Uxmal

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Il-Piramida tas-Saħħar

Uxmal (bil-Maja tal-Yucatan: Óoxmáal [óˑʃmáˑl]) hija belt antika tal-Maja tal-perjodu klassiku li tinsab fit-territorju attwali tal-Messiku. Titqies bħala wieħed mill-iżjed siti arkeoloġiċi importanti tal-kultura tal-Maja, flimkien ma' Palenque, Chichén Itzá u Calakmul fil-Messiku, Caracol u Xunantunich fil-Belize, u Tikal fil-Gwatemala. Tinsab fir-reġjun Puuc tal-Lvant tal-Peniżola tal-Yucatán, u titqies bħala waħda mill-iżjed bliet tal-Maja rappreżentattivi tal-istil arkitettoniku dominanti tar-reġjun. Ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO bħala rikonoxximent tal-importanza tagħha.

Uxmal tinsab 62 km fin-Nofsinhar ta' Mérida, il-belt kapitali tal-istat tal-Yucatán fil-Messiku. Il-binjiet tagħha huma notevoli minħabba d-daqs u t-tiżjin tagħhom. Toroq antiki msejħa sacbes jikkollegaw il-binjiet ma' xulxin, u nbnew ukoll sa bliet oħra fiż-żona bħal Chichén Itzá fit-territorju attwali tal-Messiku, Caracol u Xunantunich fit-territorju attwali tal-Belize, u Tikal fit-territorju attwali tal-Gwatemala.

Il-binjiet tagħha huma tipiċi tal-istil Puuc, b'ħitan baxxi u lixxi li jiftħu fuq freġji elaborati bbażati fuq rappreżentazzjonijiet ta' għorfiet tipiċi tal-Maja. Dawn huma rrappreżentati permezz ta' kolonni (li jirrappreżentaw il-qasab li kien jintuża għall-ħitan tal-għorfiet) u għamliet trapeżojdali (li jirrappreżentaw is-soqfa skuntrati qasbija). Diversi sriep, u f'ħafna każijiet sriep b'żewġt irjus, kienu jintużaw għall-maskri tal-alla tax-xita, Chaac; l-imniħrijiet kbar tal-belt jirrappreżentaw is-sajjetti tal-maltempati. Sriep bir-rix b'ħalqhom miftuħ beraħ jidhru ħerġin mill-istess bnedmin. F'xi bliet jidhru wkoll l-influwenzi tal-popli Nahua, li kienu jsegwu s-setta ta' Quetzalcoatl u Tlaloc. Dawn ġew integrati mal-elementi oriġinali tat-tradizzjoni Puuc.[1]

Il-binjiet jieħdu vantaġġ mit-topografija għall-għoli tagħhom u biex jiksbu volumi importanti, inkluż il-Piramida tas-Saħħar, b'ħames sulari, u l-Palazz tal-Gvernatur, li jkopri erja ta' iktar minn 1,200 m2 (12,917-il pied kwadru).

Toponimija[immodifika | immodifika s-sors]

L-isem attwali milli jidher oriġina minn Oxmal, li tfisser "mibnija tliet darbiet". X'aktarx li din it-tifsira tirreferi għall-qedem tas-sit u għad-drabi li kellu jerġa' jinbena. L-etimoloġija hija kkontestata; possibbiltà oħra hija li l-isem joriġina minn Uchmal, li tfisser "il-ġejjieni, il-futur". Skont it-tradizzjoni, din il-belt suppost kellha tkun "belt inviżibbli", li nbniet f'lejla permezz tas-sħarijiet tar-re nanu.

Storja tal-qedem[immodifika | immodifika s-sors]

Mappa ta' Uxmal

Filwaqt li sar ħafna xogħol fid-destinazzjoni turistika popolari ta' Uxmal biex il-binjiet jiġu kkonsolidati u rrestawrati, ma tantx sar wisq bħala skavi u riċerka arkeoloġiċi serji. Id-dati tal-okkupazzjoni tal-belt mhumiex magħrufa u l-istima tal-popolazzjoni (madwar 15,000 ruħ) hija bejn wieħed u ieħor suppożizzjoni. Il-biċċa l-kbira tal-kostruzzjoni maġġuri tal-belt seħħet meta Uxmal kienet il-belt kapitali ta' stat klassiku aħħari tal-Maja għall-ħabta tat-850 W.K. sad-925 W.K. Wara bejn wieħed u ieħor l-1000 W.K., l-invażuri Toltec ħadu r-riedni f'idejhom, u l-biċċa l-kbira tal-kostruzzjoni waqfet sal-1100 W.K.

Il-ġrajjiet tal-Maja jsostnu li Uxmal ġiet stabbilita għall-ħabta tal-500 W.K. minn Hun Uitzil Chac Tutul Xiu. Għal ġenerazzjonijiet sħaħ Uxmal kienet immexxija mill-familja Xiu. Kienet l-iżjed sit setgħan fil-Punent tal-Yucatán, u għal xi żmien, f'alleanza ma' Chichén Itzá, iddominat iż-żona kollha tat-Tramuntana tal-kultura Maja. Xi żmien wara l-1200, milli jidher ma kienx hemm kostruzzjoni maġġuri f'Uxmal, possibbilment minħabba l-waqgħa tal-alleat ta' Uxmal, Chichén Itzá, u l-bidla fil-poter mill-Yucatán għal Mayapan. Il-familja Xiu ttrasferew il-belt kapitali tagħhom lejn Maní, u l-popolazzjoni ta' Uxmal ċkienet.

Uxmal kienet dominanti mit-875 sad-900 W.K. Milli jidher is-sit kien il-belt kapitali ta' stat reġjonali fir-reġjun Puuc mit-850 sad-950 W.K. Id-dinastija tal-Maja kabbret id-dominju tagħha fuq il-ġirien tagħha. Din il-prominenza ma tantx damet wisq, għaliex il-popolazzjoni nfirxet għall-ħabta tal-1000 W.K.

Wara l-ħakma Spanjola tal-Yucatán (fejn il-familja Xiu alleat ruħha mal-Ispanjoli), dokumenti kolonjali bikrin jissuġġerixxu li Uxmal kienet għadha post abitat ta' xi importanza sas-snin 50 tas-seklu 16. Peress li l-Ispanjoli ma bnewx raħal hemmhekk, Uxmal ma damitx ma tiġi abbandunata għalkollox ftit wara.

Il-leġġenda tal-Maja Is-Saħħar-Nanu ta' Uxmal hija ambjentata f'Uxmal.

Deskrizzjoni tas-sit[immodifika | immodifika s-sors]

Il-Palazz tal-Gvernatur

Saħansitra qabel ma beda x-xogħol ta' restawr, Uxmal kienet tinsab f'kundizzjoni aħjar minn bosta siti oħra tal-Maja. Ħafna mill-binjiet inbnew b'ġebliet maqtugħa sew u mqiegħda f'bażi tal-konkos mhux mirfuda bit-tkaħħil. L-arkitettura tal-Maja hawnhekk titqies laħqet il-milja tagħha u tħaqqaqha magħha biss Palenque bħala eleganza u sbuħija. L-istil Puuc tal-arkitettura tal-Maja hija predominanti. Bis-saħħa tal-istat tajjeb ta' preservazzjoni, Uxmal hija waħda mill-ftit bliet tal-Maja fejn il-viżitaturi jista' jkollhom idea tajba ta' kif iċ-ċentru ċerimonjali kollu kien jidher fil-qedem.

Uħud mill-binjiet notevoli huma:

  • Il-Palazz tal-Gvernatur, binja baxxa u twila fuq pjattaforma enormi, bl-itwal faċċati fil-Mesoamerka Pre-Kolombjana.
B'angolu orizzontali ta' madwar 118°, il-binja hija orjentata lejn il-piramida prinċipali ta' Cehtzuc, sit żgħir li jinsab kważi 5 km lejn ix-Xlokk. Jekk wieħed jagħmel osservazzjoni minn hemmhekk, Venere bħala stilla ta' billejl, meta tilħaq l-estremi massimi tat-Tramuntana tagħha, tinżel wara t-tarf tat-Tramuntana tal-Palazz tal-Gvernatur. Billi dawn l-avvenimenti jseħħu kull tmien snin, dejjem fl-aħħar ta' April jew fil-bidu ta' Mejju, u donnhom iħabbru l-bidu tal-istaġun tax-xita, huwa sinifikanti li t-tiżjin tal-faċċata tal-binja fih kważi 400 glifiċi ta' Venere fil-maskri tal-alla tax-xita Chaac, u li hemm tmint isriep biċefaliċi fuq id-daħla prinċipali; barra minn hekk, in-numerali 8 jidhru fuq żewġ maskri ta' Chaac fil-kantunieri tat-Tramuntana tal-palazz.[2][3][4]
  • L-Adivino (magħrufa wkoll bħala l-Piramida tas-Saħħar jew il-Piramida tan-Nanu), hija struttura ta' piramida mtarrġa, mhux tas-soltu fost l-istrutturi tal-Maja, għaliex il-kontorni tas-sulari tagħha huma ovali jew elittiċi fl-għamla tagħhom, u mhux bil-pjanta rettilineari iktar komuni. Kienet prassi komuni fil-Mesoamerka li jinbnew tempji ġodda f'għamla ta' piramida fuq oħrajn iktar antiki, iżda hawnhekk piramida iktar ġdida nbniet iċċentrata kemxejn lejn il-Lvant tal-piramida iktar antika, u b'hekk fuq in-naħa tal-Punent wieħed jista' jara t-tempju l-ġdid fuq il-piramida l-antika li għadha ppreservata.
Dettall ta' serp u tat-tiżjin tradizzjonali tal-Maja

L-istruttura tissemma f'waħda mill-iżjed ġrajjiet magħrufa tal-folklor tal-Maja tal-Yucatan, "el enano del Uxmal" (in-nanu ta' Uxmal), li hija l-bażi wkoll tal-isem komuni mogħti lill-istruttura. Jeżistu diversi verżjonijiet ta' din il-ġrajja. Ġiet popolarizzata wara li xi verżjoni minnhom ġiet irrakkontata minn John Lloyd Stephens fil-ktieb influwenti tiegħu tal-1841, Incidents of Travel in Central America, Chiapas, and Yucatan. Skont il-verżjoni ta' Stephens, il-piramida nbniet bis-sħarijiet f'lejla matul sensiela ta' sfidi tal-gobernador (gvernatur, mexxej jew re) ta' Uxmal li kellu jaffronta nanu. Omm in-nanu (bruja jew saħħara) organizzat l-isfida tas-saħħa u tal-maġija biex in-nanu jkun jista' jikkompeti mar-re.[5]

  • Il-Kwadranglu tas-Sorijiet inbena għall-ħabta tad-900 u l-1000, u l-isem marbut mas-sorijiet ġie assenjat fis-seklu 16 peress li jixbah kunvent. Il-kwadranglu jikkonsisti minn erba' palazzi mqiegħda fuq livelli differenti madwar bitħa. Mill-binjiet differenti ta' dan il-kumpless qisu palazz, ġew irkuprati diversi partijiet miżbugħa ta' fuq bl-għamla ta' volta, li jirrappreżentaw dati parzjali tal-kalendarju mid-906 sad-907 W.K., li huma konsistenti mal-perjodu ta' governanza ta' Chan Chahk’ahk Nalajaw. Id-daħla formali, il-ġerarkija tal-istrutturi permezz ta' elevazzjonijiet differenti, u n-nuqqas ta' elementi domestiċi, jissuġġerixxu li dan l-ispazju jikkorrispondi għal palazz irjali b'funzjonijiet amministrattivi u mhux residenzjali, fejn il-grupp tat-tmexxija x'aktarx li kien jiltaqa' biex jiġbor it-taxxi, jingħata ġieħ, jieħu d-deċiżjonijiet, u jagħti s-sentenzi, fost attivitajiet oħra. Din il-binja hija l-ifjen fost id-diversi kwadrangli fini ta' binjiet twal f'Uxmal. Għandha faċċati mnaqqxin b'mod elaborat kemm minn ġewwa kif ukoll fuq barra.[6]
  • Spazju kbir għal-logħba tal-ballun fejn kienet tintlagħab il-logħba tal-ballun Mesoamerikana. Kitba mnaqqxa tgħid li kien iddedikat fid-901 mill-mexxej Chan Chak K'ak'nal Ajaw, magħruf ukoll bħala l-alla Chaac (qabel ma ġew iddeċifrati l-ismijiet korrispondenti tiegħu fil-glifiċi). Il-kundizzjoni tal-ispazju għal-logħba tal-ballun hija deterjorata ħafna, u huwa magħmul minn żewġ kostruzzjonijiet ta' dimensjonijiet medji fuq il-ġnub tal-ispazju b'anelli li l-ballun kellu jgħaddi minn ġo fihom. L-anelli oriġinali mnaqqxa tal-ġebel tneħħew biex jiġu protetti mill-elementi u ġew sostitwiti b'repliki. Din il-logħba minn dejjem kienet relatata ma' aspetti mitoloġiċi u kożmiċi. Il-ballun kien jissimbolizza ċ-ċaqliq tal-istilel fis-sema, u l-plejers, f'diversi okkażjonijiet ripetuti, kienu jissimbolizzaw il-ġlieda ta' binhar kontra billejl jew it-taqbida tal-allat tal-infern kontra l-allat tal-ġenna.[7]

F'Uxmal hemm ukoll għadd ta' tempji-piramidi, kwadrangli u monumenti oħra, uħud minnhom b'daqs sinifikanti, u fi stati ta' preservazzjoni li jvarjaw. Dawn jinkludu l-Binja Twila tat-Tramuntana, id-Dar tal-Għasafar, id-Dar tal-Fkieren, il-Piramida l-Kbira, id-Dar tal-Ħamiem u t-Tempju tan-Nofsinhar.

Dettall tad-Dar tal-Fkieren

Il-maġġoranza tal-kitbiet ġeroglifiċi Messikani saru fuq sensiela ta' steli tal-ġebel raggruppati flimkien fuq pjattaforma unika, xi ħaġa mhix tas-soltu. L-isteli juru l-mexxejja antiki tal-belt. Fihom sinjali li jindikaw li tkissru apposta u megħluba fl-antik; uħud minnhom reġgħu tpoġġew weqfin u ssewwew. Suġġeriment ulterjuri ta' gwerra jew ta' battalja possibbli jinstab fuq ħajt madwar il-biċċa l-kbira taċ-ċentru ċerimonjali ċentrali.

Triq olzata kbira għan-nies bil-mixi tikkollega lil Uxmal mas-sit ta' Kabah, li jinsab xi 18-il kilometru fix-Xlokk. Ir-riċerka arkeoloġika fis-sit ta' Uaymil fuq gżira żgħira, li jinsab fil-Punent tal-kosta tal-Golf, tissuġġerixxi li jaf serva bħala port għal Uxmal u b'hekk it-triq kienet tipprovdi aċċess għan-network kummerċjali peniżolari.

Storja moderna tal-fdalijiet[immodifika | immodifika s-sors]

Is-show tad-dawl u tal-awdjo f'Uxmal

Is-sit, li ma jinsabx 'il bogħod minn Mérida maġenb triq li tagħti għal Campeche, attira bosta viżitaturi minn żmien l-indipendenza tal-Messiku. L-ewwel rakkont dettaljat tal-fdalijiet ġie ppubblikat minn Jean Frederic Waldeck fl-1838. John Lloyd Stephens u Frederick Catherwood għamlu żewġ żjarat twal lejn Uxmal fil-bidu tas-snin 40 tas-seklu 19, u jingħad li l-arkitett Catherwood tant ħejja pjanti u tpinġijiet li setgħu jintużaw għall-kostruzzjoni ta' replika tal-belt antika (b'xorti ħażina l-biċċa l-kbira tat-tpinġijiet intilfu). Désiré Charnay ħadet sensiela ta' ritratti ta' Uxmal fl-1860. Xi tliet snin wara l-Imperatriċi Carlota tal-Messiku żaret is-sit ta' Uxmal; bi tħejjija għaż-żjara tagħha, l-awtoritajiet lokali ordnaw li xi statwi u elementi arkitettoniċi b'temi falliċi jitneħħew mill-faċċati antiki.

Sylvanus G. Morley għamel mappa tas-sit fl-1909 li kienet tinkludi wħud mill-binjiet li qabel ġew injorati. L-ewwel proġett tal-gvern Messikan biex jiġu protetti wħud mill-istrutturi milli jċedu jew ikomplu jittieklu mill-elementi wasal fl-1927. Fl-1930 Frans Blom mexxa spedizzjoni tal-Università ta' Tulane fis-sit. Tħejjew kopji tal-ġibs tal-faċċati tal-"Kwadranglu tas-Sorijiet" permezz ta' forom; u permezz tagħhom inbniet replika tal-Kwadranglu li ntweriet fil-Fiera Dinjija tal-1933 f'Chicago, Illinois, l-Istati Uniti. Ir-repliki tal-ġibs tal-arkitettura nqerdu wara l-fiera, iżda wħud mill-forom tal-ġibs tal-monumenti ta' Uxmal għadhom miżmuma fl-Istitut tar-Riċerka Mesoamerikana ta' Tulane. Fl-1936 nbeda programm ta' tiswija u ta' konsolidazzjoni tal-gvern Messikan taħt José Erosa Peniche.

Ir-Reġina Eliżabetta II tar-Renju Unit żaret is-sit fis-27 ta' Frar 1975 għall-inawgurazzjoni tas-show tad-dwal u tal-awdjo tas-sit. Meta l-preżentazzjoni waslet sal-punt fejn is-sistema tal-awdjo daqqet it-talba tal-Maja lil Chaac (l-alla tax-xita tal-Maja), inzerta bdiet nieżla xita torrenzjali ta' vera. Fost id-dinjatarji kien hemm Gaspar Antonio Xiu, dixxendent tal-familja nobbli Xiu tal-Maja.[8]

Qrib il-belt antika nbnew tliet lukandi u mużew żgħir.

Microbial degradation[immodifika | immodifika s-sors]

Instab li biofilms mikrobiċi qed jiddegradaw il-binjiet tal-ġebel f'Uxmal u f'Kabah. Fototrofi bħall-Xenococcus spiss jinstabu fuq il-ħitan ta' ġewwa. Instab ukoll għadd kbir ta' Gloeocapsa u ta' Synechocystis li qed jiddegradaw il-ġebla.[9] L-ispeċijiet ta' fungi Aureobasidium u Fusarium jinstabu f'Chichen Itza u f'Uxmal. Iċ-ċjanobatterji kienu prevalenti fuq il-ħitan ta' ġewwa fejn hemm livelli baxxi ta' dawl.[10]

Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]

  1. ^ Rebecca L. Thomas (1996). Connecting Cultures: A Guide to Multicultural Literature for Children. Connecting Cultures (edizzjoni annotata). Libraries Unlimited. p. 390. ISBN 9780835237604.
  2. ^ Jesús, Galindo (27 November 2009). Arqueoastronomía Ámerica Antigua. Equipo Sirius. ISBN 9788492509560.
  3. ^ Šprajc, Ivan (1993). "The Venus-Rain-Maize Complex in the Mesoamerican World View: Part I". Journal for the History of Astronomy. 24 (1–2): 17–70.
  4. ^ Šprajc, Ivan (2015). Ruggles, Clive L. N. (ed.). Handbook of Archaeoastronomy and Ethnoastronomy. New York: Springer. pp. 773–781. ISBN 978-1-4614-6142-5.
  5. ^ Stephens, John L. (1841). Incidents of Travel in Central America, Chiapas, and Yucatan. Vol. 2. Illustrated by Frederick Catherwood. New York: Harper & Brothers. pp. 423–425.
  6. ^ "The Nunnery Quadrangle in Uxmal | Mayan Peninsula" (bl-Ispanjol). 2018-10-03. Miġbur 2022-08-14.
  7. ^ "The Mayan Ball Court in Uxmal | Mayan Peninsula" (bl-Ispanjol). 2018-10-04. Miġbur 2022-08-14.
  8. ^ "Pelean por los derechos de Uxmal". Excélsior (bl-Ispanjol). 2014-09-01. Miġbur 2022-08-14.
  9. ^ Ortega-Morales O; Guezennec J; Hernández-Duque G; Gaylarde CC; Gaylarde PM (2000). "Phototrophic biofilms on ancient Mayan buildings in Yucatan, Mexico". Current Microbiology. 40 (2): 81–5.
  10. ^ Gómez-Pompa, Arturo (2003). "Chapter 9 / Interaction of Microorganisms with Maya Archaeological". The Lowland Maya area: Three Millennia at the Human-Wildland Interface. CRC Press. pp. 175–192. ISBN 9781560229711.
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Uxmal&oldid=279063"