Katidral ta' Zvartnots
Il-Katidral ta' Zvartnots (bl-Armen: Զուարթնոց (klassiku); Զվարթնոց (riformat), xi kultant spelluta wkoll fix-xogħlijiet tal-istudjużi bħala Zuart'nots' jew Zuart'noc'; li tfisser litteralment "post tal-qawmien/tat-tqanqil/tal-hena") huwa katidral Armen Medjevali qrib Vagharshapat (Ejmiatsin), l-Armenja. Il-katidral inbena fis-seklu 7 u issa jinsab fi stat ta' fdalijiet. Il-Katidral ta' Zvartnots kien magħruf għall-istruttura esterna ċirkolari tiegħu, unika fl-arkitettura Armena Medjevali, u għal sett ta' pilastri interni li kienu jirfdu struttura ta' diversi sulari msaqqfa b'koppla.
Storja
[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Katidral ta' Zvartnots inbena matul l-ewwel attakki tal-Għarab Musulmani biex jaħtfu u jaħkmu t-territorji tal-Biżantini u tas-Sassanidi fl-Armenja. Il-kostruzzjoni tal-katidral bdiet fis-643, taħt il-gwida tal-Katolikos Nerses III il-Bennej (Shinogh). Il-katidral ġie ddedikat lil San Girgor u nbena fil-post fejn jingħad li ltaqgħu r-re Trdat III u Gregorju l-Illuminatur. Skont l-istoriku Armen Medjevali Movses Kaghankatvatsi, il-katidral ġie kkonsagrat fis-652.[1] Mis-653 sas-659, Nerses kien f'Tayk u l-kostruzzjoni tal-katidral kompliet taħt Anastas Akoratsi. Wara l-okkupazzjoni Għarbija ta' Dvin u l-gwerer ta' intensità dejjem tikber bejn l-armati Biżantini u Għarab fil-fruntieri tal-Lvant ta' Dvin, Nerses ittrasferixxa l-palazz patriarkali tal-Katolikos minn Dvin għal Zvartnots.[2]
Id-disinn estern tal-knisja, b'kapitelli Joniċi mifruqa, b'kapitelli bl-ajkli u bi freġji bi dwieli xeblieka, joħroġ fid-dieher l-influwenza tal-arkitettura Sirjana u tat-Tramuntana tal-Mesopotamja.[3]
Il-Katidral ta' Zvartnots baqa' jeżisti qawwi u sħiħ għal 320 sena qabel ma nqered fis-seklu 10; għall-ħabta tas-seklu 11 l-istoriku Stepanos Taronetsi semma fl-Istorja Universali tiegħu li l-knisja diġà kienet fi stat ta' fdalijiet. Għad ma nstabx qbil dwar kif inqered, għalkemm il-biċċa l-kbira huma favur waħda minn żewġ teoriji: terremot jew ir-riżultat tal-attakki ripetuti tal-Għarab.
L-iżjed spjegazzjoni komuni hi dik ta' qerda minħabba terremot, għalkemm il-binja kellha inġinerija u disinn tajjeb sabiex tiflaħ għal 1,000 years (data proġettata għat-tieni wasla ta' Kristu). Mill-iskavi ġew żvelati traċċi ta' nirien kbar fis-sit, x'aktarx ta' tentattiv iktar bikri biex il-knisja tinqered, għalkemm il-kostruzzjoni kienet tinkludi wkoll il-ħruq tal-ossidjana u t-tkaħħil bil-ġir biex jiġu ffurmati ġonturi bit-tkaħħil (billi jintefgħu fil-fran għall-produzzjoni tal-brikks) u kampanja ta' skavi fl-1893 użat in-naru l-isplussivi għat-tneħħija tar-radam. Kopja simili ħafna tal-katidral inbniet f'Ani, skont id-disinn ta' Trdat l-Arkitett, matul ir-renju ta' Gagik I Bagratuni fl-aħħar deċennju tas-seklu 10. Stepanos Taronetsi rrefera għall-Katidral ta' Zvartnots meta ddeskriva l-knisja Gagik I kien inawgura bħala "struttura kbira f'Vałaršapat [Vagharshapat], iddedikata lill-istess qaddis tal-knisja li kienet spiċċat fi stat ta' fdalijiet".[4]
Skavi
[immodifika | immodifika s-sors]Il-fdalijiet tal-Katidral ta' Zvartnots instabu fil-bidu tas-seklu 20. Is-sit ġie skavat bejn l-1901 u l-1907 taħt id-direzzjoni ta' Khachik vardapet Dadian u ħarġu fid-dieher tal-katidral kif ukoll il-fdalijiet tal-palazz tal-Katolikos u tal-produzzjoni tal-inbid. Barra minn hekk, l-iskavi żvelaw li l-Katidral ta' Zvartnots kien ġie stabbilit fuq il-fdalijiet ta' strutturi li kienu jmorru lura għar-renju tar-re Urartjan Rusa II.
Disinn
[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Katidral ta' Zvartnots ġie ddisinjat skont pjanta ċentrali b'għamla ta' erba' bronji. Il-parti interna tal-knisja mżejna bil-mużajk inbniet b'għamla ta' salib Grieg, b'korsija madwar din il-parti, filwaqt li l-parti esterna kienet poligonu bi 32 naħa li mill-bogħod kienet tidher bħala ċirkolari.
Bosta studjużi jaċċettaw ir-rikostruzzjoni tal-1905 ta' Toros Toramanian, li ħadem fuq l-iskavi oriġinali u li ppropoa li l-binja kellha tliet sulari. Oħrajn, bħal Stepan Mnatsakanian u A. Kuznetsov, ikkontestaw jew irrifjutaw għalkollox din l-interpretazzjoni. Minflok offrew pjanti alternattivi. Pereżempju, Kuznetsov sostna li l-pjanta ta' Toramanian "ma kinitx loġika minn perspettiva tal-kostruzzjoni" u insista li l-għarfien tekniku ta' dak iż-żmien ma kienx jikkorrispondi mad-disinn propost minn Toramanian.[5]
Xi sorsi jsostnu li l-Katidral ta' Zvartnots ġie ddisinjat fuq il-Muntanja ta' Ararat f'riljiev tas-Sainte-Chapelle f'Pariġi. Madankollu, x'aktarx li dan ma kienx il-każ, peress li l-affresk ġie mpitter iktar minn 300 sena wara l-qerda tal-knisja.
Il-Katidral ta' Zvartnots tniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-sena 2000 flimkien mal-knejjes f'Vagharshapat (Etchmiadzin).
Tpinġija tal-katidral dehret fl-ewwel rilaxx tal-karti tal-flus ta' 100 AMD u l-mudell tiegħu jidher ukoll fil-Mużew tal-Istorja ta' Yerevan.
Sit ta' Wirt Dinji
[immodifika | immodifika s-sors]Il-Katidral u l-Knejjes ta' Echmiatsin u s-Sit Arkeoloġiku ta' Zvartnots ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-sena 2000.[6]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet".[6]
Influwenza
[immodifika | immodifika s-sors]Il-Knisja ta' San Girgor (magħrufa aħjar bħala Gagkashen) f'Ani (issa fit-Turkija) inbniet fl-1001–1005 u kienet maħsuba bħala ħolqien mill-ġdid tal-Katidral ta' Zvartnots.
Il-Knisja tat-Trinità Mqaddsa fid-distrett ta' Malatia-Sebastia ta' Yerevan hija mmudellata mill-arkitett Baghdasar Arzoumanian wara li l-Katidral ta' Zvartnots kien tlesta fl-2003.
Gallerija
[immodifika | immodifika s-sors]
.jpg)
,_ArmAg.JPG)
Iktar qari
[immodifika | immodifika s-sors]- Gombos, Károly (1974). Armenia: Landscape and Architecture. New York: International Publications Service. ISBN 963-13-4605-6.
- Maranci, Christina (2001). Medieval Armenian Architecture: Constructions of Race and Nation. Louvain: Peeters Publishers. ISBN 90-429-0939-0.
- Maranci, Christina (2015). Vigilant Powers: Three Churches of Early Medieval Armenia. Turnhout: Brepols Publishers. ISBN 978-2-503-54900-2.
- Marutian, Tiran (1963). Zvartnots yev zvarnotsatip tacherner. Yerevan: Haypethrat.
Referenzi
[immodifika | immodifika s-sors]- ^ Stepanian, A. u H. Sargsian. s.v. "Zvart'nots'," Armenian Soviet Encyclopedia, vol. 3, pp. 707-710.
- ^ Maranci, Christina. "Byzantium through Armenian Eyes: Cultural Appropriation and the Church of Zuart'noc'." Gesta 40 (2001): p. 109.
- ^ Richard Krautheimer. Early Christian and Byzantine Church Architecture, 4th ed. New Haven, CT: Yale University Press, 1986, pp. 322-323.
- ^ Maranci. "Byzantium through Armenian Eyes", p. 118.
- ^ Kuznetsov, A. Tektonika i konstruktsiia tsentricheskii zdanii (Moska, 1951), pp. 110-114.
- ^ a b Centre, UNESCO World Heritage. "Cathedral and Churches of Echmiatsin and the Archaeological Site of Zvartnots". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2024-04-10.