Baxkortostan

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Il-bandiera tal-Baxkortostan

Il-Baxkortostan (/bɑːʃˈkɔːrtoʊstæn/; bir-Russu: Респу́блика Башкортоста́н, trażlitterat: Respublika Bashkortostan, IPA: [rʲɪsˈpublʲɪkə bəʂkərtɐˈstan]; bil-Baxkir: Башҡортостан Республикаһы), magħrufa wkoll bħala Baxkirija (bir-Russu: Башки́рия, trażlitterat: Bashkiriya, IPA: [bɐʂˈkʲirʲɪjə]), hija repubblika tar-Russja li tinsab bejn il-Volga[1] u l-Muntanji tal-Ural fl-Ewropa tal-Lvant. Ir-repubblika tkopri 143,600 kilometru kwadru u għandha popolazzjoni ta’ erba’ miljun ruħ.[2] Il-Baxkortostan hija l-iktar repubblika popolata fir-Russja. Il-belt kapitali u l-ikbar belt tar-repubblika hija Ufa.[2][3]

Ir-repubblika tal-Baxkortostan ġiet stabbilita f’Novembru 1917.[4][5] Fl-20 ta’ Marzu 1919, ġiet ittrasformata fir-Repubblika Sovjetika ta’ Baxkir, l-ewwel Repubblika Soċjalista Sovjetika Awtonoma tal-RSFSR.[6][7]

Għoljiet waħedhom imdawrin bil-pjanura bħal dawk ta’ Shihan Toratau huma karatteristiċi tal-Baxkortostan

F’konformità mal-Kostituzzjoni tal-Baxkortostan u mal-Kostituzzjoni tal-Federazzjoni Russa, il-Baxkortostan huwa stat iżda mingħajr sovranità. Fil-11 ta’ Ottubru 1990 adotta d-Dikjarazzjoni dwar is-Sovranità tal-Istat, iżda sussegwentement abbandunaha. Jum ir-Repubblika hemmhekk fil-fatt huwa il-11 ta’ Ottubru. Il-lingwi uffiċjali huma r-Russu, il-Baxkir, il-Latvjan u l-Latgaljan.[3][8]

Etimoloġija[immodifika | immodifika s-sors]

L-isem “Baxkortostan” ġej minn isem il-grupp etniku tal-Baxkir. Filwaqt li l-għerq tal-isem huwa Tork (ladarba huwa kombinament ta’ 'baş', li bit-Tork jista’ jfisser 'kap' u 'qort' li jfisser 'lupu', wieħed mill-annimali meqjusa bħala sagri għall-popli Torok); is-suffiss -stan huwa Sanskritu, li jfisser 'art'. Il-grupp etniku tal-Baxkir jitkellmu bil-lingwa Baxkir, li hija lingwa li tagħmel parti mill-fergħa Kipċak tal-grupp tal-lingwi Torok.

Storja[immodifika | immodifika s-sors]

Tpinġijiet fl-għerien fir-Riżerva Naturali ta’ Shulgan-Tash

L-ewwel insedjamenti fit-territorju modern tal-Baxkortostan imorru lura għall-perjodu Paleolitiku bikri, iżda Żmien il-Bronż wassal għal żieda kbira fil-popolazzjoni ta’ dan it-territorju.[9] Meta n-nies tal-kultura ta’ Abashevo bdew jistabbilixxu insedjamenti hawnhekk, kellhom ħiliet kbar fil-manifattura tal-għodod tal-bronż, tal-armi u tad-dekorazzjonijiet. Kienu l-ewwel nies li stabbilew insedjamenti permanenti fl-Ural tan-Nofsinhar.

Isem il-Baxkortostan ġej min-nies nattivi tal-post, il-Baxkiri. L-isem Slavoniku tal-Baxkortostan, Bashkiriya, ġie stabbilit fl-aħħar tas-seklu 16. Oriġinarjament feġġ bħala Bashkir land, Bashkir, Bashkirda u Bashkir horde. L-etonimu Bashkirs (Baxkiri) sar magħruf għall-ewwel darba fis-seklu 7. Fis-seklu 10, Al-Balkhi kiteb dwar il-Baxkiri bħala nies, maqsumin f’żewġ gruppi, u wieħed minn dawn il-gruppi kien jgħix fl-Ural tan-Nofsinhar, filwaqt li l-grupp l-ieħor kien jgħix ħdejn ix-xmara Danubju, qrib il-konfini ta’ Byzantium. Il-kontemporanju tiegħu Ibn-Ruste ddeskriva l-Baxkiri bħala “nies indipendenti, li jokkupaw it-territorji fuq iż-żewġ naħat taż-żona muntanjuża tal-Ural bejn Volga, Kama, Tobol u n-naħa ta’ fuq tax-xmara Yaik”.

Mawżolew ta’ Turahan tas-seklu 14

Wara l-istat bikri u fewdali tal-Mongolja sfaxxa fis-seklu 14, it-territorju modern tal-Baxkortostan ġie diviż bejn il-Khanati ta’ Kazan u tas-Siberja u l-Ġemgħa tan-Nogai. It-tribujiet li kienu jgħixu hemm kienu mmexxija minn bi (kapijiet tribali). Wara li Kazan inħakmet minn Ivan it-Terribbli fl-1554-1555, rappreżentanti tat-tribujiet Baxkiri tal-Punent u tal-Majjistral talbu lill-Kżar biex jingħaqdu volontarjament mal-Muskovja.

Mit-tieni nofs tas-seklu 16, it-territorju tal-Baxkortostan beda jissawwar bħala parti mill-istat Russu. Fl-1798 ġiet stabbilita l-Assemblea Spiritwali tal-Musulmani Russi, indikazzjoni li l-gvern kżarista rrikonoxxa d-drittijiet tal-Baxkiri, tat-Tatari u ta’ nazzjonijiet Musulmani oħra li setgħu jippratikaw l-Iżlam u jwettqu ritwali reliġjużi. Il-Governorat (guberniya) ta’ Ufa, b’Ufa fiċ-ċentru tiegħu, ġie ffurmat fl-1865 — pass ieħor lejn l-identifikazzjoni territorjali.

Wara r-Rivoluzzjoni Russa tal-1917 tfasslu l-konvenzjonijiet (qoroltays) Baxkiri li abbażi tagħhom ittieħdet deċiżjoni dwar il-ħtieġa li tinħoloq repubblika federali nazzjonali fi ħdan ir-Russja. B’riżultat ta’ dan, fit-28 ta’ Novembru 1917, ix-Shuro (Kunsill) Reġjonali (ċentrali) Baxkiri pproklama l-istabbiliment tal-provinċji territorjali u tal-awtonomija nazzjonali f’żoni b’popolazzjoni Baxkiri predominanti, fosthom Orenburg, Perm, Samara, u Ufa.

Baxkiri ħdejn Hamburg matul il-Gwerer Napoljoniċi għall-ħabta tal-1813

F’Diċembru 1917, id-delegati tal-Kungress Baxkiri (kostitwenti), li kienu jirrappreżentaw l-interessi tan-nazzjonalitajiet kollha tal-popolazzjoni, ivvutaw għalenija għar-riżoluzzjoni (Farman #2) tax-Shuro Reġjonali Baxkiri dwar il-proklamazzjoni tal-awtonomija territorjali nazzjonali (tar-Repubblika) tal-Baxkurdistan. Il-kungress sawwar il-gvern tal-Baxkurdistan, il-Pre-Parlament — Kese-Qoroltay u korpi oħra tal-poter u tal-amministrazzjoni, u ttieħdu d-deċiżjonijiet dwar kif kellhom jipproċedu.

F’Marzu 1919, abbażi tal-ftehimiet tal-Gvern Russu mal-Gvern Baxkiri, ġiet iffurmata r-Repubblika Sovjetika Baxkiri. Skont id-Digriet tal-Kumitat Eżekuttiv Ċentrali Russu tal-4 ta’ Ġunju 1922, il-Baxkurdistan sar magħruf bħala r-Repubblika Sovjetika Soċjalista Baxkiri Awtonoma. Matul il-perjodu Sovjetiku, Bashkiriya ngħatat drittijiet awtonomi wesgħin — l-ewwel waħda fost reġjuni Russi oħra. L-istruttura amministrattiva tar-Repubblika Sovjetika Soċjalista Baxkiri Awtonoma kienet ibbażata fuq prinċipji simili għal dawk ta’ repubbliki awtonomi oħra tar-Russja.

L-unità tal-kavallerija tal-Armata Ħamra magħmula minn Baxkiri fil-Gwerra Ċivili Russa tal-1919

Fil-11 ta’ Ottubru 1990, is-Sovjet Suprem tar-Repubblika adotta d-dikjarazzjoni dwar is-sovranità statali tar-Repubblika Sovjetika Soċjalista Baxkiri Awtonoma. Fil-25 ta’ Frar 1992, isem ir-Repubblika Sovjetika Soċjalista Baxkiri Awtonoma nbidel għar-Repubblika tal-Baxkortostan.

Fil-31 ta’ Marzu 1992 ġie ffirmat Kumpatt Federali dwar is-separazzjoni tal-awtoritajiet u tas-setgħat fost l-organi federali tal-poter tal-Federazzjoni Russa u l-organi tal-poter tar-Repubblika tal-Baxkortostan. Fit-3 ta’ Awwissu 1994[10] ġie ffirmat Kumpatt dwar is-separazzjoni tal-awtoritajiet u d-delegi reċiproċi tas-setgħat fost l-organi tal-poter tal-Federazzjoni Russa u l-organi tal-poter tar-Repubblika tal-Baxkortostan, u dan ta l-awtonomija lir-repubblika. Dan il-ftehim ġie abolit fis-7 ta’ Lulju 2005.[11]

Ġeografija[immodifika | immodifika s-sors]

Iż-żwiemel Baxkir fejn il-lag ta’ Yakty-Kul

Il-Baxkortostan fih parti mill-Muntanji tal-Ural tan-Nofsinhar u l-pjanuri biswithom.

  • Erja: 143,600 kilometru kwadru (skont iċ-ċensiment tal-2002)
  • Fruntieri: il-Baxkortostan għandu fruntieri ma’ Perm Krai fit-Tramuntana, mal-Oblast ta’ Sverdlovsk fil-Grigal, mal-Oblast ta’ Chelyabinsk fil-Grigal, fil-Lvant u fix-Xlokk, mal-Oblast ta’ Orenburg fix-Xlokk, fin-Nofsinhar u fil-Lbiċ, mar-Repubblika tat-Tatarstan fil-Punent, u mar-Repubblika ta’ Udmurt fil-Majjistral
  • L-ogħla punt: il-Muntanja ta’ Yamantau (1,638 metru)
  • Distanza massima mit-Tramuntana san-Nofsinhar: 550 kilometru
  • Distanza massima mil-Lvant sal-Punent: iktar minn 430 kilometru

Xmajjar[immodifika | immodifika s-sors]

Hemm iktar minn 13,000 xmara fil-Baxkortostan. Ħafna xmajjar huma parti mis-sistema tat-trasport fl-ilmijiet fondi tar-Russja Ewropea u jagħtu aċċess għall-portijiet tal-Baħar Baltiku u tal-Baħar Iswed.

Il-konfluwenza tax-xmajjar Nugush u Uryuk

Fost ix-xmajjar il-kbar hemm:

  • ix-xmara Belaya (Aghidhel) (1,430 km)
  • ix-xmara Ufa (Qaraidel) (918 km)
  • ix-xmara Sakmara (760 km)
  • ix-xmara Ik (Iq) (571 km)
  • ix-xmara Dyoma (556 km)
  • ix-xmara Ay (549 km)
  • ix-xmara Yuruzan (404 km)
  • Il-kaskati ta’ Atysh
    ix-xmara Bystry Tanyp (345 km)
  • ix-xmara Sim (239 km)
  • ix-xmara Nugush (235 km)
  • ix-xmara Tanalyk (225 km)
  • ix-xmara Zilim (215 km)
  • ix-xmara Syun (209 km)

Lagi[immodifika | immodifika s-sors]

Il-lag ta’ Asylykül

Hemm 2,700 lag u ġibjun fil-Baxkortostan. Fost il-lagi u l-ġibjuni ewlenin hemm:

  • il-lag ta’ Asylykül (23.5 km2)
  • il-lag ta’ Qandrykül (15.6 km2)
  • il-lag ta’ Urgun (12.0 km2)
  • il-ġibjun ta’ Pavlovskoye (120.0 km2)
  • il-ġibjun ta’ Nugushkoye (25.2 km2)

Muntanji[immodifika | immodifika s-sors]

Yamantau fil-ħarifa

Ir-Repubblika tal-Baxkortostan fiha parti mill-muntanji tal-Ural tan-Nofsinhar, mill-fruntiera tat-Tramuntana għal dik tan-Nofsinhar. Fost l-ogħla muntanji hemm:

  • il-muntanja Yamantau (1,638 m)
  • il-muntanja Bolshoy Iremel (1,582 m)
  • il-muntanja Maly Iremel (1,449 m)
  • il-muntanja Arwyakryaz (1,068 m)
  • il-muntanja Zilmerdaq (909 m)
  • il-muntanja Alataw (845 m)
  • il-muntanja Yurmataw (842 m)

Riżorsi naturali[immodifika | immodifika s-sors]

Ir-Repubblika tal-Baxkortostan hija waħda mill-iktar territorji rikki fir-Russja bħala riżorsi minerali b’depożiti ta’ xi 3,000 riżorsa ta’ minerali. Il-Baxkortostan huwa rikk fir-riżervi taż-żejt mhux maħdum, u kien wieħed miċ-ċentri prinċipali tal-estrazzjoni taż-żejt fil-Federazzjoni Russa. Riżorsi maġġuri oħra huma l-gass naturali, il-faħam, il-minerali tal-metalli tal-ħadid, il-manganiż, il-kromit, il-minerali tal-ħadid, il-minerali tal-metall mhux tal-ħadid (iċ-ċomb, it-tungstenu), il-minerali mhux metalliċi (il-kristalli tal-blat, il-fluworit, l-ispar tal-Iżlanda, il-piriti tas-sulfur, il-barit, is-silikati, is-siliċe, l-asbestos, it-terra), id-depożiti ta’ ħaġar prezzjuż u semiprezzjuż u ta’ ħaġar naturali (malakit, ġada, granit).

Ir-repubblika għandha biżżejjed riżorsi minerali biex tipprovdi l-impjanti tal-enerġija u tal-fjuwil tagħha kif ukoll l-impjanti petrokimiċi, kimiċi, agroindustrijali, tal-metallurġija, tal-produzzjoni tal-ħġieġ, u tal-fergħat taċ-ċeramika mal-materja prima meħtieġa.

Il-Baxkortostan hija waħda mill-bażijiet ewlenin tal-materja prima għall-metallurġija tar-Russja. Ir-repubblika għandha depożiti tajbin tal-linjite u grad għoli tal-bitum. Il-linjite jista’ jintuża għall-ksib ta’ varjetà ta’ prodotti kimiċi differenti bħar-reżini, is-sustanzi attivi fis-superfiċe, il-fertilizzanti bil-gomma, u stimolanti oħra għat-tkabbir tal-pjanti. Il-materja prima kimika u tax-xogħol tal-minjieri (il-melħ mill-blat, il-ġebla tal-ġir, il-fosforiti, il-bariti, eċċ.) hija pjuttost sostanzjali, u tintuża fl-ekonomija tar-repubblika.

Il-Baxkortostan huwa rikk ukoll fil-boskijiet. It-territorju totali miksi bil-foresti jammonta għal madwar 62,000 kilometri kwadri. Iktar minn terz tat-territorju tar-repubblika huwa miksi bil-boskijiet. It-tipi li ġejjin ta’ siġar jiddominaw: is-siġar tal-betula, il-koniferi, is-siġar tax-xkomp, is-siġar tal-ballut, u s-siġar tal-aġġru. L-istokk ġenerali tal-injam skont xi evalwazzjonijiet jammonta għal 717.9 miljun m3. Il-foresti tal-Baxkortostan għandhom santwarji speċjali u parks nazzjonali. Huma jkopru iktar minn 10,000 kilometru kwadru.

Il-Baxkortostan huwa rikk ukoll fl-ammont ta’ fawwara u sorsi tal-ilma minerali, mediċinali u tax-xorb.

L-Era Asseljana fil-bidu tal-Perjodu Ġeoloġiku Permjan huwa msemmi għax-xmara Assel fil-Baxkortostan.[12]

Klima[immodifika | immodifika s-sors]

  • Temperatura annwali medja: +0.3 °C (fil-muntanji) sa +2.8 °C (fil-pjanura)
  • Temperatura medja f’Jannar: −16 °C
  • Temperatura medja f’Lulju: +18 °C
Ir-resort tal-iskijjar ta’ Abzakovo fid-Distrett ta’ Abzelilovsky
Iċ-ċpar ta’ filgħodu fid-Distrett ta’ Ishimbaysky

Ekonomija[immodifika | immodifika s-sors]

Ħelikopter Ka-31, prodott f’Kumertau.

Struttura tal-GRP[immodifika | immodifika s-sors]

L-istruttura tal-GRP tal-Baxkortostan għall-2013.

Settur %
Manifattura 36.2
Kummerċ bl-ingrossa u bl-imnut 16.7
Trasport u komunikazzjoni 7.3
Tranżazzjonijiet tal-proprjetà immobbli 7
Kostruzzjoni 6.9
Agrikoltura 6.5
Edukazzjoni 4.1
Kura tas-saħħa u servizzi soċjali 4.1
Ġestjoni statali u assigurazzjoni soċjali 3.8
Xogħol fil-minjieri 2.8
Produzzjoni tal-elettriku, tal-gass u tal-ilma 2.4
Lukandi u ristoranti 1.1
Oħrajn 1.1

Demografija[immodifika | immodifika s-sors]

Insedjamenti[immodifika | immodifika s-sors]

L-ikbar bliet jew irħula fil-Baxkortostan

Ċensiment Russu tal-2010

Nru Diviżjoni Amministrattiva Pop.
Ufa

Sterlitamak

1 Ufa Distrett ta’ Ufimsky 1,062,319 Salavat

Neftekamsk

2 Sterlitamak Distrett ta’ Sterlitamaksky 273,486
3 Salavat Belt ta’ Salavat 156,095
4 Neftekamsk Belt ta’ Neftekamsk 121,733
5 Oktyabrsky Belt ta’ Oktyabrsky 109,474
6 Beloretsk Distrett ta’ Beloretsky 68,806
7 Tuymazy Distrett ta’ Tuymazinsky 66,836
8 Ishimbay Distrett ta’ Ishimbaysky 66,259
9 Kumertau Raħal ta’ Kumertau 62,851
10 Sibay Raħal ta’ Sibay 62,763

Żvilupp tal-popolazzjoni[immodifika | immodifika s-sors]

Sena Popolazzjoni
1897 1,991,000
1913 2,811,000
1926 2,547,000
1939 3,158,000
1959 3,340,000
1970 3,818,000
1979 3,849,000
1989 3,950,482
2002 4,104,336
2010 4,072,292
2015 4,071,000
2018 4,063,293

Statistika vitali[immodifika | immodifika s-sors]

Popolazzjoni medja (x 1000) Twelid Imwiet Bidla naturali Rata tat-twelid (kull 1000) Rata ta’ mwiet (kull 1000) Bidla naturali (kull 1000) Rata ta’ fertilità totali
1970 3,817 63,498 28,004 35,494 16.6 7.3 9.3
1975 3,825 63,096 31,802 31,294 16.5 8.3 8.2
1980 3,850 67,743 36,067 31,676 17.6 9.4 8.2
1985 3,868 76,839 39,101 37,738 19.9 10.1 9.8
1990 3,952 63,899 38,157 25,742 16.2 9.7 6.5
1991 3,975 58,240 39,638 18,602 14.7 10.0 4.7
1992 4,005 53,271 43,539 9,732 13.3 10.9 2.4
1993 4,030 46,772 50,738 -3,966 11.6 12.6 -1.0
1994 4,050 47,296 54,267 -6,971 11.7 13.4 -1.7
1995 4,074 45,622 51,734 -6,112 11.2 12.7 -1.5
1996 4,091 45,228 49,600 -4,372 11.1 12.1 -1.1
1997 4,103 43,776 49,354 -5,578 10.7 12.0 -1.4
1998 4,113 44,465 48,470 -4,005 10.8 11.8 -1.0
1999 4,119 41,368 52,608 -11,240 10.0 12.8 -2.7
2000 4,117 41,642 53,550 -11,908 10.1 13.0 -2.9
2001 4,112 42,793 55,001 -12,208 10.4 13.4 -3.0
2002 4,104 45,481 57,836 -12,355 11.1 14.1 -3.0
2003 4,095 45,583 58,237 -12,654 11.1 14.2 -3.1
2004 4,084 45,733 57,726 -11,993 11.2 14.1 -2.9
2005 4,074 44,094 57,787 -13,693 10.8 14.2 -3.4
2006 4,064 45,055 55,319 -10,264 11.1 13.6 -2.5
2007 4,060 51,453 55,144 -3,691 12.7 13.6 -0.9
2008 4,059 54,493 55,568 -1,075 13.4 13.7 -0.3
2009 4,062 55,587 53,227 2,360 13.7 13.1 0.6 1,74
2010 4,067 57,093 54,457 2,636 14.0 13.4 0.6 1,77
2011 4,072 55,806 54,432 1,374 13.7 13.4 0.3 1,74
2012 4,064 59,180 53,624 5,556 14.6 13.2 1.4 1.86
2013 4,065 59,260 53,346 5,914 14.6 13.1 1.5 1.89
2014 4,071 60,239 53,509 6,730 14.8 13.1 1.7 1.95
2015 4,072 59,196 54,107 5,087 14.5 13.3 1.2 1.94
2016 4,069 55,708 52,283 3,425 13.7 12.8 0.9 1.86(e)
2017 4 065 49,260 50,261 -1,001 12.1 12.3 -0.2
2018 47,044 50,473 -3,429 11.6 12.4 -0.8
2019 42,031 49,195 -7,164 10.4 12.2 -1.8

Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]

  1. ^ Президент Российской Федерации. Указ №849 от 13 мая 2000 г. «О полномочном представителе Президента Российской Федерации в федеральном округе». Вступил в силу 13 мая 2000 г. Опубликован: "Собрание законодательства РФ", No. 20, ст. 2112, 15 мая 2000 г. (President of the Russian Federation. Decree #849 of May 13, 2000 On the Plenipotentiary Representative of the President of the Russian Federation in a Federal District. Effective as of May 13, 2000.).
  2. ^ a b "ВПН-2010". www.gks.ru. Miġbur 2021-04-11.
  3. ^ a b "Официальный портал Республики Башкортостан". www.bashkortostan.ru (bir-Russu). Arkivjat minn l-oriġinal fl-2020-11-26. Miġbur 2021-04-11.
  4. ^ Национально-государственное устройство Башкортостана, 1917-1925 гг: Общее введение и Том 1 // Билал Хамитович Юлдашбаев, Китап, 2002, ISBN 5295029166, 9785295029165
  5. ^ Зулькарнаева Е. З., Кульшарипова Н. М. Фарман. // Башкортостан: краткая энциклопедия. — Уфа: Башкирская энциклопедия, 1996. — С. 603. — 672 с. — ISBN 5-88185-001-7.
  6. ^ Jonathan D. Smele (November 19, 2015). Historical Dictionary of the Russian Civil Wars,1916-1926. 2. Rowman & Littlefield Publishers. p. 179. ISBN 978-1442252806.
  7. ^ The Encyclopedia Americana. 30. Danbury, Conn. : Grolier. 1984. p. 310. ISBN 0717201155.
  8. ^ "Конституция Республики Башкортостан от 24 декабря 1993 г. N ВС-22/15 / Глава 1. Основы конституционного строя Республики Башкортостан (ст.ст. 1-16)". constitution.garant.ru. Miġbur 2021-04-11.
  9. ^ "Главархитектура г. Уфы - История г. Уфы". www.gorodufa.ru. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2021-08-31. Miġbur 2021-04-29.
  10. ^ "Solnick, Steven (May 29, 1996). "Asymmetries in Russian Federation Bargaining" (PDF). The National Council for Soviet and East European Research: 12" (PDF).
  11. ^ Turner, Cassandra (May 2018). "We Never Said We're Independent": Natural Resources, Nationalism, and the Fight for Political Autonomy in Russia's Regions (Undergraduate thesis). University of Mississippi. p. 49.
  12. ^ The Nonmarine Permian: Volume 30 of Bulletin of the New Mexico Museum of Natural History and Science, p. 48. Editors Spencer G. Lucas, Kate E. Zeigler, 2005.