Fasil Ghebbi
Fasil Ghebbi (bl-Amharic: ፋሲል ግቢ) hija fortizza li tinsab f'Gondar, ir-Reġjun ta' Amhara, l-Etjopja. Ġiet stabbilita fis-seklu 17 mill-Imperatur Fasilides u kienet tintuża bħala r-residenza tal-imperaturi Etjopjani. L-arkitettura unika tagħha turi diversità ta' influwenzi, inkluż karatteristiċi Ħindu, Għarab u Barokki. Minħabba l-importanza storika u l-arkitettura tagħha, il-fortizza tniżżlet fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1979.[1] Ghebbi hija kelma bl-Amharic li tfisser "struttura magħluqa".[2]
Il-kumpless ta' binjiet tal-fortizza jinkludi l-kastell ta' Fasilides, il-palazz ta' Iyasu I, is-Sala ta' Dawit III, il-kastell tal-Imperatriċi Mentewab, sede tal-kanċillier u librerija ta' Yohannes I, sala tal-banketti tal-Imperatriċi Bakaffa, stalel, u tliet knejjes: Asasame Qeddus Mikael, Elfign Giyorgis u Gemjabet Mariyam.
Storja
[immodifika | immodifika s-sors]L-oriġini ta' Fasil Ghebbi jmorru lura għat-tradizzjoni antika tal-imperaturi Etjopjani li kienu jivvjaġġaw madwar it-territorji tagħhom, u li kienu jgħixu abbażi tal-għelejjel prodotti mir-raħħala u li kienu jirresjedu fit-tined. Abbażi ta' din ir-rabta, dawn l-inħawi spiss kienet issir referenza għalihom bħala katama ("kamp" jew "insedjament iffortifikat") jew makkababya, l-isem mogħti lill-kamp imperjali fil-Kronaka Rjali ta' Baeda Maryam.[3] L-Imperatur Fasilides ma baqax isegwi din it-tradizzjoni ta' vvjaġġar qalb it-territorji, u stabbilixxa l-belt ta' Gondar bħala l-belt kapitali tiegħu; il-permanenza relattiva tagħha twassal biex il-belt titqies bħala importanti storikament.
Fi ħdan il-belt kapitali, Fasilides ordna l-kostruzzjoni ta' binja imponenti, il-Fasil Gemb jew il-Kastell ta' Fasilides. Skont vjaġġatur mill-Jemen, Hassan ibn Ahmad al-Haymi li żar il-palazz fl-1648 meta kienu ilu ftit snin biss li nbena, l-arkitett tal-palazz kien l-Indjan Abdal Kerim li qabel kien ħadem fuq il-palazz tal-Imperatur Susenyos I f'Danqaz.[4] Skont il-Kronaka Rjali, il-binjiet ta' Yohannes I u ta' Iyasu I ġew irrapportati li kienu nbnew minn raġel jismu Walda Giyorgis, li ġie deskritt bħala raġel tassew "intelliġenti". L-użu ta' arkitett Etjopjan minflok wieħed barrani f'dan il-każ jissuġġerixxi li sa dak iż-żmien il-komunità ta' barranin f'Gondar fil-biċċa l-kbira tagħha kienet tkeċċiet.[5]
Al-Haymi, li baqa' impressjonat bil-palazz, jiddeskrivih bħala dar kbira tal-ġebel u tal-ġebla tal-ġir u "waħda mill-binjiet, li jistħoqqilha l-ammirazzjoni, kif ukoll l-isbaħ fost l-għeġubijiet straordinarji". Il-palazz kien jintuża bħala r-residenza tal-familja rjali. Merkant Armen jismu Khoja Murad żar il-palazz imperjali fl-1696 u sostna li kien hemm mill-inqas 80 tifel u tifla rjali "jiġru 'l hemm u 'l hawn". Minbarra l-palazz prinċipali, imperaturi sussegwenti bħal Bakaffa, Iyasu I u Mentewab bnew l-istrutturi tagħhom stess madwar il-kumpless imperjali u kabbruh b'mod konsiderevoli.[6][7] Fl-aħħar tas-snin 50 tas-seklu 20, Thomas Pakenham żar Fasil Ghebbi u osserva li "qalb il-palazzi kien hemm il-fdalijiet ta' paviljuni u strutturi tal-belt imperjali".[8]
Għadd kbir ta' binjiet f'Fasil Ghebbi ma ġewx ippreservati sa żminijietna, iżda xorta waħda hemm bosta binjiet li ġew rinnovati kemm waqt l-okkupazzjoni Taljana fl-aħħar tas-snin 30 tas-seklu 20 kif ukoll wara li l-Etjopja reġgħet kisbet l-indipendenza tagħha. Is-sit tniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1979. Fid-deċiżjoni tagħha, l-UNESCO ddikjarat li Fasil Ghebbi jirrappreżenta b'mod leali ċ-ċivilizzazzjoni Etjopjana moderna fit-Tramuntana tal-Lag ta' Tana li feġġet fil-bidu tas-seklu 17 u li influwenzat l-arkitettura Etjopjana għal bosta snin. Fasil Ghebbi tinkludi wkoll il-Banjijiet ta' Fasilides, kostruzzjoni attribwita lill-Imperatur Fasilides, u l-Kumpless Imperjali tal-Imperatriċi Mentewab f'Kuskam, li jitqies bħala waħda mill-iżjed destinazzjonijiet turistiċi importanti fil-pajjiż.
Deskrizzjoni
[immodifika | immodifika s-sors]Fasil Ghebbi tkopri erja ta' madwar 70,000 metru kwadru (750,000 pied kwadru). Lejn in-Nofsinhar tagħha hemm Adababay, is-suq ta' Gondar, fejn kienu jsiru l-proklamazzjonijiet imperjali, kienu jiġu ppreżentati t-truppi, u kienu jiġu ġġustizzjati l-kriminali; attwalment sar park tal-belt.[9]
Is-Sala ta' Dawit tinsab fil-parti tat-Tramuntana tal-istruttura magħluqa, biswit il-binja attribwita lil Bakaffa u l-Knisja ta' Asasame Qeddus Mikael. Spiss magħrufa bħala d-"Dar tal-Kant", Stuart Munro-Hay jinnota li din jaf kienet interpretazzjoni żbaljata tal-Amharic zofan bet ("Dar id-Divan" jew "Dar it-Tron") bħala zafan bet ("Dar il-Kant"). Munro-Hay jiddeskriviha bħala "binja sostanzjali fuq sular wieħed b'torri tond fir-rokna tax-Xlokk tagħha", bi traċċi ta' torri tond iżgħar fir-rokna tal-Grigal u traċċi ta' torri kwadru fir-rokna tal-Majjistral "li l-biċċa l-kbira tiegħu ċediet". Fuq ġewwa tal-binja hemm sala twila waħda, li "kienet imdawla bit-twieqi u bid-daħliet bil-ħnejjiet tas-soltu li kienu jipprovdu l-aċċess għall-binja". Mill-2002, is-Sala ta' Dawit ma għandhiex saqaf iktar.[10]
Fasil Ghebbi hija mdawra bi swar b'tul ta' 900 metru (3,000 pied) bi tnax-il daħla. Skont l-ordni kontra l-arloġġ, dawn huma: Fit Ber (imsejħa wkoll Jan Tekle Ber) li tagħti għal Adababay; Wember Ber (id-Daħla tal-Imħallfin); Tazkaro Ber (id-Daħla tal-Kommemorazzjoni Funebri), li kellha pont li nqered waqt il-ġlied matul ir-renju ta' Iyasu II; Azaj Tequre Ber (id-Daħla ta' Azaj Tequre), li darba kienet ikkollegata b'pont mal-Knisja ta' Adababay Tekle Haymanot; Adenager Ber (id-Daħla tal-Ħajjata tal-Għażil), li kienet ikkollegata b'pont mal-Knisja ta' Qeddus Rafael fis-sezzjoni tan-nissieġa ta' Gondar; id-Daħla ta' Qwali Ber (id-Daħla tal-Qaddejja tar-Reġina), qrib id-daħla moderna tal-Knisja ta' Elfin Giyorgis fi ħdan is-swar; Imbilta Ber (id-Daħla tal-Mużiċisti); Elfign Ber (id-Daħla tal-Appartamenti Privati), li kienet tagħti aċċess għall-appartamenti privati ta' Fasil Ghebbi; Balderas Ber (id-Daħla tal-Kmandant tal-Kavallerija); Ras Ber (id-Daħla tar-Ras), magħrufa wkoll bħala Qwarenyoch Ber (id-Daħla tal-Poplu Qwara); Ergeb Ber (id-Daħla tal-Ħamiem), magħrufa wkoll bħala Kechin Ashawa Ber (id-Daħla tar-Rigali); Inqoye Ber (id-Daħla tal-Prinċipessa Inqoye, omm l-Imperatriċi Mentewab; u Gimjabet Mariyam Ber (id-Daħla tat-Teżor ta' Santa Marija), li tagħti għaz-zuntier tal-Knisja ta' Gimjabet Mariyam.[11]
Sit ta' Wirt Dinji
[immodifika | immodifika s-sors]Fasil Ghebbi fir-Reġjun ta' Gondar ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1979.[1]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet".[1]
Gallerija
[immodifika | immodifika s-sors]
Iktar qari
[immodifika | immodifika s-sors]- Solomon Woredekal, "Restoration of historical monuments of Gondar", Annales d'Ethiopie, 13 (1985), pp. 119-133.
Referenzi
[immodifika | immodifika s-sors]- ^ a b ċ Centre, UNESCO World Heritage. "Fasil Ghebbi, Gondar Region". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2024-01-11.
- ^ Appleyard, David (2013). Colloquial Amharic (2nd ed.). Routledge. ISBN 9781136303036.
- ^ Munro-Hay, Ethiopia, the unknown land: a cultural and historical guide (Londra: I.B. Tauris, 2002), p. 118.
- ^ Pankhurst, Richard (1982). History Of Ethiopian Towns. p. 109. ISBN 9783515032049.
- ^ Pankhurst, Richard (1982). History Of Ethiopian Towns. p. 126. ISBN 9783515032049.
- ^ Pankhurst, Richard (1982). History Of Ethiopian Towns. p. 124. ISBN 9783515032049.
- ^ Richard Pankhurst, The Ethiopians: A History (Oxford: Blackwell, 2001), pp. 109f.
- ^ Pakenham, The Mountains of Rasselas (New York: Reynal & Co., 1959), p. 42.
- ^ Munro-Hay, Ethiopia, pp. 114f.
- ^ Munro-Hay, Ethiopia, pp. 126-128.
- ^ Munro-Hay, Ethiopia, pp. 118-120.