Ġeriko tal-Qedem

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Immaġni satellitari ta' Tell es-Sultan.

Ġeriko tal-Qedem jew Tell es-Sultan (bl-Għarbi: تل السلطان, litteralment "l-Għolja tas-Sultan") hija sit arkeoloġiku u Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fil-belt ta' Ġeriko, il-Palestina, li jikkonsisti mill-fdalijiet tal-eqdem belt iffortifikata fid-dinja.[1][2]

Is-sit jinsab biswit il-kamp tar-refuġjati ta' Ein as-Sultan, żewġ kilometri fit-Tramuntana taċ-ċentru tal-belt Palestinjana ta' Ġeriko. L-għolja ilha abitata mill-għaxar millenju Q.K., u b'hekk Ġeriko tal-Qedem hija fost l-eqdem bliet kontinwament abitati fid-dinja.[3] Is-sit huwa notevoli għar-rwol tiegħu fl-istorja tal-arkeoloġija tal-Lvant.

Iż-żona ġiet identifikata għall-ewwel darba bħala s-sit ta' Ġeriko tal-Qedem fl-era moderna minn Charles Warren fl-1868, abbażi tal-prossimità tagħha mal-għajn il-kbira ta' Ein es-Sultan, li kienet ġiet proposta bħala l-għajn ta' Elixa minn Edward Robinson tliet deċennji qabel.

Storja[immodifika | immodifika s-sors]

Epipaleolitiku[immodifika | immodifika s-sors]

In-nixfiet u s-sirda tad-Dryas Inferjuri ntemmu għall-ħabta tad-9600 Q.K., u b'hekk wasslu għall-Oloċen u l-Epipaleolitiku tal-istorja tal-bniedem. Il-klima saħnet u b'hekk gruppi Natufjani setgħu jestendu d-durata tas-soġġorn tagħhom, u eventwalment bdew joqogħdu fl-istess post is-sena kollha u ġew stabbiliti l-insedjamenti permanenti. L-ewwel insedjament permanenti ta' Tell es-Sultan — immarkat mill-kostruzzjoni ta' strutturi Natufjani — żviluppa bejn l-10,000 u d-9000 Q.K., li milli jidher kien qabel l-invenzjoni tal-agrikoltura.[4][5] Tell es-Sultan kienet post popolari fost il-gruppi ta' kaċċaturi-ġemmiegħa Natufjani minħabba l-għajn ta' Ein as-Sultan fil-qrib; dawn il-kaċċaturi-ġemmiegħa ħallew warajhom għadd ta' għodod mikrolitiċi b'għamla ta' nofs qamar.[6]

Neolitiku A ta' Qabel il-Fuħħar (PPNA)[immodifika | immodifika s-sors]

Il-pedamenti tal-abitazzjonijiet f'Tell es-Sultan/Ġeriko tal-Qedem.

Fil-fażi tan-Neolitiku A ta' Qabel il-Fuħħar f'Tell es-Sultan (għall-ħabta tat-8500-is-7500 Q.K.)[7] tfaċċat waħda mill-ewwel protobliet ewlenin fid-dinja. Mat-tisħin dinji, feġġet kultura ġdida bbażata fuq l-agrikoltura u abitazzjoni permanenti, li l-arkeologi sejħulha tan-"Neolitiku A ta' Qabel il-Fuħħar" (PPNA), li xi kultant ġiet imsejħa bħala l-era Sultanjana b'referenza għall-isem Għarbi tal-belt. Il-villaġġi tal-PPNA huma kkaratterizzati minn abitazzjonijiet ċirkolari żgħar, id-dfin tal-mejtin taħt l-art tal-binjiet, id-dipendenza fuq il-kaċċa tal-annimali selvaġġi, il-kultivazzjoni taċ-ċereali selvaġġi jew domestiċi, u l-ebda użu tal-faħħar sa dak iż-żmien.

Ir-raħal tal-PPNA, insedjament ta' madwar 40,000 metru kwadru (430,000 pied kwadru), kien magħmul minn djar tondi tat-tal-brikks tat-tajn, iżda mingħajr ebda ppjanar tat-toroq.[8] L-abitazzjonijiet ċirkolari kienu mibnija bil-brikks tat-tafal u tal-ħuxlief li kienu jitħallew jinxfu fix-xemx, u mbagħad kienu jiġu mkaħħla ma' xulxin bit-tajn. Kull dar kienet wiesgħa madwar 5 metri (16-il pied), u kienet imsaqqfa bil-veġetazzjoni ssiġillata bit-tajn. Fi ħdanhom kien hemm fuklar u fuq barra kien ikun hemm ħuġġieġa.[9]

Għad ma hemmx qbil dwar l-identità u l-għadd tal-abitanti ta' Ġeriko tal-Qedem fil-PPNA, u l-istimi jvarjaw saħansitra bejn 2,000-3,000 sa 200-300 abitant.[10][11] Huwa magħruf li din il-popolazzjoni kienet tikkoltiva l-qamħ emmer, ix-xgħir u l-legumi, u kienet tikkaċċja l-annimali selvaġġi.

Ir-raħal kien imdawwar minn ħitan difensivi kbar tal-ġebel li kien għoli iktar minn 3.6 metri (12-il pied) u kien wiesa' 1.8 metru (6 piedi) fil-bażi tiegħu. Fi ħdan dawn il-ħitan kien hemm torri tal-ġebel stabbilit fiċ-ċentru tan-naħa tal-Punent tal-għolja.[12] Dan it-torri kien l-ogħla struttura fid-dinja sa ma nbniet il-Piramida ta' Djoser, u kien it-tieni l-eqdem torri wara dak tal-Għolja ta' Qaramel.[13] Il-ħitan u t-torri nbnew għall-ħabta tat-8000 Q.K.[14][15] Id-datazzjoni bil-karbonju tat-torri ppubblikata fl-1981 u fl-1983 tindika li nbena għall-ħabta tat-8300 Q.K. u baqa' jintuża sal-ħabta tas-7800 Q.K. Il-ħitan u t-torri kienu jirrekjedu xi mitt jum ta' xogħol biex jinbnew minn 100 raġel, għaldaqstant x'aktarx li diġà kien hemm xi tip ta' organizzazzjoni soċjali u qsim tax-xogħol.

L-istrutturi ewlenin jenfasizzaw l-importanza tal-għolja għall-fehim tal-mudelli ta' insedjament fil-perjodu Sultanjan fin-Nofsinhar tad-dinja tal-Lvant.[16]

Neolitiku B ta' Qabel il-Fuħħar (PPNB)[immodifika | immodifika s-sors]

Statwa ta' antenat, Ġeriko tal-Qedem, madwar 9,000 sena ilu. Il-Mużew Arkeoloġiku ta' Rockefeller, Ġerusalemm.

Wara ftit sekli, l-ewwel insedjament ġie abbandunat. Wara l-fażi ta' insedjament tal-PPNA, ma kienx hemm insedjamenti ġodda għal diversi sekli, imbagħad ġie stabbilit insedjament fin-Neolitiku B ta' Qabel il-Fuħħar (PPNB) fuq is-superfiċe mikula tal-għolja. Dan it-tieni insedjament, stabbilit fis-6800 Q.K., x'aktarx jirrappreżenta x-xogħol ta' poplu invażur li assorba lill-abitanti oriġinali fil-kultura dominanti tagħhom. L-artefatti li jmorru lura minn dan il-perjodu jinkludu għaxar kranji umani tal-ġibs, impittra b'tali mod li jirrikostitwixxu l-fattizzi ta' xi individwi.[17] Dawn jirrappreżentaw terafim jew eżempju bikri ta' ritratti fl-istorja tal-arti, u huwa maħsub li kienu jinżammu fid-djar tan-nies mentri l-katavri tagħhom kienu jindifnu.[18]

L-arkitettura kienet tikkonsisti minn binjiet rettilineari magħmula mill-brikks tat-tajn fuq pedamenti tal-ġebel. Il-brikks tat-tajn kellhom għamla ta' ħobżiet b'impronti fondi sabiex jeħla ma' xulxin faċilment. L-ebda binja ma ġiet skavata għalkollox. Normalment, diversi kmamar kienu raggruppati madwar bitħa ċentrali. Kien ikun hemm kamra waħda kbira (6.5 metri b'4 metri (21 pied bi 13-il pied)) u kamra oħra kemxejn iżgħar (7 metri bi 3 metri (23 pied b'10 piedi)) b'diviżjonijiet interni. Il-kumplament taż-żoni kienu żgħar u x'aktarx kienu jintuża għall-ħżin. Il-kmamar kellhom artijiet ħomor jew roża tat-terrazzo magħmula mill-ġebla tal-ġir. Ġew ippreservati wkoll xi marki ta' twapet tal-qasab jew tal-veġetazzjoni. Il-btieħi kien ikollhom art tat-tafal.

Kathleen Kenyon interpretat binja partikolari bħala santwarju. Din kellha niċċa fil-ħajt. Pilastru mċaqqam tal-blat vulkaniku li nstab fil-qrib jaf kien joqgħod f'din in-niċċa.

Il-mejtin kienu jindifnu taħt l-art jew bejn il-filati tal-ġebel tal-binjiet abbandunati. Hemm diversi difniet kollettivi u mhux l-iskeletri kollha huma artikolati għalkollox. Dan jaf jindika xi żmien ta' esponiment qabel id-dfin. Kontenitur tal-kranji kien iżomm sa seba' kranji umani fih. Ix-xedaq kien jitneħħa u l-wiċċ kien jinkesa bil-ġibs; minflok l-għajnejn kienu jitpoġġew qxur tal-baħar. B'kollox instabu għaxar kranji. Kranji mmudellata nstabu fl-Għolja ta' Ramad u f'Beisamoun ukoll.

Sejbiet oħra kienu jinkludu żnied, bħal ponot tal-vleġeġ, xfafar tal-mehrież bis-snien, burini, barraxa, mannaretti żgħar, ossidjana, u ossidjana ħadra minn sors mhux magħruf. Kien hemm ukoll imtieħen manwali tal-qmuħ, ġebel li kien jintuża minflok imrietel, u xi mannari tat-tħin magħmula bil-blat aħdar. Oġġetti oħra li ġew skoperti jinkludu platti u skutelli tal-ġebla tal-ġir ratba, ċombini tal-insiġ magħmula bil-ġebel u piżijiet tal-insiġ, spatuli u għodod għat-tħaffir, figuri antropomorfiċi stilizzati tal-ġibs, kważi ta' daqs reali, figurini antropomorfiċi u terjomorfiċi tat-tafal, kif ukoll żibeġ tal-qxur tal-baħar u tal-malakit.

Żmien il-Bronż[immodifika | immodifika s-sors]

Mill-4500 Q.K. 'il quddiem kien hemm suċċessjoni ta' insedjamenti, u l-ikbar wieħed inbena fi Żmien il-Bronż Bikri, għall-ħabta tal-2600 Q.K. Tell es-Sultan ġiet okkupata, inqerdet u ġiet abbandunata bosta drabi, kif joħroġ fid-dieher mill-bosta saffi ta' qerda tagħha.

Milli jidher is-sit ilu okkupat b'mod kontinwu minn Żmien il-Bronż Bikri sal-ewwel parti ta' Żmien il-Bronż Nofsani. Id-datazzjoni bir-radjokarbonju tissuġġerixxi li l-belt inqerdet u ġiet abbandunata għall-ħabta tal-2000/1950 Q.K. Sussegwentement, il-belt ġiet rikostruwita, u laħqet il-quċċata tagħha fil-perjodu mill-1700 sal-1550 Q.K. Dak iż-żmien, kienet belt żgħira iżda importanti tar-reġjun ta' Kana li kienet tirrefletti l-livell ikbar ta' urbanizzazzjoni fl-inħawi. Il-belt ġiet ikkollegata mal-istabbiliment tal-Maryannu, klassi ta' aristokratiċi li kienu jużaw il-karrijiet li kienet ikkollegata mal-istat Mitannit fit-Tramuntana. Kienet imdawra b'ħitan difensivi estensivi, imsaħħa b'torrijiet rettangolari, u kellha ċimiterju estensiv b'oqbra b'xaftijiet vertikali u kompartimenti funebri taħt l-art; l-offerti funebri elaborati f'uħud mill-oqbra jaf jirriflettu l-istabbiliment ta' rejiet lokali.[19] Kathleen Kenyon irrapportat li "Żmien il-Bronż Nofsani x'aktarx li huwa l-iżjed wieħed għani fl-istorja kollha ta' Kna'an. ... Is-sistemi difensivi ... x'aktarx li nbnew f'data iktar avvanzata f'dak il-perjodu" u kien hemm "ristawr kbir tal-ġebel;... parti minn sistema kumplessa" ta' difiżi.[20]

Il-belt reġgħet inqerdet fis-seklu 16 fl-aħħar ta' Żmien il-Bronż Nofsani. Il-fdalijiet tal-karbonju kkalibrati mis-saff tal-qerda Nru IV imorru lura għall-1617-1530 Q.K., u dan jikkonferma l-akkuratezza tad-datazzjoni stratigrafika ta' Kenyon. Il-konsensus attwali fost l-istudjużi hu li s-sit ma kienx abitat mill-aħħar tas-seklu 15 sas-sekli 10-9 Q.K.,[21] għalkemm dan ġie ddubitat minn skavi reċenti. B'mod speċifiku, l-iskavi arkeoloġiċi ma rnexxilhomx joħorġu fid-dieher evidenza li l-belt kienet abitata fi żmien il-Battalja ta' Ġeriko, kif deskritt fil-Ktieb ta' Ġoxwa.[22]

Żmien il-Ħadid[immodifika | immodifika s-sors]

Tell es-Sultan baqgħet mhux okkupata mill-aħħar tas-seklu 15 sas-sekli 10-9 Q.K. meta l-belt reġgħet inbniet. Minn din il-belt ġdida ma tantx instabu ħafna iktar fdalijiet minn dar b'erbat ikmamar fix-xaqliba tal-Lvant. Sas-seklu 7 Ġeriko tal-Qedem kienet saret raħal estensiv, iżda dan l-insedjament inqered fil-konkwista Babiloniża tal-Ġudea fil-bidu tas-seklu 6.

Abbandun tal-għolja[immodifika | immodifika s-sors]

B'rispons għall-irvelli tal-Ġudea kontra l-Babilonja, Ġeriko tal-Qedem inqerdet mill-Babiloniżi fil-587/586 Q.K. Il-belt reġgħet inbniet matul il-perjodu Persjan wara li l-Lhud inħelsu minn taħt il-Babiloniżi. Ma tantx għad fadal wisq fdalijiet minn dan il-perjodu, u s-sit ġie abbandunat bħala post ta' insedjament mhux wisq wara dan il-perjodu.[23]

Sit ta' Wirt Dinji[immodifika | immodifika s-sors]

Ġeriko tal-Qedem/Tell es-Sultan ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2023.[2]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".[2]

Skavi arkeoloġiċi[immodifika | immodifika s-sors]

Iż-żona ta' madwar Tell es-Sultan fl-Istħarriġ tal-Palestina magħmul mill-PEF, li tfassal ftit snin wara l-ispedizzjoni ta' Warren.

L-ewwel skavi fl-għoljiet ta' madwar Ain es-Sultan (bl-Għarbi: عين سلطان, litteralment "Għajn is-Sultan") saru minn Charles Warren fl-1868 f'isem il-Fond tal-Esplorazzjoni tal-Palestina. Warren skava disa' għoljiet fl-inħawi tal-għajn; matul l-iskavi l-ħaddiema tiegħu ħaffru toqba ġol-brikks tat-tajn tal-ħajt mingħajr ma ndunaw x'kien.[24]

L-għajn kienet ġiet identifikata fl-1838 fir-Riċerki Bibbliċi fil-Palestina ta' Edward Robinson bħala "x-xenarju fejn twettaq il-miraklu ta' Elixa", fuq il-bażi li kienet l-għajn primarja qrib Ġeriko.[25] Abbażi ta' dan, Warren ippropona l-għoljiet tal-madwar bħala s-sit ta' Ġeriko tal-Qedem, iżda ma kellux il-fondi biex iwettaq skavi rigorużi. Peress li kien jemmen li l-għajn kienet l-istess waħda tal-fejqan ta' Elixa, huwa ssuġġerixxa li l-għolja kollha tiġi mistħarrġa għall-evidenza, u hu kien tal-fehma li dan seta' jsir għal £400.[26]

Ernst Sellin u Carl Watzinger wettqu skavi f'Tell es-Sultan u f'Tulul Abu el-'Alayiq bejn l-1907 u l-1909 u mill-ġdid fl-1911, u sabu l-fdalijiet ta' żewġ ħitan li inizjalment issuġġerew li kienu jaqblu mal-ġrajja Bibblika tal-Battalja ta' Ġeriko. Iktar 'il quddiem irrevedew din il-konklużjoni u dataw is-sejbiet tagħhom għal Żmien il-Bronż Nofsani (1950-1550 Q.K.).[27]

Is-sit ġie skavat mill-ġdid minn John Garstang bejn l-1930 u l-1936, li reġa' ssuġġerixxa li l-fdalijiet tal-ħajt ta' fuq kienu jaqblu mad-deskrizzjoni fil-Bibbja, u kienu jmorru lura għall-ħabta tal-1400 Q.K.[28]

Kranju miksi bil-ġibs, Tell es-Sultan/Ġeriko tal-Qedem, għall-ħabta tad-9000 Q.K.

Kathleen Kenyon wettqet investigazzjoni estensivi b'tekniki iktar moderni bejn l-1952 u l-1958. Permezz tal-iskavi tagħha ġew skoperti torri u ħajt fit-trunċiera I. Kenyon ipprovdiet evidenza li ż-żewġ kostruzzjonijiet inbnew ferm qabel l-istimi preċedenti tal-età tas-sit, fin-Neolitiku, u kienu parti minn protobelt bikrija. L-iskavi tagħha ħarġu fid-dieher sensiela ta' sbatax-il ħajt ta' Żmien il-Bronż, li skontha wħud minnhom x'aktarx li nqerdu minn terremoti. L-aħħar wieħed mill-ħitan inbena ta' kafkaf, u jindika li l-insedjament kien inqered minn invażuri nomadiċi. Ħajt ieħor inbena minn kultura iktar sofistikata fi Żmien il-Bronż Nofsani, b'telgħa wieqfa miksija bil-ġibs u bil-brikks tat-tajn fuq nett.[29]

Lorenzo Nigro u Nicolo Marchetti wettqu skavi bejn l-1997 u s-sena 2000. Mill-2009, il-proġett arkeoloġiku Taljan-Palestinjan ta' skavi u ta' restawr tkompla mill-Università "La Sapienza" ta' Ruma u mill-MOTA-DACH tal-Palestina, taħt it-tmexxija ta' Lorenzo Nigro u Hamdan Taha.

Saru skavi oħra f'Tell es-Sultan mill-2009 sal-2023 mill-Ispedizzjoni Taljana-Palestinjana, taħt it-tmexxija ta' Lorenzo Nigro, f'isem l-Università "La Sapienza" ta' Ruma, u ta' Jehad Yasine, f'isem il-Ministeru għat-Turiżmu u l-Antikitajiet tal-Palestina. Dawn ix-xogħlijiet żvelaw diversi monumenti tal-belt ta' Żmien il-Bronż: il-Palazzi ta' fuq l-Għolja tal-Għajn (Żmien il-Bronż Bikri II-III, 3000-2350 Q.K.; il-palazz MB I-II, imsejjaħ il-"Palazz tar-Rejiet Rgħajja" u l-palazz MB III, imsejjaħ il-"Palazz ta' Hyksos"), id-Daħla tax-Xlokk, imsejħa d-Daħla ta' Ġerusalemm, u diversi traċċi tal-ħitan tal-belt tal-qedem.[30]

Ħitan[immodifika | immodifika s-sors]

Il-ħitan tal-belt ta' żmien il-PPNA nbnew għal skopijiet difensivi jew bħala protezzjoni mill-għargħar; il-massa tal-ħitan (bi ħxuna bejn wieħed u ieħor ta' 1.5 metru sa 2 metri (4.9 sa 6.6 piedi) u b'għoli ta' 3.7 sa 5.2 metri (12 sa 17-il pied)) kif ukoll dik tat-torri tissuġġerixxi skop difensiv. Huwa maħsub li jmorru lura għall-ħabta tat-8000 Q.K. Jekk jiġu interpretati bħala "fortifikazzjoni urbana", il-Ħitan ta' Ġeriko huma l-eqdem ħitan ta' belt li qatt ġew skoperti mill-arkeologi fid-dinja. Madwar il-ħitan kien hemm foss wiesa' 8.2 metri (27 pied) u fond 2.7 metri (9 piedi), maqtugħ fil-blat u b'ċirkonferenza madwar il-belt saħansitra sa 600 metru (2,000 pied). Kenyon ikkummentat li "x-xogħol involvut għat-tħaffir ta' dan il-foss fil-blat kien wieħed iebes".[31]

Il-ġrajja tal-konkwista ta' Ġeriko fil-Ktieb ta' Ġoxwa tindika li mill-inqas parti mill-belt kienet integrata fil-fortifikazzjonijiet, tant li d-dar ta' Rahab "kienet mibnija fil-ħitan tal-belt, u kienet tgħix hemmhekk" (il-Ktieb ta' Ġoxwa 2:15-16).[32][33]

Fażijiet tal-kostruzzjoni tal-ħitan[immodifika | immodifika s-sors]

Fażi I: Inbena ħajt tal-ġebel għoli 3.6 metri mal-perimetru tal-belt, bħala tisħiħ tal-parti esterna ta' quddiem tat-torri. Iż-żewġ figuri umani fuq ix-xellug juru bejn wieħed u ieħor l-iskala.

Torri ta' Ġeriko[immodifika | immodifika s-sors]

Fażi II: F'din il-fażi żdiedu ħajt addizzjonali u foss estern. L-ispazju bejn iż-żewġ ħitan imtela' bir-radam mill-foss, u b'hekk inħolqot forma primittiva ta' struttura ffortifikata integrata fil-ħajt. Inbena "ħajt bħala qoxra" biex isaħħaħ it-torri, u jinkorpora parti mill-ewwel ħajt.










Fażi III: Peress li l-foss beda jakkumula s-sedimenti, inbena ħajt ġdid fuq il-fdalijiet taż-żewġ ħitan ta' qabel. Fl-istess żmien, id-daħla inferjuri tat-torri ġiet imblukkata.










It-Torri ta' Ġeriko.

Torri ta' Ġeriko[immodifika | immodifika s-sors]

It-Torri ta' Ġeriko huwa struttura tal-ġebel għolja 8.5 metri (28 pied), li nbniet fin-Neolitiku A ta' Qabel il-Fuħħar għall-ħabta tat-8000 Q.K. Huwa fost l-eqdem monumenti tal-ġebel It is among the earliest stone monuments of mankind. Conical in shape, the tower is almost 9 metres (30 ft) in diameter at the base, decreasing to 7 metres (23 ft) at the top, with walls approximately 1.5 metres (5 ft) thick. It contains an internal staircase with 22 stone steps.[34]

Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]

  1. ^ "Photos: Jericho's Tell es-Sultan added to UNESCO World Heritage list". Al Jazeera (bl-Ingliż). Miġbur 2023-12-13.
  2. ^ a b ċ Centre, UNESCO World Heritage. "Ancient Jericho/Tell es-Sultan". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2023-12-13.
  3. ^ Agencies, The New Arab Staff. "UN committee lists W.Bank's Jericho as a World Heritage Site". https://www.newarab.com/ (bl-Ingliż). Ħolqa esterna f'|sit= (għajnuna)
  4. ^ "Prehistoric Exhibits". web.archive.org. 2018-08-03. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2018-08-03. Miġbur 2023-12-13.
  5. ^ Freedman et al., 2000, p. 689-691.
  6. ^ Mithen, Steven (2006). After the ice: a global human history, 20,000-5000 BCE. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. ISBN 0-674-01999-7. p. 59.
  7. ^ Nigro, Lorenzo (2014). "The Archaeology of Collapse and Resilience: Tell es-Sultan/ancient Jericho as a Case Study". Rome "la Sapienza" Studies on the Archaeology of Palestine & Transjordan. 11: 272.
  8. ^ "Old Testament Jericho". web.archive.org. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2008-02-20.
  9. ^ Mithen, Steven (2006). After the ice: a global human history, 20,000-5000 BCE. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. ISBN 0-674-01999-7. p. 54.
  10. ^ "Jericho | Facts & History | Britannica". www.britannica.com (bl-Ingliż). Miġbur 2023-12-13.
  11. ^ Akkermans, Peter M. M; Schwartz, Glenn M. (2004). The Archaeology of Syria: From Complex Hunter-Gatherers to Early Urban Societies (c. 16,000–300 BCE). Cambridge University Press. p. 57. ISBN 978-0-521-79666-8.
  12. ^ Barkai, Ran; Liran, Roy (2008). "Midsummer Sunset at Neolithic Jericho". Time and Mind. 1 (3): 273–284 [279].
  13. ^ "Tell Qaramel (Syria), 2006". pcma.uw.edu.pl. Miġbur 2023-12-13.
  14. ^ "'World's first skyscraper sought to intimidate masses'". The Jerusalem Post | JPost.com (bl-Ingliż). 2011-02-14. Miġbur 2023-12-13.
  15. ^ Kenyon, Kathleen M.; Holland, Thomas A. (1960). Excavations at Jericho: The architecture and stratigraphy of the Tell: plates. Vol. 3. British School of Archaeology in Jerusalem. p. 6. ISBN 978-0-9500542-3-0.
  16. ^ Cremin, Aedeen (2007). Archaeologica: The World's Most Significant Sites and Cultural Treasures. Frances Lincoln. pp. 209ff. ISBN 978-0-7112-2822-1.
  17. ^ Watson, Noelle, ed. (1996). "Jericho (West Bank)". International Dictionary of Historic Places. Vol. 4: Middle East and Africa. Chicago: Fitzroy Dearborn Publishers. pp. 367–370. ISBN 1-884964-03-6.
  18. ^ Janson, H. W.; Janson, Anthony F. (2004). History of Art: The Western Tradition. Upper Saddle River: Prentice Hall Professional. ISBN 978-0-13-182895-7.
  19. ^ Kuijt, Ian (2012). "Jericho". In Silberman, Neil Asher (ed.). The Oxford Companion to Archaeology. Vol. 2 (2 ed.). New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-973578-5. pp. 165-167.
  20. ^ Kenyon, Kathleen Mary (1957). Digging up Jericho: the results of the Jericho excavations, 1952–1956. Praeger. p. 68. ISBN 9780758162519. pp. 213-218.
  21. ^ Nigro, Lorenzo (2020). "The Italian-Palestinian Expedition to Tell es-Sultan, Ancient Jericho (1997–2015)". In Sparks, Rachel T.; Finlayson, Bill; Wagemakers, Bart; SJ, Josef Mario Briffa (eds.). Digging Up Jericho: Past, Present and Future. Archaeopress Publishing Ltd. ISBN 978-1789693522. pp. 202-204.
  22. ^ Miller, James Maxwell; Hayes, John Haralson (1986). A History of Ancient Israel and Judah. Philadelphia: The Westminster Press. pp. 71–72. ISBN 978-0-664-21262-9.
  23. ^ Negev, Avraham; Gibson, Shimon, eds. (2001). "Jericho". Archaeological Encyclopedia of the Holy Land. New York u Londra: Continuum. pp. 256-260. ISBN 978-0826413161.
  24. ^ Wagemakers, Bart (2014). Archaeology in the 'Land of Tells and Ruins': A History of Excavations in the Holy Land Inspired by the Photographs and Accounts of Leo Boer. Oxbow Books. p. 122ff. ISBN 978-1-78297-246-4.
  25. ^ Edward Robinson; Eli Smith (1841). Biblical Researches in Palestine. Crocker & Brewster. pp. 283ff.
  26. ^ Warren, Charles (1876). Underground Jerusalem. Richard Bentley & Son. p. 196.
  27. ^ Hoppe, Leslie J. (2005). New light from old stories: the Hebrew scriptures for today's world. Paulist Press. pp. 82ff. ISBN 978-0-8091-4116-6.
  28. ^ Bromiley, Geoffrey W. (1995). International Standard Bible Encyclopedia. Vol. A–D. Grand Rapids, Michigan: William B. Eerdmans Publishing Company. pp. 275ff. ISBN 978-0-8028-3781-3.
  29. ^ Davis, Miriam C. (2008). Dame Kathleen Kenyon: digging up the Holy Land. Left Coast Press. pp. 101ff. ISBN 978-1-59874-326-5.
  30. ^ "Tell es-Sultan/Jericho". www.lasapienzatojericho.it. Miġbur 2023-12-13.
  31. ^ Kenyon, Kathleen Mary (1957). Digging up Jericho: the results of the Jericho excavations, 1952–1956. Praeger. p. 68. ISBN 9780758162519.
  32. ^ Bar-Yosef, Ofer (1986). "The Walls of Jericho: An Alternative Interpretation". Current Anthropology. 27 (2): 157–162.
  33. ^ Kenyon, Kathleen M. (1981). Excavations at Jericho, Vol. III: The Architecture and Stratigraphy of the Tell. Londra: British School of Archaeology in Jerusalem. ISBN 0-9500542-3-2.
  34. ^ published, Wynne Parry (2011-02-18). "Tower of Power: Mystery of Ancient Jericho Monument Revealed". livescience.com (bl-Ingliż). Miġbur 2023-12-13.
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Ġeriko_tal-Qedem&oldid=300046"