Klondike
Klondike (pronunzja: /ˈklɒndaɪk/; mill-Hän: Tr'ondëk; li tfisser "ilma tal-ġebel użat bħala martell") huwa reġjun fit-territorju ta' Yukon, fil-Majjistral tal-Kanada. Jinsab madwar ix-xmara Klondike, li hija xmara żgħira li tidħol fix-xmara Yukon mil-Lvant fil-Belt ta' Dawson. Ir-reġjun huwa sempliċement reġjun ġeografiku informali, u ma għandu l-ebda funzjoni għat-territorju bħal xi tip ta' reġjun amministrattiv. Jinsab fit-territorju tradizzjonali tal-Ewwel Ġens tat-Tr'ondëk Hwëch'in.
Klondike sar magħruf minħabba t-Tellieqa għad-Deheb ta' Klondike, li bdiet fl-1896 u li damet sal-1899. Minn dak iż-żmien 'l hawn, fi Klondike baqgħet issir estrazzjoni kontinwa tad-deheb, għajr għal pawża fl-aħħar tas-snin 60 u fil-bidu tas-snin 70 tas-seklu 20.
Fl-2023, il-pajsaġġ kulturali ta' Tr'ondëk-Klondike tniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO bis-saħħa li joħroġ fid-dieher l-adattament tal-poplu Tr'ondëk Hwëch'in għall-kolonizzazzjoni Ewropea li bdiet fl-aħħar tas-seklu 19.[1]
Klima u ekoloġija[immodifika | immodifika s-sors]
Klondike għandu klima sub-Artika (Dfc skont il-klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen), li kważi xxaqleb għal klima tat-tundra (ET skont il-klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen). Il-klima tkun sħuna matul is-sajf qasir, u kiesħa ħafna matul ix-xitwa twila. Sal-aħħar ta' Ottubru jifforma s-silġ fuq ix-xmajjar. Għall-biċċa l-kbira tas-sena, l-art tiffriża sa fond ta' 1 sa 3 metri (3 sa 10 piedi).[2] Il-pajsaġġ huwa miksi bis-siġar tal-abit tal-Amerki, tal-luq u tal-betula, kif ukoll b'veġetazzjoni ta' max-xmara.
X'aktarx li s-salamun ilu jagħmel migrazzjoni mill-Oċean Paċifiku għax-xmara Klondike biex jirriproduċi għal mill-inqas 65,000 sena, u l-evidenza arkeoloġika tissuġġerixxi li ilu jiġi mistad saħansitra minn 11,500 sena ilu.[3] Il-karibù jagħmlu migrazzjoni wkoll tul ir-reġjun ta' Klondike matul il-migrazzjonijiet staġonali tagħhom. Speċijiet oħra li jinstabu fir-reġjun jinkludu l-alċi, l-ors iswed, l-ors grizzly, il-linċi, il-marten, il-lupu, il-wolverine, in-nagħġa ta' Dall u l-beaver.
Hemm impjant tat-tbassir tat-temp għal Klondike li jinsab tul l-Awtostrada ta' Dempster, qrib id-daħla tan-Nofsinhar tal-Park Territorjali ta' Tombstone, f'elevazzjoni ta' 973 metru (3,192 pied).
| Data klimatika għal Klondike, Yukon, temp. normali fl-1981-2006, temp. estremi fl-1966-2010: 3,192 pied (973 metru) | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Xahar | Jan | Fra | Mar | Apr | Mej | Ġun | Lul | Aww | Set | Ott | Nov | Diċ | Sena |
| Temp. għolja rekord f'°C (°F) | 7
(44) |
8
(46) |
6
(42) |
15
(59) |
30
(86) |
30
(86) |
28
(82) |
28
(82) |
26
(78) |
18
(65) |
10
(50) |
7
(44) |
30
(86) |
| Temp. għolja medja f'°C (°F) | −1.7
(29.0) |
0.3
(32.5) |
2.5
(36.5) |
9.6
(49.3) |
18.6
(65.5) |
24.0
(75.2) |
24.6
(76.2) |
22.2
(72.0) |
15.2
(59.3) |
7.1
(44.8) |
−0.6
(31.0) |
0.0
(32.0) |
25.8
(78.5) |
| Temp. għolja medja ta' kuljum f'°C (°F) | −14.9
(5.2) |
−11.2
(11.9) |
−6.8
(19.8) |
1.5
(34.7) |
10.0
(50.0) |
17.2
(63.0) |
18.5
(65.3) |
15.1
(59.2) |
7.9
(46.2) |
−1.9
(28.5) |
−11.2
(11.8) |
−11.8
(10.7) |
1.0
(33.9) |
| Temp. medja ta' kuljum f'°C (°F) | −21.1
(−6.0) |
−18.0
(−0.4) |
−14.4
(6.1) |
−5.8
(21.6) |
3.5
(38.3) |
9.8
(49.7) |
11.4
(52.6) |
8.2
(46.8) |
2.1
(35.7) |
−7.1
(19.3) |
−16.7
(1.9) |
−18.0
(−0.4) |
−5.5
(22.1) |
| Temp. baxxa medja ta' kuljum f'°C (°F) | −26.9
(−16.4) |
−24.7
(−12.5) |
−21.8
(−7.2) |
−12.9
(8.8) |
−2.7
(27.1) |
2.7
(36.8) |
4.5
(40.1) |
1.6
(34.8) |
−3.6
(25.6) |
−11.9
(10.6) |
−22.0
(−7.6) |
−23.9
(−11.0) |
−11.8
(10.8) |
| Temp. baxxa medja f'°C (°F) | −40.4
(−40.7) |
−37.9
(−36.3) |
−34.9
(−30.9) |
−24.4
(−12.0) |
−10.1
(13.9) |
−2.7
(27.1) |
−0.6
(30.9) |
−3.8
(25.2) |
−11.4
(11.4) |
−25.0
(−13.0) |
−34.4
(−30.0) |
−37.6
(−35.7) |
−43.5
(−46.3) |
| Temp. baxxa rekord f'°C (°F) | −52
(−61) |
−48
(−55) |
−42
(−44) |
−35
(−31) |
−23
(−9) |
−7
(19) |
−3
(26) |
−9
(16) |
−25
(−13) |
−35
(−31) |
−45
(−49) |
−46
(−50) |
−52
(−61) |
| Medja ta' jiem bil-preċipitazzjoni f'mm (pulzieri) | 24
(0.96) |
22
(0.86) |
29
(1.16) |
18
(0.71) |
21
(0.84) |
46
(1.80) |
75
(2.94) |
67
(2.64) |
49
(1.94) |
39
(1.53) |
29
(1.15) |
45
(1.78) |
464
(18.31) |
| Medja ta' jiem bil-borra f'cm (pulzieri) | 24
(9.6) |
22
(8.6) |
29
(11.6) |
18
(6.9) |
4.1
(1.6) |
0.25
(0.1) |
trace | 0.51
(0.2) |
8.4
(3.3) |
32
(12.7) |
28
(11.2) |
45
(17.8) |
211.26
(83.6) |
| Sors: XMACIS2 (temp. normali, estremi u preċipitazzjoni/borra fl-1991-2006)[4] | |||||||||||||
Politika[immodifika | immodifika s-sors]
Klondike huwa distrett tal-Assemblea Leġiżlattiva ta' Yukon. L-eks mexxej ta' Yukon, il-Liberali Sandy Silver, jirrappreżenta d-distrett elettorali ta' Klondike.
Storja[immodifika | immodifika s-sors]
Il-poplu Tr'ondëk Hwëch'in ilu jokkupa r-reġjun ta' Klondike għal iktar minn 9,000 sena, u l-UNESCO ddikjarat li r-reġjun "ġie ttrasformat b'mod fundamentali matul l-okkupazzjoni kolonjali ta' dawn l-artijiet". Il-kummerċjanti Ewropej bdew jaslu fir-reġjun f'nofs is-seklu 19, u fl-1874 ġie stabbilit l-ewwel sit kummerċjali fi Klondike (il-Forti ta' Reliance). Ftit wara, fl-1876, għadda l-Att Indjan (mingħajr negozjati mal-indiġeni), li rrestrinġa l-possibbiltà tal-Kanadiżi Indiġeni li jkomplu bil-prattiki kulturali tagħhom u jgħixu fl-artijiet oriġinali tagħhom. Dan l-att u l-iskoperta tal-metalli prezzjużi fl-inħawi wasslu għal żieda kostanti fil-wasla tal-kolonjalisti matul is-snin 80 tas-seklu 19, u fl-1893 ġie stabbilit l-ewwel insedjament permanenti ta' nies mhux indiġeni f'Ch'ëdähdëk (Erbgħin Mil), fis-sit ta' post tal-kaċċa antik tal-indiġeni. Meta ġie skopert id-deheb fil-qrib fl-1896, ġew stabbiliti diversi rħula u l-pajsaġġ madwar Klondike ġie ttrasformat f'ċentru industrijali. Waslu kważi 30,000 ruħ fil-Belt ta' Dawson fil-ftit snin ta' wara. F'nofs l-1901 saret spedizzjoni minn California bit-tama li jintwera li Klondike kien is-sit tal-Ġnien Bibbliku tal-Eden. Din ġiet sponsorizzata ($50,000) mis-Sur Morris K. Jessup; b'naturalista Amerikan (Norman Buxton) u żewġ xjenzati Russi (Waldemar Bogaras u Waldemar Jochelson).[5][6] Il-poplu Tr'ondëk Hwëch'in ġie mġiegħel jagħmel rilokazzjoni iktar 'l isfel tul ix-xmara lejn kamp anċestrali msejjaħ Moosehide, li mbagħad sar iċ-ċentru tal-komunità indiġena sas-snin 50 tas-seklu 20.
Wara li ntemmet it-Tellieqa għad-Deheb ta' Klondike għall-ħabta tal-bidu tas-seklu 20, bosta mill-irħula li ġew stabbiliti f'qasir żmien saru rħula diżabitati, iżda l-Belt ta' Dawson baqgħet il-belt kapitali ta' Yukon sal-1953 (meta mbagħad il-belt kapitali ġiet ittrasferita lejn Whitehorse).
Sit ta' Wirt Dinji[immodifika | immodifika s-sors]
Tr'ondëk-Klondike ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2023 bħala pajsaġġ kulturali magħmul minn diversi siti arkeoloġiċi.[1]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju wieħed tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".[1]
Komponenti[immodifika | immodifika s-sors]
Is-sit huwa magħmul minn tmien komponenti.[1]
Dawn it-tmien siti juru evidenza arkeoloġika rigward it-tranżizzjoni mill-użu tal-art tal-indiġeni għal wieħed Ewropew, u l-interazzjonijiet bejn iż-żewġ kulturi.
It-tmien komponenti tas-Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO huma dawn li ġejjin:
- il-Forti ta' Reliance: l-ewwel sit kummerċjali fi Klondike, li nbena fl-1874;
- Ch'ëdähdëk (Erbgħin Mil): sit tal-kaċċa tradizzjonali u l-eqdem insedjament Ewropew f'Yukon, li ġie abbandunat kif intemmet it-Tellieqa għad-Deheb ta' Klondike;
- Ch'ëdähdëk Tth'än K'et (iċ-Ċimiterju ta' Dënezhu): ċimiterju tal-Ewwel Ġnus b'madwar 22 qabar;
- il-Forti ta' Cudahy u l-Forti ta' Constantine: fortijiet stabbiliti fl-1893 u fl-1895 u abbandunati ftit wara;
- Tr'ochëk: kamp tas-sajd tradizzjonali;
- il-Belt ta' Dawson: il-belt ewlenija u ċ-ċentru industrijali ta' Yukon matul it-Tellieqa għad-Deheb ta' Klondike;
- Jëjik Dhä Dënezhu Kek'it (il-Villaġġ ta' Moosehide): post importanti ta' ġabra għall-Ewwel Ġens tat-Tr'ondëk Hwëch'in u l-post fejn għamlu r-rilokazzjoni matul l-espansjoni Ewropea;
- Tthe Zra¸y Kek'it (il-Belt is-Sewda): sit arkeoloġiku u insedjament indiġenu abbandunat li ntuża fis-seklu 19 għall-kummerċ bis-saħħa tal-influss tal-kolonjalisti Ewropej.
Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]
- ^ a b ċ d Centre, UNESCO World Heritage. "Tr’ondëk-Klondike". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2024-06-27.
- ^ "Collier's New Encyclopedia (1921)/Klondike, The - Wikisource, the free online library". en.wikisource.org (bl-Ingliż). Miġbur 2024-06-27.
- ^ Halffman, Carrin M.; Potter, Ben A.; McKinney, Holly J.; Finney, Bruce P.; Rodrigues, Antonia T.; Yang, Dongya Y.; Kemp, Brian M. (6 October 2015). "Early human use of anadromous salmon in North America at 11,500 y ago". Proceedings of the National Academy of Sciences. 112 (40): 12344–12348.
- ^ "xmACIS2". xmacis.rcc-acis.org. Miġbur 2024-06-27.
- ^ "Paper 1". paperspast.natlib.govt.nz. Miġbur 2024-06-27.
- ^ "Paper 2". paperspast.natlib.govt.nz. Miġbur 2024-06-27.