Wied ta' Kathmandu

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
L-Istupa ta' Boudnath

Il-Wied ta' Kathmandu (bin-Nepaliż: काठमाडौं उपत्यका, bin-Nepaliż Bhasa: स्वनिगः, नेपाः गाः), magħruf storikament bħala l-Wied tan-Nepal jew il-Wied tan-Nepa, jinsab fis-salib it-toroq ta' ċivilizzazzjonijiet tal-qedem tas-subkontinent Indjan u l-kontinent Asjatiku usa', u fih mill-inqas 130 monument importanti, inkluż diversi siti tal-pellegrinaġġi għall-Induisti u għall-Buddisti. Hemm seba' komponenti fil-wied li flimkien ġew rikonoxxuti bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1979.[1]

Storikament, il-wied u ż-żoni tal-madwar kienu jiffurmaw konfederazzjoni magħrufa bħala Mandala tan-Nepal. Sas-seklu 15, Bhaktapur kienet il-belt kapitali tagħha, u mbagħad ġew stabbiliti żewġ bliet kapitali oħra, Kathmandu u Lalitpur (Patan).[2]

Il-Wied ta' Kathmandu huwa l-iktar post żviluppat u popolat fin-Nepal. Il-maġġoranza tal-uffiċċji u tal-kwartieri ġenerali jinsabu fil-wied, u b'hekk hija ċ-ċentru ekonomiku tan-Nepal. Il-wied huwa popolari mat-turisti għall-arkitettura unika tiegħu u għall-kultura rikka tiegħu li tinkludi l-ogħla għadd ta' jatra (festivals fit-toroq) fin-Nepal. L-istoriċi Brittaniċi kienu jirreferu għall-wied stess bħala n-"Nepal Proprja".

Fl-2015, il-Wied ta' Kathmandu ġie mheżżeż mit-terremot tan-Nepal ta' April 2015.[3] It-terremot ikkawża eluf ta' mwiet u l-qerda ta' ħafna infrastrutturi fil-Wied ta' Kathmandu, li jinkludi l-irħula ta' Lalitpur, Kirtipur, Madhyapur Thimi, Bhaktapur u l-muniċipalitajiet fil-Wied ta' Kathmandu, b'popolazzjoni totali ta' madwar 1.5 miljun ruħ. Kathmandu hija wkoll l-ikbar belt fir-reġjun tal-għoljiet taż-żona muntanjuża tal-Himalayas.

Etimoloġija[immodifika | immodifika s-sors]

Dese Maru Jhya, tieqa unika tal-Wied ta' Kathmandu fin-Nepal

Kathmandu mhuwiex l-isem nattiv li kien jintuża mill-poplu Nepa indiġenu tal-wied. Il-poplu Nepa indiġenu kien juża t-terminu "Swa Nhi Gha" (स्व नि ग:) biex jirreferi għaż-żona kollha tal-Wied ta' Kathmandu u "Ye"(ये ) biex jirreferu għall-belt ta' Kathmandu biss. B'mod simili, it-terminu Newari għal Patan huwa "Yela"(यल ) filwaqt li għal Bhaktapur huwa "Khwopa" (ख्वप ). It-terminu "Nepa-al" ifisser "art tal-poplu Nepa" u kien jintuża tradizzjonalment biex jirreferu għal dan il-wied.[4]

L-isem Pahari ta' Kathmandu oriġina minn struttura fil-Pjazza ta' Durbar imsejħa b'isem Sanskritu, Kāsṣtha mandapa, jiġifieri "Xelter tal-injam". Dan it-tempju uniku, magħruf ukoll bħala l-Maru Sattal, inbena fl-1596 mir-Re Lakshmi Narasimha Malla. L-istruttura kollha ma kien fiha l-ebda musmar jew riffieda tal-ħadid u kienet magħmula mill-injam kollha kemm hi. Skont leġġenda jingħad li l-injam li ntuża għal din il-pagoda ta' żewġ sulari kien inkiseb minn siġra waħda.

Storja[immodifika | immodifika s-sors]

It-Tempju ta' Changu Narayan

Il-Wied ta' Kathmandu jaf ilu abitat minn saħansitra t-300 Q.K., peress li l-iktar oġġetti antiki li nstabu fil-wied imorru lura għal dak iż-żmien. L-iktar iskrizzjoni bikrija magħrufa tmur lura għall-185 W.K. L-eqdem binja datata b'mod ċert fil-wied għandha iktar minn 2,000 sena. Erba' stupi madwar il-belt ta' Patan x'aktarx li nbnew minn Charumati, li jingħad li kienet bint Ashoka, l-imperatur tal-Imperu Maurya fis-seklu 3 Q.K. Fir-rigward tal-ġrajjiet dwar iż-żjara tal-Buddha, ma hemmx l-ebda evidenza dwar dan. Il-Liċċavi, li l-iskrizzjonijiet l-iktar bikrin tagħhom imorru lura għall-464, kienu l-mexxejja ta' wara fil-wied u kellhom rabtiet mill-qrib mal-Imperu Gupta tal-Indja. Il-Malla mexxew il-Wied ta' Kathmandu u ż-żona tal-madwar mis-seklu 12 sas-seklu 18, meta d-dinastija Shah tar-Renju Gorkha taħt Prithvi Narayan Shah ħakmet il-wied u ħolqot in-Nepal kif nafuh illum. Din ir-rebħa fil-Battalja ta' Kirtipur kienet il-bidu tal-ħakma tal-wied kollu.[5]

Newar[immodifika | immodifika s-sors]

L-arkitettura Newar fil-Pjazza ta' Durbar f'Lalitpur (Patan)

In-Newar huma l-abitanti indiġeni u l-ħallieqa taċ-ċivilizzazzjoni storika tal-wied. Il-lingwa tagħhom illum hija magħrufa bħala n-Nepaliż Bhasa.[6] X'aktarx li kienu d-dixxendenti tad-diversi gruppi etniċi u razzjali li għexu u mexxew f'dan il-wied tul storja ta' żewġ millenji. Xi studjużi ddeskrivew ukoll in-Newar bħala nazzjon.[7] Huma żviluppaw diviżjoni tax-xogħol u ċivilizzazzjoni urbana sofistikata li ma feġġet imkien ieħor fl-għoljiet ta' taħt iż-żona muntanjuża tal-Himalayas. Dawn baqgħu magħrufa għall-kontributi tagħhom fl-arti, fl-iskultura, fl-arkitettura, fil-kultura, fil-letteratura, fil-mużika, fl-industrija, fil-kummerċ, fl-agrikoltura u fil-gastronomija, u ħallew l-impatt tagħhom fuq l-arti tal-Asja Ċentrali.

Il-Pjazza ta' Durbar f'Kathmandu

L-arkitettura Newari tikkonsisti minn pagodi, stupi, shikharas, chaityas u stili oħra. L-arkitettura ikonika li tispikka fil-wied hija dik tal-pagodi b'saffi differenti ta' soqfa li setgħu oriġinaw f'din iż-żona u nfirxu fl-Indja, fiċ-Ċina, fl-Indoċina, u fil-Ġappun.[8] L-iktar artiġjan famuż li influwenza l-iżviluppi stilistiċi fiċ-Ċina u fit-Tibet kien Araniko, raġel Newar li vvjaġġa lejn il-qorti ta' Kublai Khan fis-seklu 13 W.K. Huwa baqa' magħruf talli bena l-istupa bajda tat-Tempju ta' Miaoying f'Beijing. Attwalment, in-nies minn inħawi oħra tan-Nepal għandhom it-tendenza li jemigraw internament lejn il-wied għal ħajja aħjar minħabba l-livell għoli ta' żviluppp kulturali u ekonomiku fil-wied. Minkejja l-urbanizzazzjoni li seħħet, in-Newar żammew il-kultura tagħhom fil-Wied ta' Kathmandu.

Mitoloġija[immodifika | immodifika s-sors]

Skont l-iskrittura Buddista tas-Swayambhu Purana, il-Wied ta' Kathmandu xi darba kien lag, li x-xjenzati jsostnu li kien il-Lag Paleolitiku ta' Kathmandu. L-għolja fejn hemm l-Istupa ta' Swayambu kellha pjanti tal-lotus li kienu jarmu l-fjuri b'mod kostanti. Ġrajja partikolari ssostni li l-alla Manjusri qata' ħandaq f'wied jismu Kashapaal (li iktar 'il quddiem sar magħruf bħala Chobhar) b'xabla jisimha Chandrahrasha u wassal għad-drenaġġ tal-ilmijiet sabiex tiġi stabbilita art abitabbli.

Skont Gopal Banshawali, Krishna qata' ħandaq biċ-Chakra ta' Sudarshana tiegħu biex jiżvojta l-ilma. Imbagħad wettaq id-drenaġġ tal-wied u tah lill-poplu ta' Gopal Vansi, li kienu nomadi li kienu jieħdu ħsieb merħliet tal-baqar.

Ġeografija[immodifika | immodifika s-sors]

Veduta tal-Himalayas mill-Ajruport ta' Kathmandu

Il-Wied ta' Kathmandu għandu għamla ta' skutella. Il-parti ċentrali iktar baxxa qiegħda xi 1,425 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar. Il-Wied ta' Kathmandu huwa mdawwar b'erba' żoni muntanjużi: l-għoljiet ta' Shivapuri (b'elevazzjoni ta' 2,732 metru), ta' Phulchowki (2,695 metru), ta' Nagarjun (2,095 metru) u ta' Chandragiri (2,551 metru). L-ikbar xmara li tgħaddi mill-Wied ta' Kathmandu hija l-Bagmati.

Il-wied huwa magħmul mid-Distrett ta' Kathmandu, mid-Distrett ta' Lalitpur u mid-Distrett ta' Bhaktapur, li jkopru erja ta' 570 km2. Il-wied jikkonsisti miż-żoni muniċipali ta' Kathmandu, ta' Patan, ta' Bhaktapur, ta' Kirtipur u ta' Madhyapur Thimi; il-bqija tal-erja hija okkupata minn għadd ta' muniċipalitajiet u muniċipalitajiet rurali (fid-Distrett ta' Lalitpur). Il-wied huwa ċentru kulturali u politiku tan-Nepal.

Attrazzjonijiet[immodifika | immodifika s-sors]

Tliet Saddhu fil-Pjazza ta' Durbar, f'Kathmandu

Din hija lista mhux kompluta ta' tempji u ta' monumenti notevoli fil-Wied ta' Kathmandu. Seba' minnhom f'daqqa jiffurmaw Sit wieħed ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.

  • Id-Distrett ta' Bhaktapur:
    • il-Pjazza ta' Durbar f'Bhaktapur (komponent tas-Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO)
    • it-Tempju ta' Changu Narayan (komponent tas-Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO)
    • it-Tempju ta' Doleshwor Mahadeva
    • l-Istatwa ta' Kailashnath Mahadev
    • it-Tempju ta' Suryavinayak
  • Id-Distrett ta' Kathmandu:
    • it-Tempju ta' Pashupatinath (komponent tas-Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO)
    • it-Tempju ta' Aditnath
    • l-Istupa ta' Boudhanath (komponent tas-Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO)
    • it-Tempju ta' Bagh Bhairab
    • it-Tempju ta' Dakshinkali
    • it-Tempju ta' Guhyeshwari
    • il-Pjazza ta' Durbar f'Kathmandu (komponent tas-Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO)
    • il-Palazz ta' Narayanhiti
    • Ranipokhari
    • l-Istupa ta' Swayambhunath (komponent tas-Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO)
    • it-Tempju ta' Uma Maheshwar
    • it-Tempju ta' Ajima
    • it-Tempju ta' Jal Binayak
    • it-Tempju ta' Chandra Binayak
    • it-Tempju ta' Budhanilkantha
    • it-Tempju ta' Bajrayogini
  • Id-Distrett ta' Lalitpur:
    • il-Pjazza ta' Durbar f'Lalitpur (komponent tas-Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO)
    • it-Tempju ta' Rato Macchindranath, Bungmati

Sit ta' Wirt Dinji[immodifika | immodifika s-sors]

L-Istupa ta' Swayambhu

Fl-1979 il-Wied ta' Kathmandu ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO b'seba' komponenti ppreservati ewlenin: iċ-ċentri tat-tliet bliet primarji, il-Pjazza ta' Durbar ta' Kathmandu, ta' Lalitpur u ta' Bhaktapur, l-iżjed żewġ stupi Buddisti importanti, Swayambhunath u Boudhanath u żewġ santwarji Induisti famużi, it-tempju ta' Pashupatinath u t-tempju ta' Changu Narayan. Fl-2003, l-UNESCO elenkat is-siti fil-lista ta' Siti ta' Wirt Dinji "fil-Periklu" minħabba tħassib ta' telf kontinwu ta' awtentiċità u tal-valur universali straordinarju tas-sit kulturali. L-istatus "fil-periklu" tneħħa fl-2007.[9] Fl-2006 saret ukoll modifika minuri fil-konfini tas-sit.[1][10]

Fl-imgħoddi, l-Imgħallmin Buddisti Tibetani Marpa, Milarepa, Rwa Lotsava, Ras Chungpa, Dharma Swami, it-XIII-il Karmapa, is-XVI-il Karmapa u diversi oħra żaru l-Wied ta' Kathmandu u vvjaġġaw fih. Madankollu, l-ikbar grupp ta' Tibetani wasal fis-snin 60 tas-seklu 20. Ħafna bdew jgħixu madwar jew qrib l-Istupi ta' Swayambhunath u ta' Boudhanath. Ħafna Lamas famużi oħra magħrufin mad-dinja kollha għandhom il-monasteri u ċ-ċentri Buddisti tagħhom fil-Wied ta' Kathmandu.[11]

L-istorja ta' 1,500 sena ta' arkitettura funebri fil-wied tipprovdi fost l-aqwa eżempji ta' arkitettura bil-ġebel eżistenti fis-subkontinent. Xi Chaitya tinsab f'kull pjazza ewlenija fi bliet bħal Lalitpur. Barra minn hekk, l-iskrizzjonijiet fil-ġebel tal-Wied ta' Kathmandu huma sorsi importanti għall-istorja tan-Nepal.[12]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".[1]

Veduta panoramika ta' Patan wara nżul ix-xemx

Demografija[immodifika | immodifika s-sors]

Il-Wied ta' Kathmandu għandu popolazzjoni totali ta' 2,517,023 ruħ skont iċ-ċensiment tal-2011.[13]

Kathmandu (Żona Kapitali Nazzjonali)[immodifika | immodifika s-sors]

Il-Gvern tan-Nepal saritlu proposta biex jiżviluppa l-Wied ta' Kathmandu bħala żona jkapitali nazzjonali separata u mhux bħala parti minn Bagmati Pradesh.[14][15][16]

Il-Wied ta' Kathmandu fih tliet distretti ta' Bagmati Pradesh b'popolazzjoni totali ta' 2,472,071 ruħ u erja totali ta' 933.73 kilometru kwadru.

Distrett Erja Popolazzjoni
Kathmandu 413.69 kilometru kwadru 1,699,288
Bhaktapur 123.12 kilometru kwadru 304,651
Latipur 396.92 kilometru kwadru 468,132
Kathmandu 933.73 kilometru kwadru 2,472,071
L-arkitettura b'diversi saffi ta' soqfa f'Kathmandu

Korpi fil-livell lokali[immodifika | immodifika s-sors]

  • Budanilkantha
  • Chandragiri
  • Dakshinkali
  • Gokarneshwar
  • Kageshwari Manohara
  • Kathmandu
  • Kirtipur
  • Nagarjun
  • Shankharapur
  • Tarakeshwar
  • Tokha
  • Bhaktapur
  • Changunarayan
  • Madhyapur Thimi
  • Suryabinayak
  • Lalitpur
  • Muniċipalità ta' Mahalaxmi
  • Muniċipalità ta' Godawari
  • Muniċipalità Rurali ta' Konjyoson
  • Muniċipalità Rurali ta' Bagmati
  • Muniċipalità Rurali ta' Mahankal

Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]

  1. ^ a b ċ Centre, UNESCO World Heritage. "Kathmandu Valley". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2021-08-04.
  2. ^ Slusser, Mary (1982). Nepal Mandala: A Cultural Study of the Kathmandu Valley. Princeton University. ISBN 978-0-691-03128-6. p. vii.
  3. ^ "Nepal Disaster Risk Reduction Portal". drrportal.gov.np. Miġbur 2021-08-04.
  4. ^ Rajendra S. Khadka Travelers' Tales Nepal
  5. ^ Asiatic Researches: Or, Transactions of the Society Instituted in Bengal, for Inquiring Into the History and Antiquities, the Arts, Sciences, and Literature, of Asia (bl-Ingliż). Reprinted for Vernor and Hood. 1799. Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |iktar= (għajnuna)
  6. ^ von Furer-Haimendorf, Christoph (1956). "Elements of Newar Social Structure". Journal of the Royal Anthropological Institute. Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland. 86: 15.
  7. ^ "Mesocosm". publishing.cdlib.org. Miġbur 2021-08-04.
  8. ^ American University (Washington, D. C. ) Foreign Areas Studies Division; United States. Army (1964). Area handbook for Nepal (with Sikkim and Bhutan). Washington, For sale by the Supt. of Docs., U.S. Govt. Print. Off.
  9. ^ Centre, UNESCO World Heritage. "UNESCO World Heritage Centre - State of Conservation (SOC 2003) Kathmandu Valley (Nepal)". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2021-08-04.
  10. ^ Centre, UNESCO World Heritage. "Royal Palaces of Abomey and Kathmandu removed from Danger List". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2021-08-04.
  11. ^ "Observation on the influence of Tibetan Buddhism in the Kathmandu Valley". web.archive.org. 2008-11-20. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2008-11-20. Miġbur 2021-08-04.
  12. ^ Gutschow, Niels (1997). The Nepalese Caitya: 1500 Years of Buddhist Votive Architecture in the Kathmandu Valley. ISBN 978-3-930698-75-2. pp. 30-31.
  13. ^ "Census 2011" (PDF). Arkivjat minn l-oriġinal (PDF) fl-2021-12-04. Miġbur 2021-08-04.
  14. ^ Neupane, Gyan P. "Call for integrated development of Kathmandu Valley". My Republica (bl-Ingliż). Miġbur 2021-08-04.
  15. ^ "Road Map for Making Kathmandu Valley Development Concept Plan Risk Sensitive" (PDF). Arkivjat minn l-oriġinal (PDF) fl-2018-12-22. Miġbur 2021-08-04.
  16. ^ Nasana (2015-07-15). "Valley envisioned as national capital of federal Nepal". The Himalayan Times (bl-Ingliż). Miġbur 2021-08-04.

Ħoloq esterni[immodifika | immodifika s-sors]

Wikimedia Commons għandha fajls multimedjali li għandhom x'jaqsmu ma': Wied ta' Kathmandu (Kathmandu Valley)
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Wied_ta%27_Kathmandu&oldid=299998"