Spinalonga
| Spinalonga | |
|---|---|
 Greċja | |
 | |
| Amministrazzjoni | |
| Stat sovran | Greċja |
| Decentralized administration of Greece | Amministrazzjoni Deċentralizzata ta' Kreta |
| Administrative region of Greece | Reġjun ta' Kreta |
| Prefecture of Greece | Unità Reġjonali ta' Lasithi |
| Municipality of Greece | Muniċipalità ta' Agios Nikolaos |
| Municipal/local community | Komun ta' Elounta, Lasithi |
| Ismijiet oriġinali | Σπιναλόγκα |
| Ġeografija | |
| Koordinati | 35°17′49″N 25°44′17″E / 35.297°N 25.738°EKoordinati: 35°17′49″N 25°44′17″E / 35.297°N 25.738°E |
  Spinalonga Spinalonga (Greece) | |
| Superfiċjenti | 0.085 kilometru kwadru |
| Għoli | 53 m |
| Demografija | |
| Popolazzjoni | 0 abitanti (2011) |
Spinalonga (bil-Grieg: Σπιναλόγκα) hija gżira fil-Golf ta' Elounda, fil-Grigak ta' Kreta, fil-muniċipalità ta' Agios Nikolaos, Lasithi, qrib ir-raħal ta' Plaka fl-inħawi ta' Kalydon. Tinsab qrib il-Peniżola ta' Spinalonga ("Spinalonga l-kbira") – li sikwit twassal għal konfużjoni peress li l-istess isem jintuża kemm għall-gżira kif ukoll għall-peniżola.
Wara t-tmexxija Venezjana, meta kienet fortizza, il-gżira saret kolonja tal-lebbrużi.
Etimoloġija[immodifika | immodifika s-sors]
Skont dokumenti Venezjani, isem il-gżira oriġina fl-espressjoni Griega στην Ελούντα stin Elounda (li tfisser "lejn Elounda"). Il-Venezjani ma setgħux jifhmu l-espressjoni, allura ffamiljarizzawha għal-lingwa tagħhom stess, u lill-gżira sejħulha spina "xewka" longa "twila", espressjoni li kienet tintuża wkoll miċ-ċittadini lokali. Il-Venezjani ġew ispirati għal din l-espressjoni mill-isem ta' gżira qrib Venezja bl-istess isem u li llum il-ġurnata hija magħrufa bħala l-gżira ta' Giudecca.[1]
Storja[immodifika | immodifika s-sors]
Minħabba l-pożizzjoni tagħha, il-gżira ġiet iffortifikata mis-snin bikrin tagħha sabiex tiġi protetta d-daħla tal-port ta' Olous tal-Qedem.
Attakki tal-Għarab[immodifika | immodifika s-sors]
Olous u l-inħawi tal-madwar ġew spopolati f'nofs is-seklu 7 minħabba l-attakki tal-pirati Għarab fil-Mediterran. Olous baqgħet vojta sa nofs is-seklu 15, meta l-Venezjani bdew jibnu salini fl-ilmijiet baxxi u melħin tal-golf. Sussegwentement, ir-reġjun kiseb valur kummerċjali u ġie abitat. Dan, flimkien mat-theddida emerġenti tat-Torok, b'mod partikolari wara l-Waqgħa ta' Kostantinopli fl-1453, u l-attakki kontinwi tal-pirati, wassal biex il-Venezjani jiffortifikaw il-gżira.
Tmexxija Venezjana[immodifika | immodifika s-sors]
Fl-1578, il-Venezjani qabbdu lill-inġinier Genese Bressani biex jippjana l-fortifikazzjonijiet tal-gżira. Huwa ħoloq qishom torrijiet fl-ogħla punti tat-Tramuntana u tan-Nofsinhar tal-gżira, kif ukoll fortifikazzjonijiet tul il-kosta bħala protezzjoni minn kwalunkwe żbark ostili. Fl-1579, il-Provveditore generale di Candia, Luca Michiel, stabbilixxa l-ġebla tax-xewka tal-fortifikazzjonijiet, li nbnew fuq il-fdalijiet ta' akropoli. Hemm żewġ kitbiet imnaqqxa li jikkwotaw dan l-avveniment, waħda mal-koxxa tad-daħla prinċipali tal-kastell u l-oħra mal-bażi tas-swar fin-naħa tat-Tramuntana tal-kastell.
Fl-1584, il-Venezjani, kif indunaw li l-fortifikazzjonijiet kostali setgħu jiġu maħtufa faċilment mill-għedewwa li jattakkaw mill-għoljiet fil-qrib, iddeċidew li jsaħħu d-difiża tagħhom permezz tal-kostruzzjoni ta' fortifikazzjonijiet ġodda fil-quċċata tal-għolja. L-armi tan-nar Venezjani l-ġodda kienu jwasslu iktar, u b'hekk Spinalonga saret fortizza tal-baħar impenetrabbli, waħda mill-iżjed importanti fil-Mediterran.
Spinalonga, flimkien ma' Gramvousa u Souda, baqgħu f'idejn il-Venezjani wara li l-bqija ta' Kreta sfat f'idejn l-Ottomani fil-Gwerra ta' Kreta (1645–1669). Fl-1715, Spinalonga ttieħdet mill-Ottomani matul l-aħħar Gwerra bejn l-Ottomani u l-Venezjani. Dawn it-tliet fortijiet kienu jiddefendu r-rotot kummerċjali Venezjani u kienu wkoll bażijiet utli f'każ ta' gwerra ġdida bejn il-Venezjani u t-Torok għal Kreta.[2] Bosta Kristjani ngħataw kenn f'dawn il-fortizzi sabiex jaħarbu mill-persegwitazzjoni tat-Torok Ottomani.[3]
Tmexxija Ottomana[immodifika | immodifika s-sors]
Fl-1715, it-Torok Ottomani ħatfu lil Spinalonga, u ħadu l-aħħar fortizza Venezjana u neħħew l-aħħar traċċa ta' preżenza militari Venezjana mill-gżira ta' Kreta.[4]
Rewwixta taċ-ċittadini ta' Kreta[immodifika | immodifika s-sors]
Fl-aħħar tal-okkupazzjoni Ottomana, il-gżira flimkien mal-forti f'Ierapetra, kienu r-refuġju ta' bosta familji Ottomani li beżgħu mat-tpattijiet tal-Kristjani.[5] Wara r-rivoluzzjoni tal-1866, familji Ottomani oħra ġew fil-gżira mir-reġjun kollu ta' Mirabello. Matul ir-rewwixta taċ-ċittadini ta' Kreta tal-1878, Spinalonga u l-fortizza f'Ierapetra biss ma ttiħdux mill-insorġenti Kristjani ta' Kreta. Fl-1881, l-1,112-il Ottoman iffurmaw il-komunità tagħhom stess. Fl-1903 l-aħħar Torok telqu mill-gżira.[6]
Kolonja tal-lebbrużi tas-seklu 20[immodifika | immodifika s-sors]
Il-gżira ntużat bħala kolonja tal-lebbrużi mill-1903 sal-1957. L-aħħar abitant, qassis, ma telaqx mill-gżira qabel l-1962, sabiex iżomm it-tradizzjoni Ortodossa Griega tal-kommemorazzjoni tal-midfuna 40 jum, 6 xhur, 3 snin u 5 snin wara mewthom. Kien hemm żewġ daħliet ta' Spinalonga; waħda kienet id-daħla tal-lebbrużi, mina magħrufa bħala d-"Daħla ta' Dante". Din id-daħla ngħatat dan l-isem għaliex il-pazjenti ma kinux ikunu jafu x'se jiġri minnhom ladarba jaslu hemm.
Madankollu, ladarba kienu jaslu fil-gżira, kienu jingħataw l-ikel, l-ilma, l-attenzjoni medika u pagamenti tas-sigurtà soċjali. Qabel, tali benefiċċji ma kinux disponibbli għall-pazjenti lebbrużi ta' Kreta, peress li fil-biċċa l-kbira kienu jgħixu fl-għerien tal-inħawi, 'il bogħod miċ-ċivilizzazzjoni.
Wara li l-kolonja tal-lebbrużi tneħħiet, Spinalonga ntesiet għalkollox. L-interess fiha reġa' tqanqal permezz tal-ħidma ta' nies bħala Maurice Born.[7]
Spinalonga kienet waħda mill-aħħar kolonji attivi tal-lebbrużi fl-Ewropa. Oħrajn li baqgħu jeżistu iktar fit-tul jinkludu Tichilești fil-Lvant tar-Rumanija, Fontilles fi Spanja u Talsi fil-Latvja. Fl-2002, fl-Ewropa kulma kien fadal kienu ftit lazzaretti.
Spinalonga fil-preżent[immodifika | immodifika s-sors]
Illum il-ġurnata, il-gżira diżabitata hija attrazzjoni turistika popolari fi Kreta. Minbarra l-kolonja abbandunata tal-lebbrużi u l-fortizza, Spinalonga hija magħrufa għall-bajjiet żgħar biċ-ċagħaq u bl-ilmijiet baxxi tagħha. Wieħed jista' jaċċessa l-gżira faċilment minn Plaka, Elounda and Agios Nikolaos. Id-dgħajjes tat-turisti jitilqu mit-tliet irħula kollha kuljum, u kull 30 minuta minn Elounda. Peress li ma hemmx akkomodazzjoni fi Spinalonga, il-mawriet turistiċi jdumu ftit sigħat biss.[8]
Spinalonga hija sit indikattiv tal-Greċja li qed jitqies biex fil-ġejjieni jsir Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.[9]
Fil-kultura popolari[immodifika | immodifika s-sors]
L'Ordre, maħruġ fl-1973, huwa dokumentarju ta' Jean-Daniel Pollet li jiffoka fuq il-kolonja abbandunata tal-lebbrużi, u b'mod partikolari fuq il-mexxej tal-kolonja, Raimondakis. Spinalonga dehret fis-sensiela televiżiva Brittanika tal-1977 Who Pays the Ferryman? u fil-film qasir sperimentali ta' Werner Herzog Last Words.
Il-gżira hija l-post (mhux imsemmi) fejn hija ambjentata l-istorja qasira ta' Ali Smith The Touching of Wood (fi Free Love and Other Stories, 1995). Hija wkoll il-post fejn ġie ambjentat ir-rumanz tal-2005 The Island ta' Victoria Hislop, li jirrakkonta r-rabtiet ta' familja mal-kolonja tal-lebbrużi. Il-ktieb ġie adattat għas-sensiela televiżiva To Nisi mill-Mega Channel Greece.[10]
L-istorja qasira "Spinalonga" ta' John Ware, dwar grupp ta' turisti li jżuru l-gżira, ġiet inkluża fit-13-il Ktieb Pan tal-Orrur.[11]
Biblijografija[immodifika | immodifika s-sors]
- Detorakis, Theocharis (1988). "Η Τουρκοκρατία στην Κρήτη" [It-tmexxija tat-Torok fi Kreta]. F'Panagiotakis, Nikolaos M. (ed.). Crete, History and Civilization (bil-Grieg). Vol. II. Vikelaia Library, Association of Regional Associations of Regional Municipalities. pp. 333–436.
- Maltezou, Chrysa A. (1988). "Η Κρήτη κατα τη Βενετοκρατία" [Kreta taħt it-tmexxija Venezjana]. F'Panagiotakis, Nikolaos M. (ed.). Crete, History and Civilization (bil-Grieg). Vol. II. Vikelaia Library, Association of Regional Associations of Regional Municipalities. pp. 105–162.
- Remoundakis, Epaminondas; Born, Maurice (2015). Vies et Morts d'un Crétois lépreux. Toulouse: Éditions Anacharsis. ISBN 9791027901715.
- Spyropoulos, Giannis (2018). "Το οθωμανικό φρούριο της Σπιναλόγκας από την κατάκτησή του (1715) μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα" [Il-Fortizza Ottomana ta' Spinalonga mill-Konkwista tagħha (1715) sal-Bidu tas-Seklu 19]. Πεπραγμένα του ΙΑ′ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Ρέθυμνο, 21-27 Οκτωβρίου 2011. Τόμος Γ1: Νεότεροι Χρόνοι – Σύγχρονη Εποχή (bil-Grieg). Rethymno: Historical and Folklore Society of Rethymno. pp. 9–35.
- Hislop, Victoria (2005). The Island. Headline Review. ISBN 9780755309511.
- Hislop, Victoria (2008). La Isla. Spanja: Nabla Ediciones. ISBN 978-84-92461-00-4.
- Zorbas, Victor. Spinalonga, The Isle of the Damned.
- Spinalonga-Paradise or Purgatory? (1986) by Beryl Darby. The Star, 46,1,6–16, (l-unika referenza rigward il-kolonja tal-lebbrużi ta' Spinalonga).
- Lekakis, Stelios (2017). "The Spinalonga Blues; notes from the field". Archaeology & Arts.
Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]
- ^ "Πανδέκτης: Spinalogka -- Kalydon". pandektis.ekt.gr. Miġbur 2024-06-11.
- ^ Maltezou, Crete under Venetian rule, p. 159.
- ^ Detorakis, Turkish rule in Crete, p. 343.
- ^ Detorakis, Turkish rule in Crete, p. 338.
- ^ Detorakis, Turkish rule in Crete, p. 385.
- ^ Detorakis, Turkish rule in Crete, p. 406.
- ^ Remoundakis u Born, Vies et Morts d'un Crétois lépreux.
- ^ Λεκάκης, Στέλιος (2017-11-20). "The Spinalonga blues". Archaeology Wiki (bl-Ingliż). Miġbur 2024-06-11.
- ^ Centre, UNESCO World Heritage. "Fortress of Spinalonga". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2024-06-11.
- ^ "200,000 abortions vs. 100,000 births a year | eKathimerini.com". www.ekathimerini.com . 2001-11-22. Miġbur 2024-06-11.Manutenzjoni CS1: lingwa mhix magħrufa (link)
- ^ Burt, Kayti (2017-08-04). "Lost Boy, The Peter Pan Prequel That Tells Captain Hook's Side of the Story". Den of Geek (bl-Ingliż). Miġbur 2024-06-11.