Għarbi Sqalli

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Epitafju Kristjan f'La Zisa f'Palermo, datat mill-1149 sena, miktub b'erba' lingwi: Għarbi (fuq), Ebrajk (qiegħ), Grieg Biżantin (lemin) u Latin (xellug).

Id-djalett ta' Għarbi Sqalli jew Sikulo-Għarbi (bl-Għarbi: اللَّهْجَة الْعَرَبِيَّة الصِّقِلِّيَّة, b'ittri Latini: al-lahġa l-Għarabija ṣ-Siqillija) huwa t-terminu użat għall-varjetajiet tal-Għarbi li kienu mitkellma fl-Imaret l-Isqallija (jew l-Emirat ta' Sqallija li kien jinkludi Malta) mis-seklu 9, u qed jibqa' taħt il-ħakma Normanna sussegwenti sas-seklu 13.[1] Kien ġej mill-Għarbi wara l-konkwista Għabbasija fi Sqallija fis-seklu 9 u żgħar bil-mod wara l-konkwista Normanna fis-seklu 11.

L-Għarbi Sqalli hu mejjet u indikat bħala djalett storika ta l-Għarbi li hija attestata biss f'kitbiet mis-sekli 9-13 fi Sqallija.[2][3] Madankollu, il-lingwa Maltija tal-lum huwa meqjus bħala l-waħdien dixxendent tiegħu li baqa' qed ħaj, peress li huwa fil-bażi lingwa Semitika li evolviet minn wieħed mid-djaletti tal-Għarbi Sqalli matul l-aħħar 800 sena, għalkemm fi proċess gradwali ta' Latinizzazzjoni li ta lill-Malti influwenza sinjifikanti ta' superstrat Rumanz.[4][5][6] B'kuntrast, l-Isqalli tal-lum, li huwa lingwa Rumana Italo-Dalmazja, iżżomm ftit li xejn l-Għarbi Sqalli, bl-influwenza tiegħu tkun limitata għal xi 300 kelma.[7]

Storja[immodifika | immodifika s-sors]

Introduzzjoni għal Sqallija[immodifika | immodifika s-sors]

Matul is-7 u t-8 sekli, Sqallija kienet attakkata minn Tunes. Il-konkwista Misilma eventwali fuq Sqallija Biżantina kienet biċċa biċċa u bil-mod. Ir-reġjun kien żona tal-fruntiera, anke wara l-waqgħa ta' Taormina fl-962, li lestiet l-invażjoni. Lingwi Rumanzi, bħar-Rumanz Afrikan, u l-Grieg Biżantin komplew jintużaw fil-gżira ħafna wara l-konkwista Iżlamika.[8] Il-kelliema tagħha kienu fil-biċċa l-kbira jikkonsisti minn Misilmin Sqallin. Madankollu, ibbażat fuq il-karta tal-fondazzjoni tal-Knisja ta' Santa Maria dell'Ammiraglio (miktuba kemm bil-Grieg kif ukoll bl-Għarbi), jista' jiġi spekulat li s-Siculo-Għarbi kien ukoll ilsien matern għal ħafna Sqallin, f'dan il-każ, Insara Ortodossi ta' Palermo.[9]

Renju Norman fi Sqallija[immodifika | immodifika s-sors]

Meta n-Normanni daħlu fi Sqallija, il-gżira kienet maqsuma f’żewġ gruppi lingwistiċi ewlenin m'hux Latini:

Fl-1086, in-Normanni rnexxielhom jiżguraw il-konverżjoni tal-aħħar ħakkiem importanti ta' Bni Kelb ta' Enna Iben Ħamud.[10] Din il-konverżjoni flimkien mal-adozzjoni Normanna ta' ħafna drawwiet Għarab li jirregolaw irriżultaw fil-ħolqien ta' lingwa Kristjana Sikulo-Għarbija. Matul l-era Normanna l-uffiċċju tal-kanċillerija kien jopera bl-Għarbi, bil-Grieg u bil-Latin.[11]

Il-kopja moderna tat-Tabula Rogeriana, rasu 'l isfel bit-Tramuntana orjentata 'l fuq.

In-Nuzhat il-Muxtāq f'iħtirāq il-āfāq (Għarbi: نزهة المشتاق في اختراق الآفاق, litteralment: "il-ktieb ta' vjaġġi pjaċevoli f'artijiet imbiegħda"), l-aktar magħrufa bħala t-Tabula Rogeriana (litteralment: "Il-Ktieb ta' Ruġġer" bil-Latin) hija deskrizzjoni tal-art u l-mappa tal-art maħluqa mill-ġeografu Għarbi Muħammed l-Idrisi bbażat f'Palermo fl-1154. L-Idrisi ħadem fuq il-kummentarji u l-illustrazzjonijiet tal-mappa sa ħmistax-il sena fil-qorti tar-Re Norman Ruggeru II ta' Sqallija, li kkummissjona x-xogħol madwar l-1138.[12][13]

Tnaqqis wara l-1200[immodifika | immodifika s-sors]

Fil-perjodu ta' wara l-konkwista, kemm l-Għarbi kif ukoll il-Grieg kienu kultant użati mill-ħakkiema l-ġodda u sussegwentement użati fl-amministrazzjoni fiskali tar-re, li mmaniġġja l-artijiet rjali u l-irġiel fi Sqallija u l-Kalabrija.[14] Il-ħafna dokumenti li ħarġet huma fost is-sorsi ewlenin u l-aktar importanti għall-Għarbi fi Sqallija. Madankollu, meta l-Hohenstaufen ħa il-post tan-Normanni, l-Għarbi twaqqa' bħala lingwa tal-gvern fl-1194[15] u l-Hohenstaufen keċċew lill-Misilmin li kien fadal lejn Lucera u l-Afrika ta' Fuq fis-seklu 13. Minħabba t-tkeċċija, l-uniċi kelliema l-Għarbi Sqalli li kien fadal kienu l-Insara.[16]

Meta l-Aragoniżi ħadu Sqallija, introduċew in-nobbli Katalan, ġagħlu l-Latin bħala l-unika lingwa uffiċjali; reġistri uffiċjali bil-Griegi u bl-Għarbi fi Sqallija ma baqgħux jeżistu sas-seklu 14.[17]

L-influwenza Għarbi tibqa' f'numru kliem l-Isqalli. Ħafna minn dawn it-termini huma relatati mal-agrikoltura u attivitajiet relatati.

Relazzjoni mal-lingwa Maltija[immodifika | immodifika s-sors]

Kelliema Malti, irrekordjat f'Malta.

Il-lingwa moderna derivata mill-Għarbi Sqalli mitkellma f'Malta hija magħrufa bħala l-Malti. Filwaqt li "l-Għarbi Sqalli" jirreferi għal-lingwa mitkellma qabel l-1300 sena, ma tantx jeżistu rekords mis-seklu 14, u l-ewwel rekord bil-lingwa Maltija huwa Il-Kantilena (Xidew il-Qada) minn Pietru Caxaro (tard is-seklu 15), li huwa miktub bl-iskrittura Latina.

Il-Malti evolva mill-Għarbi Sqalli permezz ta' proċess gradwali ta' Latinizzazzjoni wara l-Kristjanizzazzjoni mill-ġdid ta' Malta (li kienet lesta sal-1250).[18] Xi oġġetti tal-vokabularju l-Għarbi Sqalli huma komparabbli ma' oġġetti aktar tard misjuba bil-Malti. Għalkemm l-Għarbi kellu influwenza relattivament żgħira fuq l-Isqalli ta' żmienna, din il-lingwa taqsam ħafna kliem bi etimoloġija Għarbija, li jistgħu joriġinaw jew bl-Ispanjol jew bl-Għarbi Sqalli stess. Xi eżempji huma murija fit-tabella kampjun żgħir:

Malti Sqalli
(Etimoloġija Għarbija) 		Spanjol
(Etimoloġija Għarbija) 		Għarbi
(Fosħa jew Standard Modern ) 		Ingliż
ġiebja gebbia aljibe جَابِيَة

(ġābija)

resorvoir
ġulġlien ciciulena ajonjolí جُلْجُلَان (ġulġulān) sesame
sieqja saia acequia سَاقِيَة (sāqija) water channel
żagħfran zaffarana azafrán زَعْفَرَان (zagħfarān) safron
żahra zàgara azahar زَهْرَة (żahra) flower
żbib zibbibbu acebibe زَبِيب (żabīb) raisin

Toponimi bl-etimoloġija Għarbija Sqallija[immodifika | immodifika s-sors]

Hemm ħafna toponimi ta' oriġini Għarbija fi Sqallija:

  • Alcantara: derivat minn al-qanṭar (اَلْقَنْطَرَة): "arkata jew pont" (toponimu identiku jinsab fi Spanja).
  • Àlia ġej minn għālija (عَالِيَة): "għoli, litteralment: għolja" (avenue, toponimu identiku huwa rreġistrat fi Spanja).


Toponimi li ġejjin minn qalgħa (قَلْعَة, jinsab ukoll f'Malti) li jfisser kastell jew fortizza:


Minn marsa (simili kif "Marsaxlokk" f'Malta):

  • Marsala, Marsa Allāh: litteralment "Marsa Alla" jew "port ta' Alla".
  • Marzamemi, Marsa Ħamāma: litteralment "Marsa ħamiema" jew "port ta' ħamiema".


Minn ġabl (muntanja jew litteralment ġebel):

  • Mongibello (laqam mogħti lill-muntanja Etna), Mun(tagna) + ġabl: "Muntanja ġebel".
  • Gibellina
  • Gibilmanna, Ġabl manna: litteralment "Ġebel ta' manna" jew "muntanja ta' manna"
  • Gibilrossa, Ġebel + rosa: litteralment "Ġebel roża" jew "muntanja roża"


Minn raħl (akkomodazzjoni, lokal, post tal-vaganza; "raħal" jew "ħal" f'Malta):


Mixxellanji:

  • Giarre, Giarratana minn ġarra (جَرَّة: "kontenitur jew borma tat-terrakotta").
  • Misilmeri, minn Manżil al-Amīr: "raħal tal-emir".
  • Mezzojuso, minn Manżil Jūsuf: "raħal ta' Jusuf jew raħal ta' Ġużè".
  • Donnalucata, Għajn al-Awqat: litteralment "għajn tal-wqat" jew "għajn tal-waqtiet".
  • Mazara del Vallo, Mażār al-Wālī (مَزَار الْوَالِي): litteralment "post ta' żjara tal-wali (qaddis Mislem)" jew "qabar, difna tal-qaddis".

Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]

  1. ^ "ISO 639-3 Registration Authority Request for Change to ISO 639-3 Language Code" (PDF).
  2. ^ "639 Identifier Documentation: sqr".
  3. ^ "ISO 639-3 Registration Authority Request for New Language Code Element in ISO 639-3" (PDF).
  4. ^ "ISO 639-3 Registration Authority Request for New Language Code Element in ISO 639-3" (PDF).
  5. ^ So who are the 'real' Maltese. 14 September 2014. Arkivjat mill-orġinal fl-2016-03-12. The kind of Arabic used in the Maltese language is most likely derived from the language spoken by those that repopulated the island from Sicily in the early second millennium; it is known as Siculo-Arab. The Maltese are mostly descendants of these people.
  6. ^ Brincat, 2005. Maltese – an unusual formula. Originally Maltese was an Arabic dialect but it was immediately exposed to Latinisation because the Normans conquered the islands in 1090, while Christianisation, which was complete by 1250, cut off the dialect from contact with Classical Arabic. Consequently Maltese developed on its own, slowly but steadily absorbing new words from Sicilian and Italian according to the needs of the developing community.
  7. ^ Ruffino, Giovanni (2001). Sicilia. Editori Laterza, Bari. pp. 18–20.
  8. ^ Martin Haspelmath; Uri Tadmor (22 December 2009). Loanwords in the World's Languages: A Comparative Handbook. Walter de Gruyter. p. 195. ISBN 978-3-11-021844-2.
  9. ^ (Teżi) https://www.ideals.illinois.edu/handle/2142/22630. |title= nieqes jew vojt (għajnuna)
  10. ^ The Age of Robert Guiscard, 2000, Page 171
  11. ^ Siculo Arabic, Dionisius Agius, 1996, pp. 79–88.
  12. ^ Houben, 2002, pp. 102–104.
  13. ^ Harley & Woodward, 1992, pp. 156–161.
  14. ^ Paolo Collura, Le Più antiche carte dell'Archivio capitolare di Agrigento (1092–1282), 1961, pp. 120–126
  15. ^ Metcalfe, Alex (2018). "Language and the Written Record: Loss, Survival and Revival in Early Norman Sicily". F' Mandalà, Giuseppe; Martín, Inmaculada Pérez (ed.). Multilingual and Multigraphic Documents and Manuscripts of East and West. pp. 1–32. doi:10.31826/9781463240004-002. ISBN 9781463240004.
  16. ^ S. Gleixner, Sprachrohr kaiserlichen Willens, 2006, pp. 412–413
  17. ^ "Kingdoms of Italy – Sicily".
  18. ^ Brincat, 2005. Maltese – an unusual formula. Arkivjat mill-orġinal fl-2015-12-08. Originally Maltese was an Arabic dialect but it was immediately exposed to Latinisation because the Normans conquered the islands in 1090, while Christianisation, which was complete by 1250, cut off the dialect from contact with Classical Arabic. Consequently Maltese developed on its own, slowly but steadily absorbing new words from Sicilian and Italian according to the needs of the developing community.
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Għarbi_Sqalli&oldid=306634"