Nju

Niue
*Niuē*
Niue Niuē
	Innu nazzjonali: Ko e Iki he Lagi (Njujan); Il-Mulej fil-ġenna;
Belt kapitali; (u l-ikbar belt)	Alofi; 19°03′S 169°52′W / 19.05°S 169.867°W
Lingwi uffiċjali	Njujan; Ingliż
Gvern	Unitarja Parlamentari; Monarkija kostituzzjonali
Stat Assoċjat
Erja
Popolazzjoni
PGD (PSX)	stima tal-2008
Valuta	dollaru ta' Nju; dollaru tan-New Zealand (NZD)
Żona tal-ħin	(UTC-11)
Kodiċi telefoniku	683
TLD tal-internet	.nu

Niue huwa pajjiż gżira fin-Nofsinhar tal-Oċean Paċifiku, 2,400 kilometru (1,500 mi) fil-Grigal tan-New Zealand u fit-trijangolu ffurmat minn Tonga (fil-Lbiċ), mis-Samoa (fil-Majjistral) u mill-Gżejjer Cook (fil-Lbiċ). L-art tiegħu fiha 260 kilometru kwadru (100 mil kwadru) u l-popolazzjoni tiegħu, il-parti l-kbira Polineżjana, hija ta' madwar 1,400 ruħ. Dawn is-soltu lill-gżira jsejħulha "l-Blata", referenza għal-laqam tradizzjonali "l-Blata tal-Polineżja". Għalkemm awtogovernattiv, Niue għandu assoċjazzjoni ħielsa ma' New Zealand u b'hekk m'għandux sovranità sħiħa. In-Niueani huma ċittadini tan-New Zealand u r-Reġina Eliżabetta II hija l-kap tal-istat ta' Niue fil-kapaċità tagħha bħala r-Reġina tan-New Zealand. Ir-relazzjonijiet diplomatiċi fil-parti l-kbira jieħu ħsiebhom New Zealand f'isem Nju. 90-95 % tan-nies Niueani jgħixu f'New Zealand flimkien ma' madwar 70 % ta' dawk li jitkellmu bil-lingwa Niueana. Fl-2003, Niue sar l-ewwel "nazzjon tal-wi-fi" fid-dinja.

Storja

Niue kienet ikkolonizzata minn Polineżjani mis-Samoa għall-ħabta tad-900 W.K. Invażuri oħra ġew minn Tonga fis-seklu 16. Sal-bidu tas-seklu 18, jidher li ma kienx hemm gvern nazzjonali jew mexxej nazzjonali. Qabel, il-kapijiet tal-familji kienu jeżerċitaw l-awtorità tagħhom fuq ċerti segmenti tal-popolazzjoni. Għall-ħabta tal-1700, il-kunċett u l-prattika ta' "monarkija" jidher li ġew introdotti permezz tal-kuntatt mas-Samoa jew ma' Tonga. Minn dak iż-żmien, patu-iki (rejiet) suċċessivi ggvernaw il-gżira, u l-ewwel wieħed minnhom kien Puni-Mata. Nt-toga, li saltan fis-snin 1875-1887, kien l-ewwel re Nisrani. L-ewwel Ewropew li żar Niue kien il-Kaptan James Cook fl-1774. Cook għamel tliet tentattivi biex jinżel fuq il-gżira, iżda ġie miċħud il-permess mill-abitanti Polineżjani. Huwa semma l-gżira "l-Gżira Selvaġġa", għaliex skont il-leġġenda n-nies nattivi li "laqgħuh" kienu miżbugħa b'dak li deher lil Cook u lill-ekwipaġġ tiegħu li kien demm. Madankollu, iż-żebgħa fuq snienhom kienet hulahula meħuda minn banana ħamra nattiva.

Fiż-żewġ sekli ta' wara, il-gżira kienet magħrufa bħala l-Gżira Selvaġġa, sakemm l-isem oriġinali Niu ē, li jfisser "Araw l-ġewża tal-Indì", reġa' beda jintuża.

L-Ewropej li ppruvaw jiġu fuq il-ġżira wara dan kienu mis-Soċjetà Missjunarja ta' Londra li waslu fl-1846 fuq il-vapur "Messanger of Peace" (Messaġġier tal-Paċi). Wara ħafna snin jippruvaw jinżlu l-art, il-missjunarji Ewropej ħadu Niuean jismu Nukai Peniamina, is-Samoa biex jiġi mħarreġ bħala saċerdot fil-Kulleġġ Teoloġiku ta' Malua. Peniamina mar lura bħala missjunarju bl-għajnuna ta' Toimata Fakafitifonua. Fl-aħħar tħalla jinżel fuq il-gżira f'Uluvehi Mutalau wara li numru ta' tentattivi fl-irħula l-oħra ma rnexxewx. Il-kapijiet tar-raħal ta' Mutalau ħallew lil Peniamina joqgħod hemm u assenjaw aktar minn 60 għassies biex jipproteġuh lejl u nhar fil-forti ta' Fupiu.

Il-Kristjaneżmu kien l-ewwel mgħallem lin-nies ta' Mutalau qabel ma ġie pprietkat lill-irħula kollha ta' Niue. Fil-bidu l-irħula l-kbar l-oħra opponew l-introduzzjoni tal-Kristjaneżmu u ppruvaw joqtlu lil Peniamina. In-nies mill-villaġġ ta' Hakupu, għalkemm dan kien l-aħħar raħal li rċieva l-Kristjaneżmu, ġie jitlob għal "xi kelma ta' alla"; għalhekk ir-raħal tagħhom ssemma mill-ġdid "Ha Kupu Atua" li tfisser "xi kelma ta' alla", jew "Hakupu" fil-qosor.

Fl-1887, ir-Re Fata-a-iki, li kien saltan fl-1887-1896, offra li jċedi s-sovranità lill-Imperu Britanniku għax beża' mill-konsegwenzi ta' annessjoni minn forza kolonjali inqas benevolenti. L-offerta ma kinitx aċċettata sal-1900.

Niue kien protett mill-Brittanja għal żmien, iżda l-involviment dirett tar-Renju Unit intemm fl-1901 meta New Zealand ħadu l-gżira. Is-setgħa awtogovernattiva ngħatat mill-parlament ta' New Zealand mal-kostituzzjoni fl-1974, wara referendum ta' Niue fl-1974 fejn in-Niueani ġew mogħtija tliet għażliet: indipendenza, awtonomija jew kontinwazzjoni bħala territorju ta' New Zealand. Robert Rex, imwieled parti etnikament nattiv u parti Ewropew, inħatar mexxej tal-pajjiż, pożizzjoni li żamm sa mewtu 18-il sena wara. Rex sar l-ewwel Niuean li rċieva l-unur li jsir Kavallier fl-1984.

F'Jannar 2004, Niue ntlaqat miċ-Ċiklun Heta, li qatel żewġ persuni u kkawża ħsara estensiva lill-gżira kollha, inkluż ħafna ħsara fin-Nofsinhar tal-belt kapitali, Alofi.

Politika

L-Att tal-Kostituzzjoni ta' Niue ta l-awtorità eżekuttiva lill-Maestà Tagħha r-Reġina fid-Dritt ta' New Zealand u lill-Gvernatur Ġenerali ta' New Zealand. Il-Kostituzzjoni speċifikat li fil-prattika ta' kuljum is-sovranità hija eżerċitata mill-Kabinett tal-Ministri ta' Niue, li tinkludi l-mexxej u tliet Ministri oħra. Il-mexxej u l-Ministri jkunu membri tal-Assemblea Leġiżlattiva ta' Niue, il-parlament tal-pajjiż.

L-Assemblea tikkonsisti minn 20 membru elett demokratikament, 14 minnhom eletti mill-eletturi ta' kull raħal kostitwenti, sitta mill-votanti kollha reġistrati f'kull kostitwenza. L-eletturi jkunu ċittadini ta' New Zealand, residenti għal mill-inqas tliet xhur, u l-kandidati jkunu eletturi u residenti għal 12-il xahar. Kull min twieled f'Niue jrid jirreġistra fir-reġistru elettorali.

L-iSpeaker jiġi elett mill-Assemblea u huwa l-ewwel uffiċjal li jiġi elett fl-ewwel sessjoni tal-Assemblea Leġiżlattiva wara l-elezzjonijiet ġenerali. L-iSpeaker il-ġdid jitlob għal nominazzjonijiet għall-mexxej; il-kandidat bl-aktar voti mill-20 membru jiġi elett. Il-mexxej jagħżel tliet membri oħra li jiffurmaw il-Kabinett tal-Ministri, il-fergħa eżekuttiva tal-gvern. Iż-żewġ organi l-oħra tal-gvern, wara l-mudell ta' Westminster, huma l-Assemblea Leġiżlattiva u l-Ġudikatura. L-elezzjonijiet ġenerali jsiru kull tliet snin, l-aktar reċentement fit-30 ta' Mejju 2020.

Il-ġudikatura hija indipendenti mill-eżekuttiv u mill-Assemblea Leġiżlattiva. Niue għandu Qorti tal-Prim Istanza, Qorti tal-Appell, u tgħaddi l-appelli lill-Kumitat Ġudizzjarju tal-Kunsill tal-Privy, f'Londra.

Ġeografija

Niue huwa gżira minn skoll tal-qroll olzat ta' 269 km² fin-Nofsinhar tal-Oċean Paċifiku, fil-Lvant ta' Tonga. Hemm tliet skolli tal-qroll ġeografikament periferiċi fi ħdan iż-Żona Ekonomika Esklużiva mingħajr żona ta' art:

L-Iskoll ta' Beveridge, f'20°00'S, 167°48'W, 240 km fil-Lbiċ, mgħaddsa waqt marea baxxa, 9.5 km mit-Tramuntana san-Nofsinhar, 7.5 km mil-Lvant sal-Punent, b'erja totali ta' 56 km ², mingħajr żona ta' art, u b'laguna fonda 11-il metru.
L-Iskoll ta' Antiope, f'18°15'S, 168°24'W, 180 km fix-Xlokk, huwa promontorju ċirkolari b'dijametru ta' madwar 400 metru, b'fond inqas minn 9.5 metru.
L-Iskoll ta' Haran, f'21°33'S, 168°55'W, 294 km fil-Lbiċ.

Minbarra dawn, l-Iskoll ta' Albert Meyer, (20°53'S, 172°19'W, twila u wiesgħa kważi ħames kilometri, fonda inqas minn tliet metri, 326 km fil-Lbiċ) mhux uffiċjalment mitluba minn Niue, u l-eżistenza ta' Haymet Rocks, (26°S, 160°W, 1,273 km fil-Lvant-ix-Xlokk) hija dubjuża.

Niue huwa waħda mill-ikbar gżejjer tal-qroll fid-dinja. L-art tikkonsisti minn irdumijiet tal-ġebla tal-ġir tul il-kosta ċentrali ta' promontorju li jgħola għal madwar 60 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar. Hemm skoll tal-qroll madwar il-gżira, b'nuqqas kbir ta' kontinwazzjoni biss fl-iskoll li jinsab fil-kosta ċentrali tal-Punent, viċin il-belt kapitali Alofi. Karatteristika notevoli hija n-numru ta' għerien tal-ġebla tal-ġir li jinstabu qrib il-kosta.

Il-gżira, bejn wieħed u ieħor għandha forma ovali (b'dijametru ta' madwar 18-il kilometru), b'żewġ bajjiet kbar mad-dawra tal-kosta tal-Punent, il-Bajja Alofi fiċ-ċentru u l-Bajja Avatele fin-Nofsinhar. Bejn dawn hemm il-promontorju tal-Punt Halagigie. Peniżola żgħira, il-Punt TePā, hija qrib l-insedjament ta' Avatele fil-Lbiċ. Ħafna mill-popolazzjoni tgħix qrib il-kosta tal-Punent, madwar il-belt kapitali, u fil-Majjistral.

Ftit mill-ħamrija hija ġeokimikament mhux tas-soltu. Din it-tip ta' ħamrija hija tropikali u kienet estremament esposta għall-elementi, b'livelli għoli ta' ħadid u ossidi tal-aluminju (oxisol) u merkurju, u fiha livelli għoljin ta' radjoattività naturali. M'hemm kważi l-ebda uranju, iżda r-radjonukleidi Th-230 u Pa-231 huma fuq quddiem nett fil-katina tad-diżintegrazzjoni. Din hija l-istess distribuzzjoni ta' elementi li jinstabu b'mod naturali f'qiegħ il-baħar fond ħafna, iżda l-evidenza ġeokimika tissuġġerixxi li l-oriġini ta' dawn l-elementi l-erożjoni estrema tal-qroll u għadis tal-baħar għal żmien qasir xi 120,000 sena ilu. L-Upwelling Endotermiku, li permezz tagħha s-sħana vulkanika naturali ħafifa tattira l-ilma baħar 'il fuq fond permezz tal-qroll poruż, kważi ċertament tikkontribwixxi wkoll.

Ekonomija

L-ekonomija ta' Niue hija żgħira, bil-Prodott Domestiku Gross (PDG) ta' NZ $17-il miljun fl-2003, jew US $10 miljun fil-parità ta' poter tal-akkwist. Ħafna attivitajiet ekonomomiċi jduru madwar il-gvern. Il-gvern kien tradizzjonalment inkarigat bl-organizzazzjoni u bil-ġestjoni tal-affarijiet tal-pajjiż il-ġdid sa mill-1974. Madankollu, peress li l-ekonomija laħqet stadju fejn ir-regolamentazzjoni statali tista' issa ċċedi lis-settur privat, hemm sforz kontinwu biex tiżviluppa s-settur privat. Wara ċ-Ċiklun Heta, il-gvern ħa impenn kbir fabur ir-riabilitazzjoni u l-iżvilupp tas-settur privat.

Il-gvern alloka $1 miljun għas-settur privat, li ntefqu fuq l-għajnuna lin-negozji meqruda miċ-ċiklun, u fil-kostruzzjoni tal-Park Industrijali Fonuakula. Dan il-park industrijali huwa lest u xi negozji diġà qed joperaw minnu. Il-Park Industrijali Fonuakula huwa mmexxi miċ-Ċentru tan-Negozju ta' Niue, organizzazzjoni kważi governattiva li tipprovdi servizzi ta' pariri għan-negozji.

Ħafna familji Niueani jkabbru għelejjel tagħhom stess bħala l-ikel għas-sussistenza u xi wħud jiġu mibjugħa fil-Makete Niue f'Alofi, jew jiġu esportati lejn il-familji tagħhom fi New Zealand. It-taro Niuean hija magħrufa fis-Samoa bħala "talo Niue" u fis-swieq internazzjonali bħala taro roża. Niue tesporta wkoll it-taro lejn is-suq ta' New Zealand. It-taro ta' Niue hija varjetà naturali u hija reżistenti ħafna għall-parassiti.

Il-Gvern Niuean u l-Grupp tal-Isjolli (bl-Ingliż: Reef Group) minn New Zealand bdiet żewġ impriżi konġunti fl-2003 u fl-2004 li jinvolvu l-iżvilupp tas-sajd u operat tal-meraq tan-noni (Morinda citrifolia, siġra żgħira bil-frott li jittiekel). NFP hija impriża konġunta tal-ipproċessar tal-ħut frisk, l-iktar it-tonn (tal-pinna s-safra, tal-għajnejn kbar u l-alonga), għall-esportazzjoni lejn is-swieq barranin. NFP topera minn impjant tal-ħut mill-aqwa f'Amanau fin-Nofsinhar ta' Alofi, li tlesta u nfetaħ f'Ottubru 2004.

F'Awwissu 2005, kumpanija tax-xogħol fil-minjieri Awstraljana, Goldfields Yamarna, issuġġeriet li Niue jista' jkollu wieħed mill-ikbar depożiti ta' uranju fid-dinja. Minn kmieni f'Settembru dawn it-tamiet kienu meqjusa bħala ottimisti żżejjed, u tard f'Ottubru l-kumpanija kkanċellat il-pjanijiet tagħha għax-xogħol fil-minjieri, wara li ħabbret li t-tħaffir esplorattiv ma kien identifika xejn ta' valur kummerċjali. Il-Kummissjoni Awstraljana tat-Titoli u l-Investimenti ressqet akkużi f'Jannar 2007 kontra żewġ diretturi tal-kumpanija, issa msejħa Mining Projects Group Ltd, li jallegaw li l-aġir tagħhom kien qarrieqi u li abbużaw minn informazzjoni privileġġata. Dan il-każ ġie solvut barra mill-qorti fl-Lulju 2008, u ż-żewġ naħat irtiraw it-talbiet tagħhom.

Ir-rimessi mill-espatrijati Niueani kienu sors ewlieni ta' kambju barrani fis-snin 70 tas-seklu 20 u fil-bidu tas-snin 80 tas-seklu 20. Il-migrazzjoni kontinwa ta' Niueani lejn New Zealand tul iż-żmien naqqset il-ħtieġa li diversi nies jibagħtu r-rimessi.

L-għajnuna barranija, prinċipalment minn New Zealand, kienet sors prinċipali ta' dħul għall-gżira. Għalkemm ħafna għajnuna barranija Niueana tiġi minn New Zealand, in-nazzjon gżira attwalment titlef NZ$ 250,000 fis-sena.

L-ispejjeż tal-Gvern konsistentement jaqbżu d-dħul b'livell sostanzjali, minkejja l-għajnuna minn New Zealand bl-issussidjar tal-pagi tas-servizz pubbliku. Il-gvern jiġġenera wkoll xi dħul, prinċipalment mit-taxxa fuq id-dħul, it-taxxa fuq l-importazzjoni u l-kiri ta' linji tat-telefon. Il-gvern għal żmien qasir tkixxef dwar il-ħolqien ta' sistema "bankarja offshore", iżda, taħt pressjoni mit-Teżor Amerikan, qabel li jtemm l-appoġġ tiegħu għall-iskemi maħsuba biex titnaqqas it-taxxa f'pajjiżi bħal New Zealand. Niue issa jipprovdi Reġistrazzjoni tal-Kumpaniji awtomatizzata, li hija amministrata mill-Ministeru ta' New Zealand għall-Iżvilupp Ekonomiku. L-Assemblea Leġiżlattiva ta' Niue għaddiet l-Att dwar it-Taxxa fuq il-Konsumatur ta' Niue fl-ewwel ġimgħa ta' Frar 2009, u t-taxxa ta' 12.5 % fuq oġġetti u servizzi kienet mistennija tidħol fis-seħħ fl-1 ta' April 2009. It-taxxa fuq id-dħul tbaxxiet, u t-taxxa fuq l-importazzjoni setgħet terġa' tiġi stabbilita għal żero ħlief għal oġġetti simili għax-xorb, għat-tabakk, u għall-alkoħol . It-taxxa fuq id-dħul sekondarju tbaxxiet minn 35 % għal 10 %, bl-għan iddikjarat ta' trawwim ta' produttività tax-xogħol li żdiedet.

Fl-1997, l-Internet Assigned Numbers Authority (IANA), taħt kuntratt mad-Dipartiment tal-Kummerċ Amerikan, assenjat l-Internet Users Society-Niue (IUS-N), organizzzazzjoni mhux bi skop ta' qligħ, bħala maniġer tad-dominju .nu fuq l-internet.

Mill-2003, IUS-N bdiet tinstalla l-konnessjonijiet Wi-fi fil-belt kapital ta' Alofi u fl-irħula fil-qrib, u tespandi l-kopertura tal-Wi-fi fil-villaġġi, biex b'hekk Niue sar Nazzjon tal-Wi-Fi. Biex tiżgura s-sigurtà għal dipartimenti tal-Gvern, IUS-N tipprovdi lill-gvern konnessjoni DSL sigura b'konnessjoni IUS-N-Internet permezz tas-satellita, bl-ebda spiża.

Fl-2003, il-Gvern impenja ruħu li jiżviluppa u jespandi l-produzzjoni tal-vanilla bl-appoġġ ta' NZAID. Il-vanilla ilha tikber fis-selvaġġ f'Niue għal żmien twil. Minkejja l-intopp ikkawżat mill-qerda taċ-Ċiklun Heta fil-bidu tal-2004, kien hemm ħidma għaddejja rigward il-produzzjoni tal-vanilla. Il-pjan ta' espansjoni beda bl-impieg tal-ħaddiema bla xogħol jew sottoimpjegati. Fil-mument, il-fokus huwa fl-oqsma tal-ħsad u tal-kummerċjalizzazzjoni.

L-ekonomija ta' Niue sofriet minħabba ċ-Ċiklun Heta tropikali devastanti fl-4 ta' Jannar 2004. Il-Pjan Integrat Strateġiku ta' Niue (NISP) huwa l-pjan ta' żvilupp nazzjonali għall-istabbiliment ta' prijoritajiet nazzjonali għall-iżvilupp. Fl-2008, Niue kien għadu qed jirkupra b'mod sħiħ mid-devastazzjoni taċ-Ċiklun Heta.

Fil-qasam tal-kummerċ, Niue huwa attwalment fil-proċess ta' negozjati ma' pajjiżi tal-Paċifiku oħra għal ftehimiet ta' kummerċ ħieles, PICTA TIS, Ftehimiet ta' Sħubija Ekonomika mal-Unjoni Ewropea, u PACER Plus mal-Awstralja u ma' New Zealand. L-Uffiċċju tal-Konsulent Kap tal-Kummerċ (OCTA) diġà ġie stabbilit biex jassisti lil Niue u lil pajjiżi oħrajn tal-Paċifiku fin-negozjati tal-PACER Plus.

Sport

Minkejja li Niue huwa pajjiż żgħir, numru ta' sports differenti huma popolari. Ir-rugby huwa l-aktar sport popolari fi Niue, kemm mal-irġiel kif ukoll man-nisa. Niue kien champion fit-tornew FORU tat-Tazza tal-Oċeanja tan-Netbol li jintlagħab biss min-nisa. Hemm korsa tal-golf ta' disa' toqob ġewwa Fonuakula. Hemm kostruzzjoni tal-bowling taħt lawn aħdar. Il-futbol huwa sport popolari f'Niue, kif muri mit-Tornew tal-Futbol ta' Niue.