[2] Il-katina muntanjuża hija magħmula mill-ġebel ramli fuq bażi tal-granit Prekambrijan. Fil-Katina Muntanjuża ta' Ennedi hemm mill-inqas għoxrin għajn, gwelta (għadajjar tad-deżert) u għadajjar perenni jew semiperenni, iżda qajla jkunu ikbar minn ftit għexieren ta' metri fl-istaġun tan-nixfa.[3] Din iż-żona titqies bħala parti mis-savanna tal-akaċja tas-Saħel, li hija estiża fil-kontinent Afrikan kollu u li fl-imgħoddi kellha diversi ungulati għalkemm issa l-popolazzjoni tagħhom ċkienet. Il-pajsaġġ fih strutturi ġeoloġiċi, inkluż torrijiet, pilastri, pontijiet u ħnejjiet naturali, li huma attrazzjonijiet turistiċi ewlenin. Xi ħaġa interessanti hi li r-ramel tas-Saħara oriġina mill-ġenerazzjoni tat-trab fit-triangolu ta' Tibesti-Ennedi.[4]

Evidenza ta' tibdil fil-klima turina li bejn 6,000 sena qabel il-preżent, kien hemm reġjun tas-savanna b'bejn wieħed u ieħor 250 mm ta' xita annwali, 4,300 sena ilu din ix-xita annwali naqset għal bejn wieħed u ieħor 150 mm.[5] Iktar 'il quddiem, madwar 2,700 sena qabel il-preżent, ix-xita annwali naqset għal 50 mm, jiġifieri l-ammont ta' xita annwali osservata llum il-ġurnata. Fl-inħawi l-monsuni huma komuni wkoll, u dawn jiġġeneraw madwar 50-150  mm ta' xita fis-sena. Dawn id-diżastri naturali joħolqu taħlita diversa ta' veġetazzjoni fl-inħawi. Madankollu, ix-xita twassal għal iktar indewwa fis-saff irqiq ta' ħamrija matul ix-xhur tax-xitwa, bi ftit skular tal-ilma. Huwa magħruf ukoll li l-muntanji għandhom klima tat-Tramuntana tas-Saħel fir-reġjun tan-Nofsinhar, b'ammonti ikbar ta' xita bejn ix-xhur ta' Mejju u Settembru.[6] Ix-xita hija soġġetta għaż-Żona ta' Konverġenza Intertropikali.

Sit ta' Wirt Dinji

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-Katina Muntanjuża ta' Ennedi ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2016.[7]

Il-valur universali u straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla: il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (vii) "Post fejn iseħħu fenomeni naturali tal-għaġeb jew fejn hemm żoni ta' ġmiel naturali u ta' importanza estetika eċċezzjonali"; u l-kriterju (ix) "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta proċessi ekoloġiċi u bijoloġiċi kontinwi sinifikanti fl-evoluzzjoni u fl-iżvilupp ta' ekosistemi u ta' komunitajiet ta' pjanti u ta' annimali terrestri, tal-ilma ħelu, kostali u tal-baħar".[7]

Storja ta' protezzjoni

[immodifika | immodifika s-sors]
Immaġni bis-satellita Landsat 8 tal-krater ta' Gweni-Fada fil-Promontorju ta' Ennedi.

Ftit inqas minn għaxra fil-mija tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO jinsabu fl-Afrika, iżda minn hawn jew minn hemm dan is-sit irnexxielu jitniżżel fil-lista fi Frar 2016.[8] Matul dan il-proċess, kien hemm dibattitu sħiħ dwar x'għandu jiġi inkluż.[9] L-ewwel nett, żewġ żoni amministrattivi u diversi villaġġi kellhom jaslu għal ftehim dwar x'kien se jitqies bħala parti mis-Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO. Madankollu, id-deżinjazzjoni tas-sit kienet ta' benefiċċju għaċ-Chad billi żiedet l-introjtu fiż-żona mit-turisti li jonfqu l-flus tagħhom fis-soġġorni fil-katina muntanjuża. Barra minn hekk, il-gvern taċ-Chad eventwalment naqqas id-daqs taż-żona protetta minħabba l-esplorazzjoni għaż-żejt. Fil-Katina Muntanjuża ta' Ennedi hemm diżugwaljanza kbira fl-introjtu, għaldaqstant l-użu tar-riżervi taż-żejt ippermetta li jkun hemm ridistribuzzjoni aħjar tal-ġid.[10] Huwa maħsub li kien hemm kuntratt ta' sħubija bejn il-pajjiż u l-kumpaniji taż-żejt għall-esplorazzjoni għaż-żejt u għall-kiri privat tal-art li qajmu tħassib rigward it-tnaqqis fid-daqs taż-żona protetta mill-UNESCO.[11] Minħabba ż-żieda fl-esplorazzjoni għaż-żejt, kien hemm irqajja' aċċidentali taż-żejt fiċ-Chad, li wasslu għall-kontaminazzjoni tal-ilma ta' taħt l-art, irqajja' aċċidentali ta' sustanzi kimiċi, u tnaqqis fil-kwalità tal-arja.

L-organizzazzjoni tal-Parks Afrikani (bl-Ingliż: African Parks) ħadet f'idejha l-ġestjoni ta' din iż-żona, bi sħubija mal-gvern taċ-Chad fil-bidu tal-2018.[12] L-organizzazzjoni tal-Parks Afrikani beħsiebha ttejjeb l-infrastruttura tal-parks u tesplora l-potenzjal għat-turiżmu sabiex tattira l-appoġġ għal dan il-pajsaġġ u sabiex tikkontribwixxi għall-ħtiġijiet tan-nies lokali. L-Unjoni Ewropea kkontribwiet b'€4.7 miljun lill-organizzazzjoni tal-Parks Afrikani, u l-Lotterija Olandiża tal-Kodiċijiet Postali tat madwar €3 miljun fuq tliet snin lil din l-organizzazzjoni. Barra minn hekk, madwar 50,000 km2 (19,000 mil kwadru), jiġifieri parti kbira mill-Katina Muntanjuża ta' Ennedi, ġiet iddeżinjata bħala r-Riżerva Naturali u Kulturali ta' Ennedi mill-gvern taċ-Chad f'Jannar 2019.

Il-Bank Dinji ħadem ukoll mal-gvern taċ-Chad billi rrakkomanda l-programm ta' ġestjoni u ta' ridistribuzzjoni tad-dħul miż-żejt, li jiddikjara li "70 % tad-dħul dirett miż-żejt għandu jiġi allokat lis-setturi ta' prijorità, 15 % lill-investimenti pubbliċi, 5 % lid-dipartiment tal-produzzjoni taż-żejt, u 10 % lill-ġenerazzjonijiet futuri". Madankollu, il-gvern taċ-Chad diġà ġie kkritikat li ma żammx mal-programm.

Ġeoloġija

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-promontorju jikkonsisti minn ġebel ramli Kambrijan-Ordiviċjan sa Karboniferu fuq il-pjattaforma ta' Gondwana li tħares lejn it-Tramuntana. Il-ġebel ramli jinsab fuq is-saff bażiku Pan-Afrikan li jikkonsisti minn irdumijiet tal-granit, tal-gneiss, jew tal-kwarzit. Hemm vini glaċjali, flimkien ma' topografija ta' rdumijiet u ta' fniedaq, li jirreġistraw il-glaċjazzjoni tal-Andes u tas-Saħara.[13]

Fawna

[immodifika | immodifika s-sors]
Merħla ta' iġmla f'Guelta d'Archei, attrazzjoni ewlenija fil-promontorju.

B'xorti ħażina, ma tantx twettqu studji fit-Tramuntana taċ-Chad minħabba l-problemi ta' sigurtà, il-kundizzjonijiet klimatiċi ħorox, il-gwerer u s-serq. Madankollu, ir-riċerkaturi sabu li minħabba ġibjun kbir fl-inħawi, il-promontorju fih kollezzjoni rikka ta' fawna. Pereżempju, hemm mill-inqas 199 speċi elenkata ta' għasafar tal-passa li jpassu mill-Promontorju ta' Ennedi. Eżempji oħra ta' fawna jinkludu l-kukkudrill tal-Punent tal-Afrika, magħruf ukoll bħala l-kukkudrill tad-deżert, li fl-imgħoddi kien jeżisti fis-Saħara kollha fi żmien meta x-xita kienet tinżel b'iktar abbundanza. Karatteristika li tispikka f'din il-popolazzjoni ta' kukkudrilli hija li huma żgħar ħafna, fid-dawl tal-iżolament tagħhom, u b'hekk mhumiex komuni (fdalijiet oħra tal-popolazzjoni tal-ispeċi jinsabu jew instabu fil-Mawritanja u fl-Alġerija). Huma jgħixu biss fi ftit għadajjar fil-kanjons tax-xmara tal-inħawi, pereżempju l-Guelta d'Archei, u huma mhedda bl-estinzjoni.[14] L-aħħar iljuni (subspeċi tal-Punent tal-Afrika) fis-Saħara baqgħu jgħixu hawnhekk ukoll sakemm saru estinti fis-snin 40 tas-seklu 20 minħabba ż-żieda fl-użu tal-art u fil-kaċċa/fl-insib. Il-ftit għażżiela ximitarra u cheetah tas-Sudan li għadhom jgħixu fis-selvaġġ x'aktarx li jinstabu fir-reġjuni remoti tal-Promontorju ta' Ennedi. Ir-riċerkaturi użaw nasbiet bil-kameras biex jidentifikaw popolazzjoni iżolata ta' nagħma tat-Tramuntana tal-Afrika li ġiet skoperta li għadha tgħix fiż-żona protetta. Sabiex din il-popolazzjoni tissaħħaħ, l-organizzazzjoni tal-Parks Afrikani introduċiet mill-ġdid 11-il fellus tan-nagħma mill-Park Nazzjonali ta' Zakouma fir-riżerva.[15] Il-flieles inżammu f'faċilità ta' żamma sakemm saru adulti, u mbagħad inħelsu fil-beraħ. Attwalment hemm 25 nagħma fil-Promontorju ta' Ennedi mill-2022. Ġie ssuġġerit li t-tigra kriptida ta' Ennedi (li suppost tnisslet minn felin antenat) għadha tgħix hawnhekk ukoll. Il-gazzelli u l-għażżiela jgħixu wkoll fl-inħawi. L-insib u l-kaċċa naqsu l-għadd ta' speċijiet fiż-żona.[16] Finalment, l-iskoperta tal-ispeċijiet ta' ħut P. senegalus u P. normani huma ta' interess partikolari għar-riċerkaturi. L-identifkazzjoni ta' dawn l-ispeċijiet fid-deżert tas-Saħara turi l-konnessjoni bejn il-Lagi ta' Ounianga u l-Lag ta' Chad. Ir-riċerkaturi ħadu kampjuni binhar u billejl bix-xbieki apposta u wettqu osservazzjonijiet oħra biex wettqu l-istudju tagħhom.[17] B'kollox hemm seba' speċijiet biss ta' ħut fil-Promontorju ta' Ennedi, skont ir-riċerkatur Daget.[18]

Flora

[immodifika | immodifika s-sors]

Għadd totali ta' 2,173 speċi ta' flora huma nattivi taċ-Chad, u wħud mill-ewwel riċerkaturi tal-flora fl-inħawi lura fis-snin 50 tas-seklu 20 kienu jinkludu lil R. Corti, H. Gillet, R. Maire, u P. Quézel. Attwalment hemm iktar minn 525 speċi ta' flora li ġew elenkati fil-Promontorju ta' Ennedi. B'mod speċifiku, ir-riċerkatur Gillet uża sistema ta' klassifikazzjoni biex jiddeskrivi seba' forom ta' ħajja prinċipali għall-526 speċi ta' flora li sab: 41.3 % terofiti, 3.0 % ġeofiti, 5.1 % elofiti, 1.1 % idrofiti, 7.0 % emikriptofiti, 18.4 % kamifiti, u 15.1 % fanerofiti.[19] Speċijiet mhux tas-soltu, inkluż ir-Rauwolfia caffra, tip ta' siġra li tipikament tinstab fl-Afrika tropikali u ekwatorjali, tinstab fil-Promontorju ta' Ennedi wkoll. Il-biċċa l-kbira tal-veġetazzjoni hija protetta mill-preżenza ta' kanjons u gwelti fondi. 2 % biss mill-art taċ-Chad hija kkultivata attwalment, madwar 50 % hija ddedikata għar-ragħa, u l-qmuħ taċ-ċereali jirrappreżentaw il-gruppi tal-ikel prinċipali. Matul il-perjodi tan-nixfa, il-Promontorju ta' Ennedi jservi bħala refuġju għat-takson subtropikali, bħas-siġar tal-palm u l-ħaxix differenti. L-iżjed tipi komuni ta' ħamrija fiċ-Chad jinkludu l-Leptosols, ir-Regosols, u l-Arenosols fir-reġjuni ċentrali u tat-Tramuntana, u l-Fluvisols, il-Plinthosols, il-Planosols, is-Solonchaks, u l-Vertisols fir-reġjun tan-Nofsinhar. Il-ġrad tad-deżert huwa magħruf għall-impatti devastanti fuq il-flora lokali, speċifikament l-għelejjel u l-mergħat.[20]

Kultura

[immodifika | immodifika s-sors]

Filwaqt li hemm nuqqas ta' dati assoluti rigward l-arti fuq il-blat tal-Promontorju ta' Ennedi, ix-xbihat jistgħu jiġu datati minn madwar il-5000 Q.K. 'il quddiem. Id-dokumentazzjoni arkeoloġika u l-arti fuq il-blat tas-sit jippermettu lir-riċerkaturi jiġġeneraw dawn id-dati minkejja li b'xorti ħażina hemm nuqqas ta' materjali organiċi. Pereżempju, xedaq wieħed ta' annimal tal-ifrat instab minn żmien is-630 Q.K. Madankollu, ir-riċerkaturi għadhom jużaw ir-radjokarbonju għad-datazzjoni kemm mill-faħam maħruq kif ukoll minn għadam ieħor tal-annimali tal-ifrat biex jiddataw dawn is-siti. Barra minn hekk, hemm madwar sitt siti, u nstabu madwar 40 xbieha. Eżempji ta' petroglifiċi jew tpittir fuq il-blat instabu fl-inħawi, bħal dawk ta' Niola Doa. Eluf ta' pitturi u tinqix ta' bnedmin u ta' annimali jeżistu fl-inħawi u huwa stmat li għandhom madwar 8,000 sena.[21] Il-biċċa l-kbira tal-arti ġiet rikonoxxuta bl-espressjoni kbira tagħha permezz tal-kulur, u hemm iktar minn 86 % tal-arti li hija mpittra u 14 % li hija minquxa. L-arti nstabet mal-art, fuq is-soqfa, u mal-ħitan ta' postijiet għall-kenn maħluqa mill-erożjoni tar-riħ, u sikwit jinsabu f'postijiet fl-għoli.[22]

Arti fuq il-blat

[immodifika | immodifika s-sors]
Tpittir fuq il-blat fl-Għar ta' Manda Guéli fil-Katina Muntanjuża ta' Ennedi.

L-arti fuq il-blat tirrappreżenta kemm l-annimali kif ukoll il-bnedmin kif inhuma fil-ħajja reali, bi ftit li xejn rappreżentazzjonijiet ta' kaċċaturi-ġemmiegħa. B'xorti ħażina, bosta mit-tpittir iddeterjora minħabba l-erożjoni u l-vandaliżmu.

Tifsira

[immodifika | immodifika s-sors]

It-tpittir bikri kien monokromatiku, u kien jirrappreżenta bnedmin jaħdmu flimkien mal-merħliet tagħhom, u bosta kienu jintwerew jikkaċċjaw bl-għodod jew bl-armi tagħhom huma u mexjin jew jiġru. Din ir-rappreżentazzjoni enfasizzat it-tip u l-istil ta' għajxien li kien hemm matul Żmien il-Ħadid Bikri, li huwa perjodu fl-Afrika mill-ħabta tas-seklu 2 W.K. sal-1000 W.K. Mat-trapass taż-żmien, ix-xbihat saru ferm iktar kuluriti. Bdew jintwerew ferm iktar armi tal-ġlied ukoll, li jaf kien ir-riżultat ta' żieda fil-ġlied minħabba ġerarkiji distinti. It-tibdil fil-klima, minħabba t-tnaqqis tal-ilma u tal-mergħat, jaf kien indikat permezz ta' dawn it-tipi ta' armi.[23]

Annimali

[immodifika | immodifika s-sors]

L-annimali ddomestikati kienu jirrappreżentaw kważi 69 % tal-arti fil-Promontorju ta' Ennedi. Madankollu, l-arti fuq il-blat kellha l-ikbar enfasi fuq l-annimali ddomestikati.[24] Fil-fatt, f'sit partikolari jismu Murdi, ir-riċerkaturi stħarrġu l-frekwenza ta' bnedmin u ta' annimali fl-arti fuq il-blat. L-annimali tal-ifrat kienu jikkonsisti f'iktar minn 50 % tax-xbihat totali, l-annimali kaprini madwar 10 %, u l-klieb madwar 5 %.[25] L-ewwel arti fuq il-blat li ġiet skoperta kienet tinkludi l-"Apollon Garamante", li kienet turi żewġ persuni bil-maskri maġenb l-annimali tal-ifrat.[26] L-annimali tal-ifrat kienu pperċepiti bħala annimali bi qrejjen uniċi, speċjalment fost l-annimali tal-ifrat bil-qrejjen twal li kienu jokkupaw popolazzjoni kbira.[27] Pereżempju, xi annimali tal-ifrat ġew impittra bi qrejjen b'għamla ta' lira. L-annimali tal-ifrat kienu magħrufa li kellhom impatt finanzjarju, kulturali u ambjentali kbir fuq in-nies tal-artijiet għoljin tal-Promontorju ta' Ennedi. Kienu jiġu rrappreżentati wkoll b'pil distint biex jiġu individwalizzati, u xi siti tal-arti fuq il-blat, fosthom is-sit ta' Chiguéou II, jinkludu xbihat ta' annimali tal-ifrat b'disinni ġeometriċi stravaganti.[28] L-annimali tal-ifrat kienu jinstabu fl-artijiet għoljin kollha, filwaqt li l-annimali l-oħra, bħaż-żwiemel, ma kinux. Tipi oħra ta' annimali ddomestikati fl-arti fuq il-blat kienu n-nagħaġ u l-klieb.

Matul Żmien il-Ħadid, in-nies kienu jgħixu bi stil ta' għajxien iktar nomadiku, u fl-arti fuq il-blat kienu jintwerew bl-iġmla u speċifikament biż-żwiemel. Madankollu, dawn l-annimali ma ġewx individwalizzati b'pil differenti bħall-baqar. Barra minn hekk, filwaqt li t-tpittir tal-annimali tal-ifrat jirrappreżentahom bħala annimali statiċi, iż-żwiemel jidhru bħala annimali jiċċaqilqu, u b'hekk jingħataw kwalità artistika.[29] Uħud mit-tpittir iktar reċenti jinkludi ż-żwiemel bil-karrijiet. Huwa maħsub li ż-żwiemel ma tantx huma rrappreżentati daqs annimali oħra, bħall-annimali tal-ifrat, minħabba li kellhom inqas influwenza fuq ir-rgħajja. L-iġmla huma rrappreżentati wkoll, u huma l-iktar annimali li jintwerew waqt li qed jiċċaqilqu.

Fl-arti fuq il-blat jintwerew ukoll annimali selvaġġi minħabba t-tifsiriet reliġjużi u mitiċi tagħhom. Il-ġiraffi kienu l-iżjed annimali selvaġġi komuni li kienu jintwerew, u spiss huma espressi matul iż-żminijiet tal-kaċċaturi-ġemmiegħa. Barra minn hekk, hemm bosta rinoċeronti mpinġija maġenb bnedmin b'irjus tondi, xi ħaġa mhux tas-soltu għall-imġiba tipika tar-rinoċeronti li normalment jgħixu għal rashom jew bħala koppji.[30]

Bnedmin

[immodifika | immodifika s-sors]

It-tpittir ta' bnedmin fuq il-blat huwa pjuttost komuni fl-arti fuq il-blat tal-Promontorju ta' Ennedi, u fost il-figuri ta' bnedmin li nstabu, 4 % biss huma inċiżi. Kien hemm bosta impronti tal-idejn tal-irġiel u tan-nisa fl-arti fuq il-blat. L-irġiel spiss jintwerew bilwieqfa quddiem l-annimali tal-ifrat b'lanza u b'tarka f'idejhom, qishom qed jipproteġu lill-annimali tagħhom. In-nisa ma tantx jintwerew spiss daqs l-irġiel. L-istħarriġ imsemmi qabel li wera l-frekwenza ta' bnedmin u ta' annimali fis-sit ta' Mundi, wera li l-irġiel kienu rappreżentati f'20 % tal-każijiet, filwaqt li n-nisa kien rappreżentati f'10 % biss. Madankollu, in-nisa spiss jintwerew b'tiżjin stravaganti, bħal fil-każ ta' Niola Dola.[31] Sikwit kienu rappreżentati b'linji mmewġin u b'disinni ġeometriċi interessanti, u dawn id-disinni ġew imqabbla mal-figuri bl-irjus tondi li nstabu fl-Alġerija.

F'siti bħal Nabara 2, fil-bażi tan-naħa tat-Tramuntana ta' Saodomanga, inċiżjonijiet ovali juru fawna bħall-iġmla, l-annimali tal-ifrat u l-ġiraffi.[32] Jidhru wkoll ġellieda moħbija wara tarki tondi, u nisa lebsin ilbiesi twal. In-nisa ma jidhrux bl-armi, filwaqt li l-irġiel tipikament ikollhom l-armi.

Is-sit ta' Niola Doa, li litteralment ifisser "il-post tat-tfajliet" bil-lingwa lokali, ma għadux protett mill-UNESCO, għalkemm huwa magħruf bħala wieħed mill-iżjed siti importanti tal-arti fuq il-blat fis-Saħara. Bosta figuri jidhru għerwenin, u figuri iżgħar jidhru lebsin dbielet, u oħrajn jidhru li għandhom kundizzjoni ġenetika magħrufa bħala steatopiġja, li hija kkawżata minn akkumulu ta' xaħam fil-koxox u fil-warrani.

Fuħħar

[immodifika | immodifika s-sors]

Għall-ħabta tal-5000-4000 Q.K., in-nies li kienu jgħixu fil-Promontorju ta' Ennedi kienu jaħdmu bħala kaċċaturi, sajjieda u ġemmiegħa l-iktar fuq il-pjanuri. Inġenerali kienu jibqgħu f'siti ta' insedjament minħabba kundizzjonijiet favorevoli. Fost ir-reċipjenti tal-fuħħar li ntużaw f'dawn is-sit kien hemm uħud b'disinni bit-tikek u b'linji mmewġin li huma uniċi għal dan il-perjodu.[33]

Mat-trapass taż-żmien sal-ħabta tal-4000 Q.K., is-soċjetajiet tal-kaċċaturi u tal-ġemmiegħa minflok bdew jieħdu ħsieb il-merħliet tal-annimali tal-ifrat. B'din il-bidla fl-istil ta' għajxien, kien hemm ukoll bidla fl-istili tar-reċipjenti tal-fuħħar. Pereżempju, ir-reċipjenti beda jkollhom disinni iktar u iktar dekorattivi, u nħolqu għamliet differenti wkoll. Barra minn hekk, feġġew għall-ewwel darba xi għodod tal-ġebel, fosthom imnanar.

Finalment, minħabba ż-żieda fin-nixfa għall-ħabta tat-3000-2000 Q.K., kien hemm iktar insedjamenti stabbiliti, kif ukoll għadd ikbar ta' merħliet l-iktar b'annimali tal-ifrat żgħar. Ir-reċipjenti tal-fuħħar beda jkollhom disinni ġeometriċi għall-ewwel darba, u l-għodod tal-ġebel kienu jinkludu oġġetti bil-ponta u moli.

Attrazzjonijiet ewlenin

[immodifika | immodifika s-sors]
  • Kif imsemmi iktar 'il fuq, Niola Doa teknikament ma jitqies bħala sit taħt il-protezzjoni tal-UNESCO. Madankollu, għadu magħruf sew għall-arti fuq il-blat tiegħu. Is-sit jinsab fil-Grigal ta' Fada, li huwa l-uniku raħal fir-reġjun tal-Promontorju ta' Ennedi. L-arti fuq il-blat tmur lura għal bejn 8,000 u 2,000 sena qabel il-preżent.[34]
  • Ir-Reġjun ta' Archei jinsab fix-Xlokk ta' Fada, u fih għajn tal-qedem; għaldaqstant jitqies bħala ċ-ċentru tal-ħajja nomadika fil-Promontorju ta' Ennedi. Fih arti fuq il-blat ta' iktar minn 8,000 sena ilu. Manda Guéli, fir-Reġjun ta' Archei, fih uħud mill-iżjed arti ppreservata minħabba l-pożizzjoni fl-għoli li evitat l-erożjoni.
  • Ehi Tighi, formazzjoni tal-blat magħrufa għal pittura arkajka ta' baqra twila tliet metri, kienet maħsuba li ntużat bħala refuġju mill-kaċċaturi tal-iskjavi. Hemm xbihat ta' ħlejjaq bojod u ħomor mal-ħitan tal-formazzjoni, inkluż ta' nisa u ta' rġiel, kif ukoll ta' baqar b'tiżjin distint fuqhom.
  • Il-kanjon u l-gwelta ta' Bachikele fil-Promontorju ta' Ennedi għandhom importanza kbira għall-ekoloġija tar-reġjun; fihom flora li ma tinstab imkien iktar fis-Saħara u fis-Saħel.[35]

Riċerka u sensibilizzazzjoni

[immodifika | immodifika s-sors]

Kif intwera mill-arti fuq il-blat, kien hemm tnaqqis fil-fawna maż-żmien minħabba t-tibdil fil-klima, iżda anke minħabba l-kaċċa u l-insib. Filwaqt li t-tnaqqis fil-fawna kienet problema kbira fl-inħawi, il-vandaliżmu wkoll kellu impatt kbir fuq is-sit. Pereżempju, żgħażagħ lokali ġew suspettati li vvandalizzaw l-arti fuq il-blat f'sit fil-Promontorju ta' Ennedi u ħażżew isimhom fuq l-arti bil-Franċiż u bl-Għarbi, u l-aħħar każ simili seħħ f'Jannar 2017. Il-Ministru għall-Kultura taċ-Chad, Mahamat Saleh Haroun, iddeskriva s-sitwazzjoni kif ġej: "L-arti tirrakkonta ġrajja Afrikana u huma riedu jeqirduha".[36] Filwaqt li l-kap tal-UNESCO fiċ-Chad Abdelkerim Adoum Bahar jemmen li l-ħsara tista' tissewwa, organizzazzjonijiet oħra involvew ruħhom minn dak iż-żmien 'l hawn.[37] Pereżempju, il-Fond Fiduċjarju għall-Arti Afrikana fuq il-Blat, fi sħubija mal-Fondazzjoni Factum, minn dak iż-żmien iddokumentat il-Promontorju ta' Ennedi permezz tar-ritratti; il-missjoni tagħhom hemm hi li juru l-problemi involuti fil-protezzjoni tal-arti fuq il-blat. Minħabba l-erożjoni u l-vandaliżmu, il-Katina Muntanjuża ta' Ennedi ffaċċjat deterjorament, iżda l-arti fuq il-blat issa ġiet irreġistrata b'mod tridimensjonali sabiex titqajjem sensibilizzazzjoni dwar il-ġmiel ta' dan is-sit. Inġibdu wkoll films dwar dan il-pajsaġġ, inkluż It-Torrijiet ta' Ennedi, dirett minn Renan Ozturk li pprova juri l-ġmiel tas-sit.[38]

Referenzi

[immodifika | immodifika s-sors]
  1. ^ "Region | Definition, Examples, & Facts | Britannica". www.britannica.com (bl-Ingliż). Miġbur 2024-02-25.
  2. ^ Scheffel, Richard L.; Wernet, Susan J., eds. (1980). Natural Wonders of the World. United States of America: Reader's Digest Association, Inc. p. 137. ISBN 0-89577-087-3.
  3. ^ Monod, M.E. (1966). "Contribution à l'étude de la pathogénie des cholécystatonies". Digestion. 106 (3): 130–136
  4. ^ Coon, Carleton S. (April 1963). "Die Volker der Sudost-Sahara: Tibesti, Borku, Ennedi. Peter Fuchs". American Anthropologist. 65 (2): 476–478.
  5. ^ Lenssen-Erz, Tilman (2012-09-15). "Pastoralist appropriation of landscape by means of rock art in Ennedi Highlands, Chad". Afrique: Archéologie & Arts (8): 27–43. doi:10.4000/aaa.414. ISSN 1634-3123.
  6. ^ Husson, Gilles Pascal (1996). "Historique de l'alimentation en eau potable de la ville de Paris". Journal Européen d'Hydrologie. 27 (2): 97–108.
  7. ^ a b Centre, UNESCO World Heritage. "Ennedi Massif: Natural and Cultural Landscape". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2024-02-25.
  8. ^ "UNESCO Sites: An Opportunity for Chad – DW – 07/04/2017". dw.com (bl-Ingliż). Miġbur 2024-02-25.
  9. ^ di Lernia, Savino (2018-04-07). "A (Digital) Future for Saharan Rock Art?". African Archaeological Review. 35 (2): 299–319.
  10. ^ Gadom, Gadom Djal; Kountchou, Armand Mboutchouang; Araar, Abdelkrim (2018-07-25). "The impact of oil revenues on wellbeing in Chad". Environment and Development Economics. 23 (5): 591–613.
  11. ^ Strecker, Amy (2018-10-18). "The 1972 UNESCO World Heritage Convention". Oxford Scholarship Online.
  12. ^ "African Parks to manage gorges, rock art and crocodiles of Chad's Ennedi". Mongabay Environmental News (bl-Ingliż). 2018-02-27. Miġbur 2024-02-25.
  13. ^ Ghienne, Jean-François; Moussa, Abderamane; Saad, Abakar; Djatibeye, Barnabé; Youssouf, Hissein Mahamat (2023). "The Ordovician strata of the Ennedi Plateau, northeastern Chad (Erdi Basin)". Comptes Rendus Geoscience. Academie Des Sciences Institut de France. 355 (G1): 63–84.
  14. ^ de Smet, Klaas (Jannar 1998). "Status of the Nile crocodile in the Sahara desert". Hydrobiologia. SpringerLink. 391 (1–3): 81–86.
  15. ^ Flanagan, Jane (2024-02-25). "Plan hatched to rehome rare ostriches" (bl-Ingliż). Miġbur 2024-02-25.
  16. ^ Keding, Birgit. Pictures and pots from pastoralists : investigations into the prehistory of the Ennedi highlands in NE Chad. OCLC 697622553.
  17. ^ Trape, Sébastien (November 2013). "A study of the relict fish fauna of northern Chad, with the first records of a polypterid and a poeciliid in the Sahara desert". Comptes Rendus Biologies. 336 (11–12): 582–587.
  18. ^ Ba, A. H.; Daget, J. (1955). "Notes sur les chasses rituelles bozo". Journal de la Société des Africanistes. 25 (1): 89–97.
  19. ^ Brundu, Giuseppe; Camarda, Ignazio (2013-05-13). "The Flora of Chad: a checklist and brief analysis". PhytoKeys (23): 1–18.
  20. ^ Kayalto, Mathias Idrissi Hassani, Lalla Mina Lecoq, Michel Piou, Cyril (2019). Update of desert locust gregarization sites mapping. University Ibn Zohr. OCLC 1102674470.
  21. ^ "Chad's ancient Ennedi cave paintings defaced" (bl-Ingliż). 2017-03-20. Miġbur 2024-02-25.
  22. ^ Lenssen-Erz, Tilman (2012-09-15). "Pastoralist appropriation of landscape by means of rock art in Ennedi Highlands, Chad". Afrique: Archéologie & Arts (8): 27–43. doi:10.4000/aaa.414. ISSN 1634-3123.
  23. ^ Bubenzer, Olaf. Bolten, Andreas. Darius, Frank. (2007). Atlas of cultural and environmental change in arid Africa. Heinrich-Barth-Institut. ISBN 9783927688322. OCLC 1120437878.
  24. ^ Sauvet, Georges; Layton, Robert; Lenssen-Erz, Tilman; Taçon, Paul; Wlodarczyk, André (October 2009). "Thinking with Animals in Upper Palaeolithic Rock Art". Cambridge Archaeological Journal. 19 (3): 319–336.
  25. ^ McCall, Daniel F.; Negro, Giancarlo; Ravenna, Adriana; Simonis, Roberta; Hallier, Ulrich W. (1997). "Arte Rupestre nel Ciad: Borku + Ennedi + Tibesti". The International Journal of African Historical Studies. 30 (3): 660.
  26. ^ Muzzolini, Alfred. (2000). Livestock in Saharan rock art. UCL Press. OCLC 57895786.
  27. ^ Methuen-Campbell, James (2001). Barth, Karl-Heinrich. Oxford Music Online. Oxford University Press.
  28. ^ Bullington, J. (2002-04-19). "Rock Art Revisited". Science. 296 (5567): 468a–468.
  29. ^ Lenssen-Erz, Tilman (February 2012). "Adaptation or Aesthetic Alleviation: Which Kind of Evolution Do We See in Saharan Herder Rock Art of Northeast Chad?". Cambridge Archaeological Journal. 22 (1): 89–114.
  30. ^ Kröpelin, Stefan. New petroglyph sites in the southern Libyan Desert (Sudan-Chad). OCLC 58748782.
  31. ^ Simonis, Roberta. (2017). Ennedi, tales on stone : [1993.2017, rock art in the Ennedi massif]. All'insegna del giglio. ISBN 9788878148338. OCLC 1082451478.
  32. ^ Menardi Noguera, Alessandro (2017-09-29). "The Oval Engravings of Nabara 2 (Ennedi, Chad)". Arts. 6 (4): 16.
  33. ^ Keding, Birgit (2017-12-07). "Middle Holocene Fisher-Hunter-Gatherers of Lake Turkana in Kenya and Their Cultural Connections with the North: The Pottery". Journal of African Archaeology. 15 (1): 42–76.
  34. ^ "Ennedi Mountains Rock Art Survey and Documentation" (bl-Ingliż). Miġbur 2024-02-25.
  35. ^ Gillet, Hubert (1959). "Une Mission scientifique dans l'Ennedi (Nord Tchad) et en Obangui". Journal d'Agriculture Tropicale et de Botanique Appliquée. 6 (11): 505–573. doi:10.3406/jatba.1959.6663. ISSN 0021-7662.
  36. ^ Magazine, Smithsonian; Daley, Jason. "Vandals Deface Rock Art In Chad's Ennedi World Heritage Site". Smithsonian Magazine (bl-Ingliż). Miġbur 2024-02-25.
  37. ^ Babatunde, Mark (2017-03-21). "Vandals Deface Prehistoric Ennedi Cave Paintings in Chad". Face2Face Africa (bl-Ingliż). Miġbur 2024-02-25.
  38. ^ "Towers of the Ennedi | Mountainfilm Festival, Telluride CO". www.mountainfilm.org (bl-Ingliż). Miġbur 2024-02-25.
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Katina_Muntanjuża_ta%27_Ennedi&oldid=314637"