Aqbeż għall-kontentut

Ħajt il-Kbir taċ-Ċina

Immodifika l-ħoloq
Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Il-Ħajt il-Kbir taċ-Ċina

Il-Ħajt il-Kbir taċ-Ċina (biċ-Ċiniż tradizzjonali: 萬里長城; biċ-Ċiniż issimplifikat: 万里长城; bil-pinyin: Wànlǐ Chángchéng) huwa sensiela ta’ fortifikazzjonijiet li nbnew tul il-fruntieri storiċi tat-Tramuntana tal-istati antiki taċ-Ċina u taċ-Ċina Imperjali bħala protezzjoni minn diversi gruppi nomadiċi mill-Isteppa Ewroasjatika. Inbnew diversi ħitan sa mill-bidu tas-seklu 7 Q.K.[1], b’biċċiet selettivi li iktar ’il quddiem ġew magħquda flimkien minn Qin Shi Huang (220-206 Q.K.), l-ewwel imperatur taċ-Ċina. Ftit li xejn fadal mill-ħajt ta’ Qin Shi Huang.[2] Iktar ’il quddiem, ħafna dinastiji suċċessivi bnew diversi biċċiet tal-ħitan fil-fruntieri u wettqu l-manutenzjoni tagħhom. L-iktar biċċiet magħrufa sew tal-ħajt inbnew mid-dinastija Ming (1368-1644).

Apparti għad-difiża, fost l-iskopijiet għaliex inbena l-Ħajt il-Kbir taċ-Ċina hemm il-kontrolli tal-fruntieri, l-impożizzjoni ta’ dazji fuq il-merkanzija ttrasportata tul it-Triq tal-Ħarir, ir-regolamentazzjoni jew it-tħeġġiġ tal-kummerċ, u l-kontroll tal-immigrazzjoni u l-emigrazzjoni.[3] Barra minn hekk, il-karatteristiċi difensivi tal-Ħajt il-Kbir ittejbu permezz tal-kostruzzjoni ta’ torrijiet tal-għassa, barrakki għat-truppi, stazzjonijiet għall-gwarniġjoni, kapaċitajiet ta’ sinjalar bid-duħħan jew bin-nar, u l-fatt li l-mogħdija fuq il-Ħajt il-Kbir kienet isservi wkoll bħala kuritur tat-trasport.

Il-ħitan fil-fruntieri nbnew minn dinastiji differenti u għandhom diversi mogħdijiet. Kollettivament, jibdew minn Liaodong fil-Lvant u jibqgħu sejrin tal-Lag ta’ Lop fil-Punent, mill-fruntiera attwali bejn iċ-Ċina u r-Russja fit-Tramuntana sax-xmara Tao (Taohe) fin-Nofsinhar; tul ark li bejn wieħed u ieħor jimxi tul it-tarf tal-isteppa tal-Mongolja; u jkopri iktar minn 20,000 km b’kollox.[4] Illum il-ġurnata, is-sistema difensiva tal-Ħajt il-Kbir ġeneralment hija rikonoxxuta bħala waħda mill-iktar għeġubijiet arkitettoniċi impressjonanti fl-istorja. Barra minn hekk, huwa Sit ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO mill-1987 u wieħed mis-Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja mill-2007.[5]

Ismijiet

[immodifika | immodifika s-sors]
Mappa tal-Ħajt il-Kbir taċ-Ċina

Storikament, il-ġabra ta’ fortifikazzjonijiet magħrufa bħala l-Ħajt il-Kbir taċ-Ċina ngħatat ismijiet differenti kemm biċ-Ċiniż kif ukoll b’lingwi oħra.

Fid-dokumenti storiċi Ċiniżi, it-termini “Ħajt Twil/Ħitan Twal” (t 長城, s 长城, Chángchéng) jidhru fir-Rekords tal-Istoriku l-Kbir ta’ Sima Qian, fejn kienu jirreferu kemm għal ħitan kbar separati li nbnew bejn Stati fi Gwerra ma’ xulxin u fit-Tramuntana tagħhom, kif ukoll għall-kostruzzjoni iktar unifikata tal-Ewwel Imperatur.[6] Il-karattru Ċiniż 城, li jfisser belt jew fortizza, huwa kompost fonosemantiku tar-radikali 土 u tal-fonetika 成 tad-“dinja”, u l-pronunzja tiegħu biċ-Ċiniż Antik ġie rikostruwit bħala *deŋ.[7] Oriġinarjament kien jirreferi għas-sur madwar il-bliet Ċiniżi tradizzjonali u kien jintuża bħala estensjoni għal dawn il-ħitan mad-dawra tal-istati rispettivi tagħhom; madankollu, illum il-ġurnata, huwa iktar frekwenti li tintuża bħala l-kelma Ċiniża għal “belt”.[8]

L-isem itwal biċ-Ċiniż “Ħajt Twil Għaxart Elef Mil” (t 萬里長城, s 万里长城, Wànlǐ Chángchéng) ġie mid-deskrizzjoni ta’ Sima Qian fir-Records, għalkemm ma semmihomx eżatt b’dak il-mod. Il-Ktieb ta’ Song tal-493 W.K. jikkwota lill-ġeneral tal-fruntieri Tan Daoji li jirreferi għall-“ħajt twil 10,000 mil”, eqreb għall-isem modern, iżda dan l-isem qajla jidher fi żminijiet premoderni għajr hemmhekk.[9] Il-mil Ċiniż tradizzjonali (里, lǐ) sikwit kien distanza irregolari li kien maħsub biex juri t-tul ta’ villaġġ standard u kien ivarja skont it-tip ta’ art, għalkemm kien jiġi standardizzat wara distanzi ta’ madwar terz tal-mil Brittaniku (540 metru).[10] Minn żmien il-metrikazzjoni taċ-Ċina fl-1930 ’l hawn, sar ekwivalenti għal 500 metru eżatt[11], li jfisser li isem il-ħajt kieku jiddeskrivi distanza ta’ 5,000 km. Madankollu, dan l-użu ta’ “għaxart elef” (wàn) huwa figurattiv u sempliċement ifisser kwantità kbira “inkalkolabbli”.[12]

Il-Ħajt il-Kbir taċ-Ċina fi tlugħ ix-xemx

Minħabba l-assoċjazzjoni tal-ħajt mal-allegata tirannija tal-Ewwel Imperatur, id-dinastiji Ċiniżi wara Qin Shi Huang is-soltu kienu jevitaw li jirreferu għaż-żidiet tagħhom mal-ħajt bl-isem ta’ “Ħajt Twil”.[13] Minflok, kienu jintużaw diversi termini fir-rekords Medjevali, fosthom “fruntiera/i” (塞, Sài)[14], “sur/swar” (垣, Yuán)[14], “barriera/i” (障, Zhàng; fis-sens ta’ ostaklu)[14], “il-fortizzi esterni” (外堡, Wàibǎo)[15], u “l-ħajt/ħitan fil-fruntieri” (t 邊牆, s 边墙, Biānqiáng)[13]. Fost l-ismijiet poetiċi u informali li ngħataw lill-ħajt kien hemm “il-Fruntiera Vjola” (紫塞, Zǐsài)[16] u "d-Dragun tad-Dinja” (t 土龍, s 土龙, Tǔlóng).[17] Matul id-dinastija Qing biss reġa’ beda jintuża t-terminu “Ħajt Twil” biex jirreferi għall-ħafna ħitan fil-fruntieri irrispettivament fejn jinsabu jew minn liema dinastija oriġinaw, u li huwa l-ekwivalenti għall-“Ħajt il-Kbir”.[18]

Xi sezzjonijiet tal-ħajt fin-Nofsinhar tad-Deżert tal-Gobi u fl-isteppa tal-Mongolja xi drabi jissejħu l-“Ħajt ta’ Genghis Khan”, anke jekk Genghis Khan ma bena l-ebda ħajt jew linja difensiva permanenti.[19]

L-isem attwali evolva minn ġrajjiet dwar “il-ħajt Ċiniż” minn vjaġġaturi Ewropej moderni bikrin. Sas-seklu 19[18], “il-Ħajt il-Kbir taċ-Ċina” sar l-isem standard f’diversi lingwi Ewropej, fosthom il-Malti, l-Ingliż u l-Franċiż, għalkemm hemm lingwi oħra bħall-Ġermaniż li jirreferu għalih bħala “il-ħajt Ċiniż”.[12]

Storja

[immodifika | immodifika s-sors]

Ħitan bikrin

[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Ħajt il-Kbir tad-dinastija Qin minn Lintao sa Liaodong

Iċ-Ċiniżi diġà kienu midħla mat-tekniki tal-bini tal-ħitan fi żmien ir-rebbiegħa u l-ħarifa bejn is-sekli 8 u 5 Q.K. Matul dan iż-żmien u l-perjodu sussegwenti tal-Istati fi Gwerra ma’ xulxin, l-istati ta’ Qin, Wei, Zhao, Qi, Han, Yan, u Zhongshan[20] kollha bnew fortifikazzjonijiet estensivi biex jiddefendu l-fruntieri tagħhom stess. Peress li l-għan tagħhom kien li jifilħu għall-attakki b’armi żgħar bħax-xwabel u l-lanez, dawn il-ħitan inbnew l-iktar bil-ġebel jew bl-ikkumpattar tal-ħamrija u ż-żrar.

Il-Ħajt il-Kbir tad-dinastija Han huwa l-itwal ħajt, minn Mamitu ħdejn Yumenguan sa Liaodong

Ir-Re Zheng tad-dinastija Qin ħakem l-aħħar tal-għedewwa tiegħu u għaqqad iċ-Ċina bħala l-Ewwel Imperatur tad-dinastija Qin (“Qin Shi Huang”) fil-221 Q.K. Bl-intenzjoni li jimponi tmexxija ċentralizzata u jipprevjeni l-attakki fewdali mill-ġdid, huwa ordna l-qerda tas-sezzjonijiet tal-ħitan li kienu jiddividu l-imperu tiegħu fl-istati kif kienu qabel. Madankollu, sabiex jippożizzjoni l-imperu tiegħu kontra l-poplu Xiongnu mit-Tramuntana, huwa ordna l-bini ta’ ħitan ġodda biex jgħaqqad flimkien il-kumplament tal-fortifikazzjonijiet tul il-fruntiera tat-Tramuntana tal-imperu. “Ibni u avvanza” kien prinċipju gwida ċentrali fil-kostruzzjoni tal-ħajt, u dan jimplika li ċ-Ċiniżi ma kinux qed jibnu fruntiera fissa permanenti.[21] It-trasport tal-kwantità kbira ta’ materjali meħtieġa għall-kostruzzjoni kien diffiċli, għaldaqstant il-bennejja dejjem kienu jippruvaw jużaw ir-riżorsi lokali. Kienu jużaw ġebel mill-muntanji meta kienu qed jibnu sezzjonijiet tal-ħajt ħdejn il-muntanji, filwaqt li kienu jużaw ħamrija kkumpattjata f’postijiet b’art watja. Ma hemm l-ebda rekord storiku eżistenti li jindika t-tul eżatt li kienu jkopru l-ħitan tad-dinastija Qin. Il-biċċa l-kbira tal-ħitan l-antiki ttieklu bl-erożjoni tul is-sekli, u għad fadal biss ftit sezzjonijiet minnhom illum il-ġurnata. Kemm intużaw bnedmin bl-eżatt mhuwiex magħruf, iżda ġie stmat minn xi awturi li mijiet ta’ eluf ta’ ħaddiema mietu huma u jibnu l-ħajt tad-dinastija Qin.[22] Iktar ’il quddiem, id-dinastija Han[23], id-Dinastiji tat-Tramuntana, u d-dinastija Sui, kollha sewwew, bnew mill-ġdid jew espandew xi sezzjonijiet tal-Ħajt il-Kbir biex jiddefendu lilhom infushom mill-invażuri tat-Tramuntana. Id-dinastiji Tang u Song ma għamlu l-ebda sforz sinifikanti fir-reġjun.[24] Id-dinastiji l-oħra għajr il-Han bnew ukoll il-ħitan fil-fruntieri tagħhom: it-Tramuntana ta’ Wei mmexxija minn Xianbei, Liao mmexxija minn Khitan, Jurchen Jin u l-Punent ta’ Xia stabbiliti minn Tangut, li mexxa territorji kbar fit-Tramuntana taċ-Ċina għal sekli sħaħ, kollha kemm huma bnew ħitan difensivi iżda dawn kienu jinsabu ferm iktar fit-Tramuntana tal-Ħajt il-Kbir kif nafuh illum, fil-provinċja taċ-Ċina tal-Mongolja Interna u fil-Mongolja stess.[25][26]

Dinastija Ming

[immodifika | immodifika s-sors]
Id-daqs tal-Imperu Ming u tal-ħajt tiegħu

Il-kunċett tal-Ħajt il-Kbir reġa’ ngħata l-ħajja taħt id-dinastija Ming fis-seklu 14,[27] u wara t-telfa tal-armata tad-dinastija Ming kontra l-Ojrati fil-Battalja ta’ Tumu. Id-dinastija Ming ma rnexxielhomx jiksbu vantaġġ militari ċar kontra t-tribujiet tal-Mongolja wara diversi battalji, u l-kunflitt dam ħafna u beda jkollu effett fuq l-imperu. Għalhekk, id-dinastija Ming adottat strateġija ġdida biex trażżan l-invażjonijiet tat-tribujiet nomadiċi permezz tal-kostruzzjoni ta’ ħitan tul il-fruntiera tat-Tramuntana taċ-Ċina. Il-kontroll tal-Mongoli stabbilit fid-Deżert ta’ Ordos ġie rikonoxxut u l-ħajt inbena mat-tarf tan-Nofsinhar tad-deżert minflok ma inkorpora l-lilwa tax-Xmara Safra.

Għad-differenza tal-fortifikazzjonijiet bikrin, il-kostruzzjoni tad-dinastija Ming kienet iktar b’saħħitha u iktar elaborata minħabba l-użu tal-brikks u tal-ġebel minflok il-ħamrija kkumpattjata. Huwa stmat li nbnew sa 25,000 torri tal-għassa fuq il-ħajt.[28] Peress li l-attakki Mongoli komplew perjodikament tul is-snin, id-dinastija Ming allokat riżorsi konsiderevoli biex il-ħitan jissewwew u jissaħħu. Xi sezzjonijiet ħdejn il-belt kapitali tad-dinastija Ming, Beijing, kienu tassew b’saħħithom.[29] Bejn l-1567 u l-1570, Qi Jiguang sewwa u saħħaħ ukoll il-ħajt, kesa bil-brikks sezzjonijiet tal-ħajt li kienu magħmula bil-ħamrija kkumpattjata u bena 1,200 torri tal-għassa mill-Mogħdija Muntanjuża ta’ Shanhaiguan sa Changping għas-sinjalar tal-attakki Mongoli.[30] Matul is-snin 40 u 60 tas-seklu 15, id-dinastija Ming bniet ukoll l-hekk imsejjaħ “Ħajt ta’ Liaodong”. Il-funzjoni kienet simili għal dik tal-Ħajt il-Kbir (li sa ċertu punt kien estensjoni tiegħu), iżda l-kostruzzjoni tiegħu kienet iktar bażika. Il-Ħajt ta’ Liaodong kien iħaddan fih l-art agrikola tal-provinċja ta’ Liaodong, u kien jipproteġiha mill-inkursjonijiet potenzjali tal-Jurċeni u l-Mongoli ta’ Oriyanghan mill-Majjistral u tal-Jurċeni ta’ Jianzhou mit-Tramuntana. Filwaqt li ntużaw xi ġebel u madum f’xi partijiet tal-Ħajt ta’ Liaodong, il-biċċa l-kbira tiegħu kien fil-fatt sempliċi diga magħmula mill-ħamrija b’ħandaq fuq kull naħa tiegħu.[31]

Lejn l-aħħar tad-dinastija Ming, il-Ħajt il-Kbir għen lill-imperu kontra l-invażjonijiet tal-Manchu li bdew lejn għall-ħabta tal-1600. Anke wara t-telfa ta’ Liaodong kollha, l-armata tad-dinastija Ming irnexxielha żżomm il-Mogħdija Muntanjuża ta’ Shanhai li kienet iffortifikata sa snienha, u ma ħallewx lill-Manchu jaħkmu l-artijiet fil-qalba taċ-Ċina. Il-Manchu fl-aħħar irnexxielhom jaqsmu minn naħa għall-oħra tal-Ħajt il-Kbir fl-1644, wara li Beijing kienet diġà nħakmet mir-ribelli ta’ Li Zicheng. Qabel, il-Manchu kienu qasmu minn naħa għall-oħra tal-Ħajt il-Kbir diversi drabi iżda biex jattakkaw, mentri din id-darba kienet biex jaħkmu. Il-bibien fil-Mogħdija Muntanjuża ta’ Shanhai nfetħu fil-25 ta’ Mejju mill-ġeneral kmandant tad-dinastija Ming, Wu Sangui, li fforma alleanza mal-Manchu, bit-tama li juża l-Manchu biex ikeċċi r-ribelli minn Beijing.[32] Il-Manchu malajr ħatfu l-belt ta’ Beijing, u eventwalment rebħu kontra d-dinastija Shun stabbilita mir-ribelli u l-kumplament tar-reżistenza għad-dinastija Ming, u stabbilew it-tmexxija tad-dinastija Qing fiċ-Ċina kollha.[33]

Taħt id-dinastija Qing, il-fruntieri taċ-Ċina marru lil hinn mill-ħitan u l-Mongolja ġiet annessa fl-imperu; għaldaqstant il-kostruzzjonijiet fuq il-Ħajt il-Kbir waqfu. Min-naħa l-oħra, l-hekk imsejħa Palizzata taż-Żafżafa, li kienet issegwi linja simili għal dik tal-Ħajt ta’ Liangdong tad-dinastija Ming, inbniet mill-mexxejja tad-dinastija Qing fil-Manċurja. Madankollu, l-iskop tiegħu ma kienx id-difiża iżda iktar il-prevenzjoni tal-migrazzjoni taċ-Ċiniżi Han fil-Manċurja.[34]

Rakkonti barranin

[immodifika | immodifika s-sors]
Parti mill-Ħajt il-Kbir taċ-Ċina (April 1853)[35]

L-ebda mill-Ewropej li żaru ċ-Ċina jew il-Mongolja fis-sekli 13 u 14, bħal Giovanni da Pian del Carpine, William ta’ Rubruck, Marco Polo, Odorico da Pordenone u Giovanni de' Marignolli, ma semmew il-Ħajt il-Kbir.[36][37]

Il-vjaġġatur tat-Tramuntana tal-Afrika Ibn Battuta, li żar iċ-Ċina fid-dinastija Yuan għall-ħabta tal-1346, kien sema’ bil-Ħajt il-Kbir taċ-Ċina, possibbilment anke qabel wasal iċ-Ċina.[38] Huwa kiteb li l-ħajt jinsab “vjaġġ ta’ sittin jum” bogħod minn Zeitun (illum Quanzhou) fir-rakkonti tiegħu dwar l-ivvjaġġar Rigal għal dawk li jikkontemplaw l-għeġubijiet tal-bliet u l-meravilji tal-ivvjaġġar. Huwa assoċjah mal-leġġenda tal-ħajt imsemmi fil-Koran, li Dhul-Qarnayn (assoċjat is-soltu ma’ Alessandru l-Kbir) li kien inbena biex jipproteġi lin-nies qrib il-Ġappun mis-slavaġ Gog u Magog. Madankollu, Ibn Battuta ma seta’ jsib jew ma kien jaf lil ħadd li kien rah, li jagħti x’tifhem li għalkemm kien hemm xi fdalijiet tal-ħajt dak iż-żmien, ma kinux sinifikanti.[39]

Il-Ħajt il-Kbir fl-1907

Ftit wara li l-Ewropej laħqu ċ-Ċina bil-baħar fid-dinastija Ming fil-bidu tas-seklu 16, fl-Ewropa bdew jiċċirkolaw rakkonti tal-Ħajt il-Kbir, anke jekk l-ebda Ewropew ma rah effettivament qabel seklu ieħor. Possibbilment, waħda mill-iktar deskrizzjonijiet Ewropej bikrin tal-ħajt u tal-importanza tiegħu għad-difiża tal-pajjiż kontra t-“Tartari” (jiġifieri l-Mongoli) jinsab f”Asja, ir-rakkont ta’ João de Barros tal-1563.[40] Rakkonti bikrin oħra f’sorsi tal-Punent jinkludu dawk ta’ Gaspar da Cruz, Bento de Goes, Matteo Ricci, u l-Isqof Juan González de Mendoza fl-1585 li ddeskrivih bħala “xogħol stupend u imponenti” tal-arkitettura, minkejja li ma kienx rah.[41] Fl-1559, fix-xogħol tiegħu Trattat dwar iċ-Ċina u r-Reġjuni tal-Madwar, Gaspar da Cruz joffri diskussjoni bikrija dwar il-Ħajt il-Kbir.[42] X’aktarx li l-ewwel rakkont dokumentat ta’ Ewropew li fil-fatt daħal iċ-Ċina permezz tal-Ħajt il-Kbir fl-1605, kien dak tal-Ġiżwita Portugiż Bento de Góis li wasal mill-Indja mill-Mogħdija Muntanjuża ta’ Jiayu fil-Majjistral.[43] Ir-rakkonti Ewropej bikrin kienu fil-biċċa l-kbira mudesti u empiriċi, u jirriflettu mill-qrib il-fehim Ċiniż kontemporanju tal-ħajt[44], għalkemm iktar ’il quddiem donnhom saru iperboli, fosthom l-istqarrija żbaljata iżda famuża li l-ħitan tad-dinastija Ming kienu l-istess ħitan li kienu nbnew mill-ewwel imperatur fis-seklu 3 Q.K.[45]

Meta ċ-Ċina fetħet il-fruntieri tagħha għall-merkanti u għall-viżitaturi barranin wara t-telfa li ġarrbet fl-Ewwel u fit-Tieni Gwerer tax-Xaħxieħa, il-Ħajt il-Kbir sar attrazzjoni ewlenija għat-turisti. Ir-rakkonti dwar l-ivvjaġġar tas-seklu 19 komplew isaħħu r-reputazzjoni u l-mitoloġija dwar il-Ħajt il-Kbir.[46]

Rotta

[immodifika | immodifika s-sors]
Il-fdalijiet tal-Ħajt il-Kbir tad-dinastija Han qrib Yumenguan.

Tul iż-żmien ma nstabitx definizzjoni formali ta’ x’jikkostitwixxi l-“Ħajt il-Kbir”, u għaldaqstant ir-rotta sħiħa tal-Ħajt il-Kbir diffiċli tiġi deskritta bir-reqqa. Il-linji difensivi fihom diversi biċċiet ta’ swar, trinek u fosos, kif ukoll fortizzi individwali.[47]

Fl-2012, abbażi ta’ riċerka eżistenti u r-riżultati ta’ stħarriġ komprensiv tal-immappjar, l-Amministrazzjoni Nazzjonali tal-Wirt Kulturali taċ-Ċina kkonkludiet li s-siti assoċjati li fadal tal-Ħajt il-Kbir jinkludu 10,051 sezzjoni tal-ħajt, 1,764 sur jew trinka, 29,510 binjiet individwali, u 2,211-il fortifikazzjoni jew mogħdija muntanjuża, b’tul totali tal-ħitan u tat-trinek ta’ 21,196 km. L-istudju inkorpora teknoloġiji avvanzati u ikkalkula li l-Ħajt il-Kbir tad-dinastija Ming huwa twil 8,850 km.[48] Dan jikkonsisti f’6,259 km ta’ sezzjonijiet tal-ħajt, 359 km ta’ trinek u 2,232 km ta’ barrieri difensivi naturali bħal għoljiet u xmajjar. Barra minn hekk, is-siti tal-Ħajt il-Kbir tad-dinastiji Qin, Han u preċedenti għandhom tul totali ta’ 3,080 km; il-fortifikazzjonijiet fil-fruntieri tad-dinastija Jin (1115-1234) huma twal 4,010 km; il-kumplament imorru lura għad-dinastiji tat-Tramuntana ta’ Wei, tat-Tramuntana ta’ Qi, ta’ Sui, ta’ Tang, tal-Ħames Dinastiji, ta’ Song, ta’ Liao u ta’ Xixia. Madwar nofs is-siti jinsabu fil-Mongolja Interna (31 %) u f’Hebei (19 %).[49]

Ħajt il-Kbir tad-dinastija Han

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-fortifikazzjonijiet tad-dinastija Han jibdew mill-Mogħdija Muntanjużi ta’ Yumen u ta’ Yang, fil-Lbiċ ta’ Dunhuang, fil-provinċja ta’ Gansu. F’Mamitu (t 馬迷途, s 马迷途, Mǎmítú, “żwiemel li jitilfu triqithom”) hemm il-fdalijiet tal-postijiet ta’ kontroll tal-fruntieri l-iktar remoti tad-dinastija Han qrib il-Mogħdija Muntanjuża ta’ Yumen.

Ħajt il-Kbir tad-dinastija Ming

[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Ħajt il-Kbir tad-dinastija Ming f’Jinshanling

Il-Mogħdija Muntanjuża ta’ Jiayu, fil-provinċja ta’ Gansu, hija l-punt tal-Punent tal-Ħajt il-Kbir tad-dinastija Ming. Minn hemm, il-ħajt jgħaddi b’mod mhux kontinwu tul il-Kuritur ta’ Hexi u fid-deżerti ta’ Ningxia, fejn jidħol fit-tarf tal-Punent tal-lilwa tax-Xmara Safra f’Yinchuan. Hawnhekk l-ewwel ħitan kbar li nbnew fid-dinastija Ming jgħaddu mid-Deżert ta’ Ordos għat-tarf tal-lilwa tax-Xmara Safra. Hemmhekk, fil-Mogħdija Muntanjuża ta’ Piantou (t 偏頭關, s 偏头关, Piāntóuguān) f’Xinzhou, fil-provinċja ta’ Shanxi, il-Ħajt il-Kbir jinqasam fil-“Ħajt il-Kbir Estern” (t 外長城, s 外长城, Wài Chǎngchéng) estiż tul il-fruntiera tal-Mongolja Interna ma’ Shanxi fil-provinċja ta’ Hebei, u l-“Ħajt il-Kbir Intern” (t 內長城, s 內长城, Nèi Chǎngchéng) mix-Xlokk tal-Mogħdija Muntanjuża ta’ Piantou għal xi 400 km, li jgħaddi minn mogħdijiet muntanjużi importanti bħal dawk ta’ Pingxing u ta’ Yanmen qabel ma jingħaqad mal-Ħajt il-Kbir Estern f’Sihaiye (四海冶, Sìhǎiyě), fil-Kontea ta’ Yanqing, f’Beijing.

Is-sezzjonijiet tal-Ħajt il-Kbir madwar il-muniċipalità ta’ Beijing huma l-iktar famużi: ġew rinnovati spiss u jżuruhom ħafna turisti. Is-sezzjoni ta’ Badaling tal-Ħajt il-Kbir ħdejn Zhangjiakou hija l-iktar sezzjoni famuża tal-ħajt, peress li din kienet l-ewwel sezzjoni tal-ħajt li nfetħet għall-pubbliku fir-Repubblika Popolari taċ-Ċina, kif ukoll kienet is-sezzjoni li kienet tintwera l-ewwel lid-dinjitarji barranin.[50] Is-sezzjoni ta’ Badaling tal-Ħajt il-Kbir żaruha kważi 10 miljun viżitatur fl-2018, u fl-2019, iddaħħal limitu ta’ 65,000 viżitatur kuljum.[51] Fin-Nofsinhar tas-sezzjoni ta’ Badaling hemm il-Mogħdija Muntanjuża ta’ Juyong; fl-imgħoddi kienet tintuża miċ-Ċiniżi biex jipproteġu lil arthom u għalhekk din is-sezzjoni tal-ħajt kellha ħafna gwardji għassa għad-difiża tal-belt kapitali Beijing. Din is-sezzjoni tal-ħajt hija magħmula mill-ġebel u mill-brikks b’għoli ta’ 7.8 metri u b’wisa’ ta’ 5 metri.

Waħda mis-sezzjonijiet l-iktar panoramiċi tal-Ħajt il-Kbir tad-dinastija Ming hija dik tal-għoljiet wieqfa ta’ Jinshanling. Minn hemm tgħaddi għal 11-il kilometru, b’għoli ta’ ħames sa tmien metri, u b’wisa’ ta’ sitt metri minn isfel li jidjiequ għal ħames metri fuq nett. Wangjing Lou (t 望京樓, s 望京楼, Wàngjīng Lóu) huwa wieħed mis-67 torrijiet tal-għassa ta’ Jinshanling, 980 metru ’l fuq mil-livell tal-baħar. Fix-Xlokk ta’ Jinshanling hemm is-sezzjoni ta’ Mutianyu tal-Ħajt il-Kbir li sserrep minn quċċata għall-oħra tal-muntanji fix-Xlokk u fil-Majjistral għal 2.25 km. Din hija kkollegata mal-Mogħdija Muntanjuża ta’ Juyongguan fil-Punent u ma’ Gubeikou fil-Lvant. Din is-sezzjoni kienet waħda minn tal-bidu li ġew rinnovati wara r-Rivoluzzjoni Kulturali.[52]

Ras id-Dragun tal-Qedem, il-binja tal-Ħajt il-Kbir taċ-Ċina li twassal direttament il-baħar

Fit-tarf tal-Golf ta’ Bohai hemm il-Mogħdija Muntanjuża ta’ Shanhai, li hija kkunsidrata bħala t-tarf tradizzjonali tal-Ħajt il-Kbir taċ-Ċina. Il-parti tal-ħajt f’din il-mogħdija muntanjuża li twassal għall-baħar hija msejħa “Ras id-Dragun tal-Qedem”. Tliet kilometri fit-Tramuntana tal-mogħdija muntanjuża hemm is-sezzjoni ta’ Jiaoshan (t 焦山長城, s 焦山长城, Jiāoshān Chángchéng), is-sit tal-ewwel muntanja tal-Ħajt il-Kbir.[53] Ħmistax-il kilometru minn Shanhaiguan hemm Jiumenkou (t 九門口, s 九门口, Jiǔménkǒu), li hija l-unika sezzjoni tal-ħajt li nbniet bħala pont.

Fl-2009, 180 km ta’ sezzjonijiet tal-ħajt tad-dinastija Ming li qabel ma kinux magħrufa u kienu moħbija qalb l-għoljiet, it-trinek u x-xmajjar, ġew skoperti permezz tal-għajnuna tat-tagħmir bir-raġġi infraħomor u bil-GPS.[54] F’Marzu u f’April 2015, disa’ sezzjonijiet b’tul totali ta’ iktar minn 10 km, li x’aktarx huma parti mill-Ħajt il-Kbir, ġew skoperti tul il-fruntiera tar-reġjun awtonomu ta’ Ningxia u l-provinċja ta’ Gansu.[55]

Karatteristiċi

[immodifika | immodifika s-sors]

Qabel l-użu tal-brikks, il-Ħajt il-Kbir kien mibni l-iktar bil-ħamrija kkumpattjata, il-ġebel u l-injam. Madankollu, matul id-dinastija Ming, il-brikks bdew jintużaw sew f’ħafna sezzjonijiet tal-ħajt, flimkien mal-madum u mal-ġebla tal-ġir. Id-daqs u l-piż tal-brikks kienu jiffaċilitaw il-kostruzzjoni ħafna iktar mill-ħamrija u l-ġebel, għaldaqstant il-kostruzzjoni bdiet tħaffef. Barra minn hekk, il-brikks kienu jifilħu iktar piż u iktar fit-tul mill-ħamrija kkumpattjata. Il-ġebel jiflaħ iktar mill-brikks minħabba l-piż tiegħu, iżda iktar diffiċli biex jintuża. B’hekk, il-ġebel kien jinqata’ f’għamliet rettangolari għas-sisien, għat-truf tal-qafas tal-ħajt u għad-daħliet. Fil-biċċa l-kbira tal-partijiet ta’ fuq nett tas-sezzjonijiet tal-ħajt, kien ikun hemm parapetti b’distakki difensivi b’għoli ta’ iktar minn 30 cm, u b’wisa’ ta’ madwar 23 cm. Minn dawn il-parapetti, il-gwardji setgħu joqogħdu għassa u jilmħu xi attakki mill-bogħod. Il-komunikazzjoni bejn l-unitajiet tal-armata tul il-Ħajt il-Kbir, inkluż l- possibbiltà li jissejħu r-rinforzi u li jiġu mwissija l-gwarniġjuni f’każ ta’ wasliet tal-għedewwa, kienet ta’ importanza kbira. It-torrijiet tas-sinjalar inbnew fil-quċċata tal-għoljiet jew f’punti għoljin oħra tul il-ħajt għall-viżibbiltà tagħhom. Setgħu jintużaw ukoll bibien jew daħliet foloz tal-injam bħala nassa għall-għadu. Ħdejn is-superfiċe ta’ ġewwa tal-ħajt kienu jinbnew barrakki, stalel u armeriji.[56]

Qagħda

[immodifika | immodifika s-sors]
Sezzjoni iktar rurali u mitluqa tal-Ħajt il-Kbir taċ-Ċina qalb il-muntanji

Filwaqt li s-sezzjonijiet fit-Tramuntana ta’ Beijing u biswit iċ-ċentri turistiċi ġew ippreservati u saħansitra rinnovati b’mod estensiv, f’ħafna inħawi oħra s-sezzjonijiet tal-ħajt huma pjuttost mitluqa. Xi drabi l-ħajt kien jitqies bħala sors għall-ġebel meħtieġ biex jinbnew id-djar u t-toroq.[57] Xi sezzjonijiet tal-ħajt ġew ivvandalizzati jew ġew miksija bil-graffiti, filwaqt li l-brikks bl-inċiżjonijiet antiki kienu jiġu misruqa u mibjugħa fuq is-suq għal massimu ta’ 50 renminbi.[58] Xi partijiet tal-ħajt inqerdu biex isiru xogħlijiet moderni tal-kostruzzjoni jew tal-minjieri.[59] Rapport tal-2012 tal-Amministrazzjoni Nazzjonali tal-Wirt Kulturali jiddikjara li 22 % tal-Ħajt il-Kbir tad-dinastija Ming għeb, filwaqt li 1,961 km tal-Ħajt il-Kbir inġenerali għebu. Iktar minn 60 km tal-ħajt fil-provinċja ta’ Gansu x’aktarx li jisparixxu fl-20 sena li ġejjin, minħabba l-erożjoni kkawżata mit-tempesti tar-ramel, jekk ma jsir xejn. F’xi postijiet, l-għoli tal-ħajt tnaqqas minn iktar minn ħames metru għal inqas minn żewġ metri. Bosta torrijiet tal-għassa kwadri li jidhru fir-ritratti l-iktar famużi tal-ħajt għebu. Ħafna sezzjonijiet tal-Punent tal-ħajt inbnew mit-tajn, minflok bil-brikks u bil-ġebel, u b’hekk huma iktar suxxettibbli għall-erożjoni. Fl-2014, sezzjoni tal-ħajt ħdejn il-fruntiera ta’ Liaoning u l-provinċja ta’ Hebei ġiet restawrata bil-konkos u ġie kkritikat bil-kbir.[60]

Sit ta’ Wirt Dinji

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-Ħajt il-Kbir taċ-Ċina ġie ddeżinjat bħala Sit ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1987.[61]

Il-valur universali straordinarju ġie rrikonoxxut abbażi ta’ ħames kriterji: il-kriterju (i) “Rappreżentazzjoni ta’ kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem”; il-kriterju (ii) “Wirja ta’ skambju importanti ta’ valuri umani, tul perjodu ta’ żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ”; il-kriterju (iii) “Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta’ tradizzjoni kulturali jew ta’ ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet”; il-kriterju (iv) “Eżempju straordinarju ta’ tip ta’ bini, ta’ grupp ta’ siti jew ta’ pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem”; u l-kriterju (vi) “Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma’ avvenimenti jew ma’ tradizzjonijiet ħajjin, ma’ ideat jew ma’ twemmin, jew ma’ xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta’ valur universali straordinarju”.[61]

Viżibbiltà mill-ispazju

[immodifika | immodifika s-sors]

Mill-Qamar

[immodifika | immodifika s-sors]

In-nozzjoni li l-ħajt jidher mill-Qamar, 385,000 km ’il bogħod, hija nozzjoni magħrufa sew iżda leġġenda mhux plawżibbli.

Waħda mill-iktar referenzi bikrin għal din il-leġġenda li l-Ħajt il-Kbir jidher mill-Qamar saret f’ittra miktuba fl-1754 mill-espert Ingliż tal-antikwarjat William Stukeley. Stukeley kiteb li “Dan il-ħajt imponenti [il-ħajt ta’ Adrijanu] twil 130 kilometru jisbqu biss il-Ħajt Ċiniż, li jidher b’mod konsiderevoli fuq il-globu terrestri, u wieħed jista’ jilmħu mill-Qamar”.[62] Din il-leġġenda tissemma wkoll minn Henry Norman fl-1895 fejn jiddikjara li “apparti ż-żmien li għandu, il-ħajt igawdi mir-reputazzjoni li huwa l-unika opra magħmula bl-idejn fid-Dinja viżibbli mill-Qamar”.[63] Il-kwistjoni ta’ “kanali” fuq Marte kienet waħda prominenti fl-aħħar tas-seklu 19 u jaf wasslet biex wieħed jaħseb li l-oġġetti twal u dojoq kienu viżibbli mill-ispazju. Il-leġġenda li l-Ħajt il-Kbir huwa viżibbli mill-Qamar tissemma wkoll f’Ripley's Believe It or Not! tal-1932.[64]

Intwera kemm-il darba li din il-leġġenda hija bla bażi[65] (milli jidher il-wisa’ apparenti tal-Ħajt il-Kbir mill-Qamar hija l-istess bħal dik ta’ xagħra ta’ bniedem minn tliet kilometri bogħod)[66], iżda l-leġġenda għadha titwemmen minn ħafna.

Mill-orbita baxxa tad-Dinja

[immodifika | immodifika s-sors]
Immaġni bis-satellita ta’ sezzjoni tal-Ħajt il-Kbir fit-Tramuntana ta’ Shanxi, li tidher għaddejja djagonalment mix-xellug fil-baxx għal-lemin fl-għoli u li ma għandhiex tiġi konfuża max-xmara iktar prominenti mix-xellug fl-għoli għal-lemin fil-baxx.

Kwistjoni iktar kontroversjali hija dwar jekk il-ħajt huwiex viżibbli mill-orbita baxxa tad-Dinja (altitudni ta’ xi 160 km). In-NASA tiddikjara li l-ħajt bil-kemm huwa viżibbli, u jidher biss f’kundizzjonijiet kważi perfetti; mhuwiex kospikwu iktar minn oġġetti oħra magħmula mill-bniedem.[67]

L-astronawta veteran tal-Istati Uniti Gene Cernan iddikjara: “Fl-orbita tad-Dinja b’għoli ta’ 160 km sa 320 km, il-Ħajt il-Kbir taċ-Ċina huwa tabilħaqq viżibbli b’għajnejn il-bniedem”. L-Uffiċjal Xjentifiku tal-Ispedizzjoni Nru 7, Ed Lu, abbord l-Istazzjon Spazjali Internazzjonali, iżid li “huwa inqas viżibbli minn ħafna iktar oġġetti. U trid tkun taf fejn trid tħares”.

F’Ottubru 2003, l-astronawta Ċiniż Yang Liwei ddikjara li ma setax jara l-Ħajt il-Kbir taċ-Ċina. B’rispons għal dan, l-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA) ħarġet stqarrija għall-istampa fejn irrapportat li minn orbita ta’ bejn 160 km u 320 km, il-Ħajt il-Kbir taċ-Ċina huwa viżibbli b’għajnejn il-bniedem.[68]

Leroy Chiao, astronawta Ċiniż-Amerikan, ħa ritratt mill-Istazzjon Spazjali Internazzjonali li juri l-ħajt. Tant ma kienx jispikka li l-fotografu ma kienx ċert ġiex jidher fir-ritratt. Abbażi tar-ritratt, iċ-China Daily iktar ’il quddiem irrapportat li l-Ħajt il-Kbir jidher mill-ispazju b’għajnejn il-bniedem, f’kundizzjonijiet favorevoli, jekk wieħed ikun jaf fejn irid iħares.[69]

Referenzi

[immodifika | immodifika s-sors]
  1. ^ The New York Times with introduction by Sam Tanenhaus (2011). The New York Times Guide to Essential Knowledge: A Desk Reference for the Curious Mind. St. Martin's Press of Macmillan Publishers. p. 1131. ISBN 978-0-312-64302-7.
  2. ^ "Great Wall of China | Definition, History, Length, Map, Location, & Facts". Encyclopedia Britannica (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-20.
  3. ^ Shelach-Lavi, Gideon; Wachtel, Ido; Golan, Dan; Batzorig, Otgonjargal; Amartuvshin, Chunag (Ġunju 2020). "Medieval long-wall construction on the Mongolian Steppe during the eleventh to thirteenth centuries AD". Antiquity (bl-Ingliż). 94 (375): 724–741.
  4. ^ ""Great Wall of China even longer than previously thought". Canadian Broadcasting Corporation".
  5. ^ "Great Wall of China". HISTORY (bl-Ingliż). Miġbur 2021-04-06.
  6. ^ Waldron, Arthur (1983). "The Problem of The Great Wall of China". Harvard Journal of Asiatic Studies. p. 650.
  7. ^ "Baxter, William H. & al. (September 20, 2014). "Baxter–Sagart Old Chinese Reconstruction, Version 1.1" (PDF). Ann Arbor: University of Michigan" (PDF).
  8. ^ Lovell, Julia (2006). The Great Wall : China against the world 1000 BC – AD 2000. Sydney: Picador Pan Macmillan. ISBN 978-0-330-42241-3. p. 25.
  9. ^ Waldron, Arthur (1990). The Great Wall of China : from history to myth. Cambridge England New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-42707-4. p. 202.
  10. ^ Byron R. Winborn (1994). Wen Bon: a Naval Air Intelligence Officer behind Japanese lines in China. University of North Texas Press. p. 63. ISBN 978-0-929398-77-8.
  11. ^ ""The Weights and Measures Act (1929)". The Legislative Yuan of the Republic of China. Arkivjat 25-04-2014". Arkivjat minn l-oriġinal fl-2014-04-25. Miġbur 2021-03-20.
  12. ^ a b Lindesay, William (2007). The Great Wall Revisited: From the Jade Gate to Old Dragon's Head. Beijing: Wuzhou Publishing. p. 21. ISBN 978-7-5085-1032-3.
  13. ^ a b Waldron, Arthur (1983). "The Problem of The Great Wall of China". Harvard Journal of Asiatic Studies. p. 651. JSTOR 2719110.
  14. ^ a b ċ Lovell, Julia (2006). The Great Wall : China against the world 1000 BC – AD 2000. Sydney: Picador Pan Macmillan. ISBN 978-0-330-42241-3. p. 15.
  15. ^ Waldron, Arthur (1990). The Great Wall of China : from history to myth. Cambridge England New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-42707-4. p. 49.
  16. ^ Waldron, Arthur (1990). The Great Wall of China : from history to myth. Cambridge England New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-42707-4. p. 21.
  17. ^ Waldron, Arthur (1988). "The Great Wall Myth: Its Origins and Role in Modern China". The Yale Journal of Criticism. 2 (1): 67–104. p. 69.
  18. ^ a b Hessler, Peter (2007). "Letter from China: Walking the Wall". The New Yorker (May 21, 2007): 58–67. p. 59.
  19. ^ Man, John (2008). "6. WALL-HUNT IN THE GOBI". The Great Wall: The extraordinary history of China's wonder of the world. TRANSWORLD PUBLISHERS LTD. p. 132–148. ISBN 9780553817683.
  20. ^ "精华区文章阅读". www.newsmth.net. Miġbur 2021-03-20.
  21. ^ Burbank, Jane; Cooper, Frederick (2010). Empires in World History: Power and the Politics of Difference. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. p. 45.
  22. ^ Slavicek, Louise Chipley; Mitchell, George J.; Matray, James I. (2005). The Great Wall of China. Infobase Publishing. p. 35. ISBN 978-0-7910-8019-1. p. 35.
  23. ^ Coonan, Clifford. "British researcher discovers piece of Great Wall 'marooned outside China'". The Irish Times (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-20.
  24. ^ Waldron, Arthur (1983). "The Problem of The Great Wall of China". Harvard Journal of Asiatic Studies. p. 653. JSTOR 2719110.
  25. ^ Waldron, Arthur (1983). "The Problem of The Great Wall of China". Harvard Journal of Asiatic Studies. p. 654. JSTOR 2719110.
  26. ^ Haw, Stephen G. (2006). Marco Polo's China: a Venetian in the realm of Khubilai Khan. Volume 3 of Routledge studies in the early history of Asia. Psychology Press. pp. 52-54. ISBN 978-0-415-34850-8.
  27. ^ Karnow, Mooney, Paul and Catherine (2008). National Geographic Traveler: Beijing. National Geographic Books. p. 192. ISBN 978-1-4262-0231-5.
  28. ^ Szabó, József; Dávid, Lóránt; Loczy, Denes, eds. (2010). Anthropogenic Geomorphology: A Guide to Man-made Landforms. Springer. p. 220. ISBN 978-90-481-3057-3.
  29. ^ Evans, Thammy (2006). Great Wall of China: Beijing & Northern China. Bradt Travel Guide. Bradt Travel Guides. p. 177. ISBN 978-1-84162-158-6.
  30. ^ ""Great Wall at Mutianyu". Great Wall of China. Arkivjat 09-03-2013". Arkivjat minn l-oriġinal fl-2013-03-09. Miġbur 2021-03-20.
  31. ^ Edmonds, Richard Louis (1985). Northern Frontiers of Qing China and Tokugawa Japan: A Comparative Study of Frontier Policy. University of Chicago, Department of Geography; Research Paper No. 213. pp. 38-40. ISBN 978-0-89065-118-6.
  32. ^ Lovell, Julia (2006). The Great Wall : China against the world 1000 BC – AD 2000. Sydney: Picador Pan Macmillan. p. 254. ISBN 978-0-330-42241-3.
  33. ^ Elliott, Mark C. (2001). The Manchu Way: The Eight Banners and Ethnic Identity in Late Imperial China. Stanford University Press. pp. 1-2. ISBN 978-0-8047-4684-7.
  34. ^ Elliott, Mark C. "The Limits of Tartary: Manchuria in Imperial and National Geographies". Journal of Asian Studies 59, no. 3 (2000): 603–646.
  35. ^ "Part of the Great Wall of China". The Wesleyan Juvenile Offering: A Miscellany of Missionary Information for Young Persons. X: 41. April 1853.
  36. ^ van Ruysbroek, Willem; di Piano Carpini, Giovanni; Rockhill, William Woodville (1900). The journey of William of Rubruck to the eastern parts of the world, 1253-55. London, Printed for the Hakluyt Society.
  37. ^ Haw, Stephen G. (2006). Marco Polo's China: a Venetian in the realm of Khubilai Khan. Volume 3 of Routledge studies in the early history of Asia. Psychology Press. pp. 53-54. ISBN 978-0-415-34850-8.
  38. ^ Haw, Stephen G. (2006). Marco Polo's China: a Venetian in the realm of Khubilai Khan. Volume 3 of Routledge studies in the early history of Asia. Psychology Press. pp. 54-55. ISBN 978-0-415-34850-8.
  39. ^ Haw, Stephen G. (2006). Marco Polo's China: a Venetian in the realm of Khubilai Khan. Volume 3 of Routledge studies in the early history of Asia. Psychology Press. pp. 53-55. ISBN 978-0-415-34850-8.
  40. ^ Barros, João de (1777) [1563]. Ásia de João de Barros: Dos feitos que os portugueses fizeram no descobrimento dos mares e terras do Oriente. V. Lisbon: Lisboa. 3a Década, pp. 186–204 (originally Vol. II, Ch. vii).
  41. ^ Lach, Donald F (1965). Asia in the Making of Europe. I. The University of Chicago Press. p. 769.
  42. ^ Waldron, Arthur (1990). The Great Wall of China : from history to myth. Cambridge England New York: Cambridge University Press. pp. 204-205. ISBN 978-0-521-42707-4.
  43. ^ Yule, Sir Henry, ed. (1866). Cathay and the way thither: being a collection of medieval notices of China. Issues 36–37 of Works issued by the Hakluyt Society. Printed for the Hakluyt society.
  44. ^ Waldron, Arthur (1990). The Great Wall of China : from history to myth. Cambridge England New York: Cambridge University Press. pp. 2-4. ISBN 978-0-521-42707-4.
  45. ^ Waldron, Arthur (1990). The Great Wall of China : from history to myth. Cambridge England New York: Cambridge University Press. p. 206. ISBN 978-0-521-42707-4.
  46. ^ Waldron, Arthur (1990). The Great Wall of China : from history to myth. Cambridge England New York: Cambridge University Press. p. 209. ISBN 978-0-521-42707-4.
  47. ^ Hessler, Peter (2007). "Letter from China: Walking the Wall". The New Yorker (May 21, 2007) p. 60.
  48. ^ "Great Wall of China 'even longer'" (bl-Ingliż). 2009-04-20. Miġbur 2021-03-20.
  49. ^ "中国长城保护报告". www.ncha.gov.cn. Miġbur 2021-03-20.
  50. ^ Rojas, Carlos (2010). The Great Wall : a cultural history. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. p. 140. ISBN 978-0-674-04787-7.
  51. ^ Lindesay, William (2008). The Great Wall Revisited: From the Jade Gate to Old Dragon's Head. Harvard University Press. p. 212. ISBN 978-0-674-03149-4.
  52. ^ Lindesay, William (2008). The Great Wall Revisited: From the Jade Gate to Old Dragon's Head. Harvard University Press. p. 212. ISBN 978-0-674-03149-4.
  53. ^ "Jiaoshan Great Wall, Qinhuangdao, Hebei Province, China". www.travelchinaguide.com. Miġbur 2021-03-20.
  54. ^ Beijing, Associated Press in (2009-04-20). "Great Wall of China longer than believed as 180 missing miles found". the Guardian (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-20.
  55. ^ "Newly-discovered remains redraw path of Great Wall|Heritage|chinadaily.com.cn". usa.chinadaily.com.cn. Miġbur 2021-03-20.
  56. ^ Turnbull, Stephen R (January 2007). The Great Wall of China 221 BC–AD 1644. Osprey Publishing. p. 29. ISBN 978-1-84603-004-8.
  57. ^ "New law to keep China's Wall looking great". 2006-11-30. Miġbur 2021-03-20.
  58. ^ Wong, Edward (2015-06-29). "China Fears Loss of Great Wall, Brick by Brick" (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-20.
  59. ^ "The Great Wall of China | China Heritage Quarterly". www.chinaheritagequarterly.org. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2012-08-15. Miġbur 2021-03-20.
  60. ^ Westcott, Ben; Wang, Serenitie. "World's worst restoration? China's Great Wall covered in cement". CNN (bl-Ingliż). Miġbur 2021-04-06.
  61. ^ a b "The Great Wall". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-20.
  62. ^ The Family Memoirs of the Rev. William Stukeley (1887) Vol. 3, p. 142. (1754).
  63. ^ Norman, Henry, The Peoples and Politics of the Far East, p. 215. (1895).
  64. ^ "The Great Wall of China”, Ripley's Believe It or Not, 1932.
  65. ^ Hvistendahl, Mara. "Is China's Great Wall Visible from Space?". Scientific American (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-20.
  66. ^ López-Gil, Norberto (2008). "Is it Really Possible to See the Great Wall of China from Space with a Naked Eye?" (PDF). Journal of Optometry. 1 (1): 3–4.
  67. ^ "NASA - China's Wall Less Great in View from Space". www.nasa.gov (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-20.
  68. ^ López-Gil, Norberto (2008). "Is it Really Possible to See the Great Wall of China from Space with a Naked Eye?" (PDF). Journal of Optometry. 1 (1): 3–4.
  69. ^ "Great Wall visible in space photo" (bl-Ingliż). 2005-04-19. Miġbur 2021-03-20.
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Ħajt_il-Kbir_taċ-Ċina&oldid=314002"