Aqbeż għall-kontentut

Mogħdija tal-Ġgant

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Il-Mogħdija tal-Ġgant.

Il-Mogħdija tal-Ġgant (bl-Ingliż: Giant's Causeway; bl-Irlandiż: Clochán an Aifir)[1] hija żona ta' madwar 40,000 kolonna tal-bażalt mdaħħlin ġo xulxin u li rriżultaw minn żbroff antik ta' fissura vulkanika.[2][3] Tinsab fil-Kontea ta' Antrim tul il-kosta tat-Tramuntana tal-Irlanda ta' Fuq, madwar tliet mili (ħames kilometri) fil-Grigal tar-raħal ta' Bushmills.

Ġiet iddikjarata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1986 u bħala riżerva naturali nazzjonali mid-Dipartiment tal-Ambjent għall-Irlanda ta' Fuq fl-1987. Fi stħarriġ li sar fl-2005 fost il-qarrejja tar-Radio Times, il-Mogħdija tal-Ġgant ssemmiet bħala r-raba' l-ikbar fost l-għeġubijiet naturali fir-Renju Unit.[4]

L-uċuħ ta' fuq tal-kolonni jiffurmaw qisu taraġ li jwassal minn tarf l-irdumijiet u jisparixxi taħt il-baħar. Il-biċċa l-kbira tal-kolonni huma eżagonali, għalkemm uħud għandhom erba', ħames, seba' jew tmien naħat. L-itwal ilaħħqu għoli ta' xi 12-il metru (39 pied), u l-lava ssolidifikata fl-irdumijiet f'xi postijiet tlaħħaq saħansitra ħxuna ta' 28 metru (92 pied).[5]

Is-sjieda u l-ġestjoni tal-biċċa l-kbira tal-Mogħdija tal-Ġgant u l-Kosta tal-Mogħdija tal-Ġgant, bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, hija f'idejn in-National Trust. Is-sit huwa wieħed mill-iżjed attrazzjonijiet turistiċi popolari fl-Irlanda ta' Fuq[6], u laqa' iktar minn 998,000 viżitatur fl-2019.[7] L-aċċess għall-Mogħdija tal-Ġgant huwa mingħajr ħlas: wieħed mhux bilfors irid jaċċessa s-s-sit miċ-ċentru għall-viżitaturi li jimponi miżata.[8] Is-sjieda tal-kumplament tas-sit hija f'idejn il-Proprjetà tal-Kuruna u diversi sidien tal-art privati.

Ġeoloġija

[immodifika | immodifika s-sors]

Bejn 50 u 60 miljun sena ilu, matul l-Epoka Paleoċena, il-Kontea ta' Antrim kienet soġġetta għal attività vulkanika intensiva, meta bażalt imdewweb u ferm fluwidu ppenetra s-saffi tal-karbonat tal-kalċju (magħruf aħjar bħala l-ġibs) u fforma promontorju vulkaniku estensiv. Meta l-lava birdet, seħħet il-kontrazzjoni. Il-kontrazzjoni orizzontali ħolqot xquq b'mod simili għal meta jinxef it-tajn, u x-xquq baqgħu jikbru iktar 'l isfel kif birdet il-massa, u b'hekk iffurmaw strutturi qishom pilastri, li ħolqu qishom konsenturi orizzontali u ssawru fi strutturi msejħa "gallettini ġeoloġiċi". F'bosta każijiet, il-frattura orizzontali rriżultat f'wiċċ fil-qiegħ li huwa konvess, filwaqt li l-wiċċ ta' fuq tas-segment t'isfel huwa konkavu u b'hekk jidħlu f'xulxin u jorbtu tajjeb ma' xulxin. Id-daqs tal-kolonni primarjament ġie ddeterminat mill-veloċità tat-tberrid tal-lava.[9] In-network estensiv tal-fratturi pproduċa l-kolonni distintivi li naraw attwalment. Il-bażalt oriġinarjament kien jagħmel parti minn promontorju vulkaniku kbir imsejjaħ il-Promontorju ta' Thule, li fforma matul l-Epoka Paleoċena.[10]

Sit ta' wirt ġeoloġiku

[immodifika | immodifika s-sors]

Bis-saħħa tar-rwol ewlieni tiegħu fl-iżvilupp tal-vulkanoloġija bħala dixxiplina tal-ġeoxjenzi, u b'mod partikolari l-oriġini tal-bażalt, il-blat tal-Epoka Paleoċena tal-Mogħdija tal-Ġgant u tal-Kosta tal-Mogħdija tal-Ġgant ġie inkluż mill-Unjoni Internazzjonali tax-Xjenzi Ġeoloġiċi (IUGS) fost il-lista ta' 100 "sit ta' wirt ġeoloġiku" minn madwar id-dinja li ġiet ippubblikata f'Ottubru 2022.[11]

Sit ta' Wirt Dinji

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-Mogħdija tal-Ġgant u l-Kosta tal-Mogħdija tal-Ġgant ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1986 u ż-żona ta' lqugħ tas-sit ġiet immodifikata kemxejn fl-2016.[12]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (vii) "Post fejn iseħħu fenomeni naturali tal-għaġeb jew fejn hemm żoni ta' ġmiel naturali u ta' importanza estetika eċċezzjonali"; u l-kriterju (viii) "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta stadji importanti tal-istorja tad-dinja, inkluż it-trapass tal-ħajja, il-proċessi ġeoloġiċi kontinwi sinifikanti fl-iżvilupp tat-tipi differenti ta' art, jew il-karatteristiċi ġeomorfiċi jew fiżjografiċi sinifikanti".[12]

Leġġenda

[immodifika | immodifika s-sors]
Inċiżjoni ta' Susanna Drury tal-1768 imsejħa "Veduta tal-Mogħdija tal-Ġgant mil-Lvant".

Skont leġġenda, il-kolonni huma l-fdalijiet ta' mogħdija mibnija minn ġgant. Il-ġrajja ssostni li l-ġgant Irlandiż Fionn mac Cumhaill (Finn MacCool), miċ-Ċiklu Fenjan tal-mitoloġija Gaelika, ġie sfidat għal ġlieda mill-ġgant Skoċċiż Benandonner. Fionn aċċetta l-isfida u bena l-mogħdija tul il-Fliegu tat-Tramuntana biex it-tnejn li huma setgħu jiltaqgħu. F'verżjoni waħda tal-ġrajja, Fionn jirbaħ kontra Benandonner.[13] F'verżjoni oħra, Fionn jistaħba minn Benandonner meta jinduna li l-għadu tiegħu huwa ferm ikbar minnu. Il-mara ta' Fionn, Sadhbh, għamlet tabirruħha li Fionn kien it-tarbija tagħha u poġġietu f'benniena. Meta Benandonner ra d-daqs tat-"tarbija", huwa jdaħħal f'moħħu li missier it-tarbija, Fionn, bilfors kien xi ġgant fost il-ġganti. B'hekk jaħrab lejn l-Iskozja bil-biża' u jeqred il-mogħdija warajh biex b'hekk Fionn ma jkunx jista' jiġi għalih.[14] Tul il-kosta hemm kolonni bażaltiċi identiċi (li huma parti mill-istess fluss antik tal-lava) fl-Għar ta' Fingal fil-gżejra Skoċċiża ta' Staffa, u x'aktarx li l-ġrajja ġiet influwenzata minn dan il-fatt.[15]

B'mod kumplessiv fil-mitoloġija Irlandiża, Fionn mac Cumhaill mhuwiex ġgant iżda eroj b'ħiliet sovranaturali, kuntrarjament għal dak li tissuġġerixxi din il-leġġenda partikolari. F'Fairy and Folk Tales of the Irish Peasantry (1888), jiġi nnotat li maż-żmien, "l-allat pagani tal-Irlanda [...] ċkienu fuq li ċkienu fl-immaġinazzjoni popolari sa ma saru elfi; min-naħa l-oħra, l-eroj pagani kibru fuq li kibru sa ma saru ġganti".[16] Ma teżisti l-ebda ġrajja pre-Kristjana dwar il-Mogħdija tal-Ġgant, iżda x'aktarx li oriġinarjament jekk kienet teżisti kienet assoċjata mal-Fomorjani (Fomhóraigh);[17] l-isem bl-Irlandiż Clochán na bhFomhóraigh jew Clochán na bhFomhórach ifisser "taraġ tal-Fomhóraigh". Il-Fomhóraigh huma razza ta' ħlejqiet mitoloġiċi tal-mitoloġija Irlandiża li xi kultant kienu deskritti bħala ġganti u li oriġinarjament x'aktarx li kienu parti minn panteon pre-Kristjan.[18]

Turiżmu

[immodifika | immodifika s-sors]
Kolonni bażaltiċi ħomor.

L-Isqof ta' Derry żar is-sit fl-1692. L-eżistenza tal-mogħdija tħabbret lid-dinja inġenerali s-sena ta' wara permezz tal-preżentazzjoni ta' dokument lis-Soċjetà Rjali mingħand Sir Richard Bulkeley, membru tal-Kulleġġ tat-Trinità, f'Dublin. Il-Mogħdija tal-Ġgant kisbet attenzjoni internazzjonali meta l-artista minn Dublin Susanna Drury għamlet pitturi tal-post bl-akkwarelli fl-1739; Drury rebħet l-ewwel premju għal dawn il-pitturi li ngħata lilha mis-Soċjetà Rjali ta' Dublin fl-1740 u ġew inċiżi fl-1743.[19] Fl-1765, entrata dwar il-mogħdija dehret fil-volum nru 12 tal-Encyclopédie Franċiża, bis-saħħa tal-inċiżjonijiet ta' Drury; l-inċiżjoni tal-"Veduta mil-Lvant" dehret f'volum ta' pjanċi tal-1768 li ġew ippubblikati għall-Encyclopédie.[20] Fid-didaskalija tal-pjanċi, il-ġeologu Franċiż Nicolas Desmarest issuġġerixxa, għall-ewwel darba fil-karta stampata, li dawn it-tip ta' strutturi kellhom oriġini vulkanika.

Is-sit sar popolari għall-ewwel darba mat-turisti matul is-seklu 19, b'mod partikolari wara l-ftuħ tal-Linja tat-Tramm tal-Mogħdija tal-Ġgant, u wħud mill-fdalijiet tal-kummerċjaliżmu tneħħew biss wara li n-National Trust bdiet tieħu ħsieb is-sit fis-snin 60 tas-seklu 20. Il-viżitaturi jistgħu jimxu fuq il-kolonni tal-bażalt li jinsabu qrib il-baħar, madwar nofs mil 'il bogħod mid-daħla tas-sit.

Ċentru għall-viżitaturi

[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Mogħdija tal-Ġgant fid-dawl ta' nżul ix-xemx.

Il-mogħdija ma kellhiex ċentru permanenti għall-viżitaturi bejn is-sena 2000 u l-2012, peress li l-binja ta' qabel, li nbniet fl-1986, ħadet in-nar fis-sena 2000.[21] Filwaqt li l-approvazzjoni preliminari ngħatat għal żvilupp iffinanzjat pubblikament (iżda ġestit privatament) mill-Ministru għall-Ambjent ta' dak iż-żmien u l-membru tad-DUP Arlene Foster fl-2007[22], il-finanzjament pubbliku ġie ffriżat minħabba li ġie perċepit kunflitt ta' interess bejn l-iżviluppatur privat propost u d-DUP.[23][24] Fl-aħħar mill-aħħar, l-iżviluppatur privat irtira l-oġġezzjoni legali għall-pjan iffinanzjat pubblikament, u ċ-ċentru l-ġdid għall-viżitaturi nfetaħ uffiċjalment fl-2012.[25] Il-kostruzzjoni tiegħu ġiet iffinanzjata min-National Trust, mill-Bord tat-Turiżmu tal-Irlanda ta' Fuq, mill-Fond tal-Heritage Lottery u minn donazzjonijiet pubbliċi.[26] Mill-ftuħ tiegħu, iċ-ċentru l-ġdid għall-viżitaturi ngħata reċensjonijiet imħallta minn dawk li żaru l-mogħdija, minħabba l-prezzijiet tad-dħul, id-disinn taċ-ċentru, il-kontenuti tiegħu u l-kollokazzjoni tiegħu ftit 'il bogħod mill-mogħdija.[27] Fl-2018, iċ-ċentru għall-viżitaturi laqa' 1,011,473 ruħ.[28]

Kien hemm ftit kontroversji rigward il-kontenut ta' xi oġġetti eżibiti fiċ-ċentru għall-viżitaturi, li jirreferu għall-veduta kreazzjonista fir-rigward tal-età tad-dinja.[29][30] Filwaqt li dawn l-inklużjonijiet intlaqgħu mill-President tal-grupp evanġelista tal-Irlanda ta' Fuq, il-Fondazzjoni Caleb[31], in-National Trust iddikjarat li l-inklużjonijiet kienu jiffurmaw parti żgħira biss tal-wirja u li n-National Trust "tappoġġa bis-sħuħ l-ispjegazzjoni xjentifika tal-ħolqien tal-blat 60 miljun sena ilu".[32] Kampanja online biex jitneħħa l-materjal kreazzjonista ġiet varata fl-2012, u mbagħad, in-National Trust wettqet rieżami u kkonkludiet li għandhom jiġu emendati biex l-enfasi primarja tkun l-ispjegazzjoni xjentifika dwar l-oriġini tal-mogħdija. L-ispjegazzjonijiet kreazzjonisti xorta waħda għadhom imsemmijin iżda ġew ippreżentati bħala twemmin tradizzjonali ta' xi komunitajiet reliġjużi iktar milli spjegazzjoni li tikkompeti fir-rigward l-oriġini tal-mogħdija.[33]

Karatteristiċi notevoli

[immodifika | immodifika s-sors]

Uħud mill-istrutturi fiż-żona, peress li kienu soġġetti għal diversi miljuni ta' snin ta' erożjoni, u jingħad li qishom diversi oġġetti, fosthom Orgni u Buz tal-Ġgant. Karatteristiċi oħra jinkludu bosta kolonni bażaltiċi ħomor żgħar li ġew affettwati mill-erożjoni, magħrufa bħala Għajnejn il-Ġgant, li nħolqu bl-iżblukkar ta' ħaġriet bażaltiċi; it-Taraġ tar-Ragħaj; ix-Xehda tan-Naħal; l-Arpa tal-Ġgant; iċ-Ċmieni; ix-Xatba tal-Ġgant u l-Ħotba tal-Ġemel.

  • Il-Buz tal-Ġgant.
    Il-Buz tal-Ġgant.
  • Il-kolonni tal-bażalt.
    Il-kolonni tal-bażalt.
  • Iċ-Ċmieni.
    Iċ-Ċmieni.

Flora u fawna

[immodifika | immodifika s-sors]

Iż-żona tal-Mogħdija tal-Ġgant hija post fejn ifittxu l-kenn l-għasafar tal-baħar, bħall-gawwi tat-Tramuntana, iċ-ċiefa, il-margun komuni, il-margun tat-toppu, il-pluverott, il-mus geddumu rqiq u l-mus tal-baħar, filwaqt li l-formazzjonijiet tal-blat affettwati mill-erożjoni jospitaw bosta tipi ta' pjanti, inkluż l-Asplenium marinum, it-Trifolium arvense, ix-Scilla verna, iż-żwien tal-baħar u l-orkidea Coeloglossum viridae. F'Ottubru 2011 intqal li nstabet kolonja ta' stromatoliti fil-Mogħdija tal-Ġgant – sejba mhux tas-soltu, peress li l-istromatoliti normalment jinstabu f'ilmijiet iktar sħan b'kontenut ogħla ta' melħ mill-ilmijiet tal-Mogħdija tal-Ġgant.[34]

Strutturi simili

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-kolonni bażaltiċi huma karatteristika vulkanika komuni u jeżistu f'diversi skali. It-tberrid veloċi jipproduċi kolonni bażaltiċi iżgħar.

Trasport

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-linja ferrovjarja bejn Belfast u Derry amministrata mill-Kumpanija Ferrovjarja tal-Irlanda ta' Fuq hija kkollegata ma' Coleraine u mal-binarji ferrovjarji bejn Coleraine u Portrush. Lokalment, Ulsterbus tipprovdi konnessjonijiet mal-istazzjonijiet ferrovjarji. Hemm mixja xenika ta' seba' mili (11-il kilometru) minn Portrush biswit il-Kastell ta' Dunluce u l-Mogħdija tal-Ġgant u l-linja ferrovjarja ta' Bushmills.

Iktar qari

[immodifika | immodifika s-sors]
  • Letitia Elizabeth Landon, The Giant's Causeway (a poetical illustration to a painting by Thomas Mann Baynes).
  • Jagla, E. A.; Rojo, A. G. (2002). "Sequential fragmentation: the origin of columnar quasihexagonal patterns". PMID 11863628. S2CID 33030461.
  • Philip S. Watson (2000). The Giant's Causeway. O'Brien: Printing Press. ISBN 0-86278-675-4.

Referenzi

[immodifika | immodifika s-sors]
  1. ^ "Clochán an Aifir/Giant's Causeway". logainm.ie (bl-Ingliż). Miġbur 2023-03-02.
  2. ^ Centre, UNESCO World Heritage. "Giant's Causeway and Causeway Coast". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2023-03-02.
  3. ^ Jack Challoner, John Farndon, Rodney Walshaw (2004). Rocks, Minerals and the Changing Earth. Southwater. p. 19. ISBN 9781842159750.
  4. ^ "Caves win 'natural wonder' vote" (bl-Ingliż). 2005-08-02. Miġbur 2023-03-02.
  5. ^ Meng, Qingxiang; Yan, Long; Chen, Yulong; Zhang, Qiang (9 November 2018). "Generation of numerical models of anisotropic columnar jointed rock mass using modified centroidal Voronoi diagrams". Symmetry. 10 (11): 618.
  6. ^ "Northern Ireland Tourist Board - 2008-08-18 Giant's Causeway remains Northern Ireland's Top Attraction". web.archive.org. 2011-07-14. Arkivjat mill-oriġinal fl-2011-07-14. Miġbur 2023-03-02.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
  7. ^ "ALVA | Association of Leading Visitor Attractions". www.alva.org.uk. Miġbur 2023-03-02.
  8. ^ "Giant's Causeway: Public right of way to be protected" (bl-Ingliż). 2018-03-14. Miġbur 2023-03-02.
  9. ^ "Mystery Of Hexagonal Column Formations Such As Giant's Causeway Solved With Kitchen Materials". ScienceDaily (bl-Ingliż). Miġbur 2023-03-02.
  10. ^ Geoffroy, Laurent; Bergerat, Françoise; Angelier, Jacques (September 1996). "Brittle tectonism in relation to the Palaeogene evolution of the Thulean/NE Atlantic domain: a study in Ulster". Geological Journal. 31 (3): 259–269.
  11. ^ "The First 100 IUGS Geological Heritage Sites. IUGS International Commission on Geoheritage. IUGS" (PDF).
  12. ^ a b Centre, UNESCO World Heritage. "Giant's Causeway and Causeway Coast". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2023-03-02.
  13. ^ "The Giant's Causeway". The Dublin Penny Journal, il-ħarġa nru 5 (1832), p. 33.
  14. ^ Jones, Richard. Myths and Legends of Britain and Ireland. New Holland Publishers, 2006. p. 131.
  15. ^ "The Giant Crystal Project : Basalt columns / Pseudocrystals". web.archive.org. 2007-11-07. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2017-04-11. Miġbur 2023-03-02.
  16. ^ "Fairy and Folk Tales of the Irish Peasantry: Giants: Giants". www.sacred-texts.com. Miġbur 2023-03-02.
  17. ^ Lyle, Paul. Between Rocks and Hard Places: Discovering Ireland's Northern Landscapes. The Stationery Office, 2010. p. 3.
  18. ^ Monaghan, Patricia. The Encyclopedia of Celtic Mythology and Folklore. Infobase Publishing, 2004. p. 198.
  19. ^ Arnold, Bruce (2002). Irish Art: A Concise History. New York: Thames & Hudson. p. 62. ISBN 0-500-20148-X.
  20. ^ "Susanna Drury, the Causeway, and the Encyclopédie, 1768". web.archive.org. 2006-09-28. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2006-09-28. Miġbur 2023-03-02.
  21. ^ "BBC News | NORTHERN IRELAND | Investigation into Causeway blaze". news.bbc.co.uk. Miġbur 2023-03-02.
  22. ^ "Developer set to get Causeway nod" (bl-Ingliż). 2007-09-10. Miġbur 2023-03-02.
  23. ^ "Causeway must be public - council" (bl-Ingliż). 2007-09-12. Miġbur 2023-03-02.
  24. ^ "Developer's DUP link 'no bearing'" (bl-Ingliż). 2007-09-11. Miġbur 2023-03-02.
  25. ^ "Developer ends Causeway challenge" (bl-Ingliż). 2009-05-19. Miġbur 2023-03-02.
  26. ^ "Causeway gets £9m tourist grant" (bl-Ingliż). 2010-03-22. Miġbur 2023-03-02.
  27. ^ "GIANT'S CAUSEWAY VISITOR CENTRE (Bushmills) - All You Need to Know BEFORE You Go". Tripadvisor (bl-Ingliż). Miġbur 2023-03-02.
  28. ^ "ALVA | Association of Leading Visitor Attractions". www.alva.org.uk. Miġbur 2023-03-02.
  29. ^ "National Trust in Giant's Causeway creationism row". The Independent (bl-Ingliż). 2012-07-05. Miġbur 2023-03-02.
  30. ^ "Causeway centre gives creationist view - UTV Live News". web.archive.org. 2012-07-06. Arkivjat mill-oriġinal fl-2012-07-06. Miġbur 2023-03-02.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
  31. ^ "Online group calls for removal of creationist exhibit at Giant's Causeway" (bl-Ingliż). 2012-07-05. Miġbur 2023-03-02.
  32. ^ "Trust in Causeway creationism row". independent (bl-Ingliż). Miġbur 2023-03-02.
  33. ^ "Trust amends Causeway centre 'Creationist' exhibit" (bl-Ingliż). 2012-10-03. Miġbur 2023-03-02.
  34. ^ "Stromatolite colony found in Giant's Causeway" (bl-Ingliż). 2011-10-14. Miġbur 2023-03-02.
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Mogħdija_tal-Ġgant&oldid=315786"