Lingwa Erżjana

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
(Rindirizzat minn Erżjan)
Vanġelu tal-1821 bil-lingwa Erżjana

Il-lingwa Erżjana (bl-Erżjan: эрзянь кель, bl-ittri Rumani: erzäń këľ, ippronunzjata [ˈerʲzʲanʲ ˈkelʲ]), jew l-Erżjan, hija mitkellma minn madwar 37,000 ruħ fil-partijiet tat-Tramuntana, tal-Lvant u tal-Majjistral tar-Repubblika tal-Mordovja u fir-reġjuni biswit ta’ Nizhny Novgorod, Chuvashia, Penza, Samara, Saratov, Orenburg, Ulyanovsk, it-Tatarstan u l-Baxkortostan fir-Russja. Dijaspora tinstab ukoll fl-Armenja, fl-Estonja kif ukoll fil-Każakstan u fi stati oħra tal-Asja Ċentrali. Attwalment, l-Erżjan jinkiteb bl-alfabett Ċirilliku bl-ebda modifika fil-varjant li jintuża fir-Russu. Fil-Mordovja, l-Erżjan huwa lingwa uffiċjali flimkien mal-Moksha u mar-Russu.[1]

Il-lingwa tappartjeni għall-fergħa Mordvinika tal-lingwi Uraliċi. L-Erżjan huwa lingwa b’rabta sfiqa mal-Moksha iżda għandu fonetika, morfoloġija u vokabularju distinti.

Fonoloġija[immodifika | immodifika s-sors]

Konsonanti[immodifika | immodifika s-sors]

It-tabella li ġejja telenka l-fonemi tal-konsonanti tal-Erżjan flimkien mal-fonemi tal-konsonanti ekwivalenti tagħhom bl-alfabett Ċirilliku.[2]

Labjali Alveolari Postalveolari Palatali Velari
sempliċi pal.
Nasali /m/ м /n/ н /nʲ/ нь /ŋ/ (н)
Plussiva bla vuċi /p/ п /t/ т /tʲ/ ть /k/ к
leħen /b/ б /d/ д /dʲ/ дь /ɡ/ г
Affrikativa bla vuċi /t͡s/ ц /t͡sʲ/ ць /t͡ʃ/ ч
Frikattiva bla vuċi /f/ ф /s/ с /sʲ/ сь /ʃ/ ш /x/ х
leħen /v/ в /z/ з /zʲ/ зь /ʒ/ ж
Trill /r/ р /rʲ/ рь
Approssimanti /l/ л /lʲ/ ль /j/ й

Nota dwar it-traskrizzjoni bl-ittri Rumani: fl-istudji tal-lingwi Uraliċi, il-membri tas-serje palatalizzati ġeneralment jinkitbu bħala ń, ť, ď, ċ, ś, ź, ŕ, ľ, filwaqt li l-ħsejjes postalveolari jinkitbu bħala č, š, ž.

Il-pari minimi bejn /n/ u /ŋ/ jinkludu:

  • /janɡa/ "tul il-mogħdija", fejn l-alveolari /n/ taz-zokk tinżamm qabel il-każ prolattiv li jispiċċa bil-/ɡa/, vs. /jaŋɡa/, il-forma konegattiv tal-verb /jaŋɡams/ "kiser"
  • /jonks/ "tajjeb", suġġett jew oġġett li jikkomplementa il-/ks/ translattiv, vs. /joŋks/ "direzzjoni; żona".

Vokali[immodifika | immodifika s-sors]

L-Erżjan għandu sistema sempliċi b’ħames vokali.[3]

Quddiem Wara
Għolja i u
Medja e o
Baxxa a

Il-vokali ta’ quddiem /i/ u /e/ għandhom varjanti ċentralizzati [ï] u [ë] immedjatament wara konsonanti alveolari sempliċi, eż. s [sïnʲ] "huma", seń [sënʲ] "blu".

Armonija fil-vokali[immodifika | immodifika s-sors]

Bħal f'ħafna lingwi Uraliċi oħra, l-Erżjan għandu armonija fil-vokali. Ħafna għeruq fihom jew vokali ta' quddiem (/i/, /e/) jew vokali ta' wara (/u/, /o/). Barra minn hekk, is-suffissi kollha bil-vokali medji għandhom żewġ forom: il-forma li għandha tintuża tiġi ddeterminata mis-sillaba finali taz-zokk. Il-vokali baxxa (/a/), li tinstab fil-każ komparattiv -шка (ška) "id-daqs ta'" u l-prolattiv -ка/-га/-ва (ka/ga/va) "punt spazjali trasversali li jintuża ma' verbi taċ-ċaqliq kif ukoll tal-pożizzjoni" hija vokali ta' wara u mhix soġġetta għall-armonija fil-vokali.

Ir-regoli tal-armonija fil-vokali huma kif ġej:

  1. Jekk is-sillaba finali tal-kelma zokk ikun fiha vokali ta' quddiem, tintuża l-forma ta' quddiem tas-suffiss: веле (veĺe) "villaġġ", велесэ (veĺese) "f'villaġġ"
  2. Jekk is-sillaba finali tal-kelma zokk ikun fiha vokali ta’ wara, u tkun segwita minn konsonanti sempliċi (mhux palatalizzati), tintuża l-forma ta’ wara tas-suffiss: кудо (kudo) "dar", кудосо (kudoso) "f'dar"

Madankollu, jekk il-vokali ta' wara tkun segwita minn konsonanti palatalizzata jew glide palatali, l-armonija fil-vokali tinkiser u tintuża l-forma "ta' quddiem" tas-suffiss: кальсэ (kaĺse) "biż-żafżafa", ойсэ (ojse) "bil-butir". Bl-istess mod, jekk zokk ta' vokali ta' quddiem ikun segwit minn suffiss ta' vokali ta' wara baxxa, is-sillabi sussegwenti jkun fihom armonija fil-vokali ta' wara: велеванзо (veĺevanzo) "fil-villaġġi kollha tiegħu"

B’hekk, il-ksur apparenti tal-armonija fil-vokali attestat fiz-zkuk, eż. yзере (uźere) "mannara", суре (suŕe) "ħajta (spaga)", huwa fil-fatt minħabba l-konsonanti palatalizzati /zʲ/ u /rʲ/.

Eċċezzjoni waħda għall-armonija fil-vokali ta' quddiem hija osservata f'/lʲ/ palatalizzata mhux finali, eż. aсфальтсо (asfaĺtso) "bl-asfalt".

Morfoloġija[immodifika | immodifika s-sors]

Bħal fil-lingwi uraliċi l-oħra kollha, l-Erżjan huwa lingwa agglutinattiva li tesprimi relazzjonijiet grammatikali permezz ta’ suffissi .

Nomi[immodifika | immodifika s-sors]

In-nomi jinflettu għall-każ, in-numru, id-definizzjoni u l-pussessur. L-Erżjan jiddistingwi tnax-il każ (hawnhekk murija bin-nom мода moda "art, ħamrija"). In-numru jiġi sistematikament distint biss bin-nomi definiti; għan-nomi indefiniti u għan-nomi b'suffiss possessiv, il-każ nominattiv biss għandu plural distint.[2][3]

Każ Indefinit Definit L-ewwel persuna sg. possessiv It-tieni persuna sg. possessiv It-tielet persuna sg. possessiv
singular plural singular plural singular plural singular/plural singular plural
nominattiv мода

moda
мода-т

moda-t
мода-сь

moda-ś
мода-тне

moda-ťńe
мода-м

moda-m
мода-н

moda-n
мода-т

moda-t
мода-зo

moda-zo
мода-нзo

moda-nzo
ġenitiv мода-нь

moda-ń
мода-нть

moda-ńť
мода-тне-нь

moda-ťńe-ń
dativ/allativ мода-нень

moda-ńeń
мода-нтень

moda-ńťeń
мода-тне-нень

moda-ťńe-ńeń
inessiv мода-со

moda-so
мода-сонть

moda-sońť
мода-тне-сэ

moda-ťńe-se
мода-со-н

moda-so-n
мода-со-т

moda-so-t
мода-со-нзo

moda-so-nzo
elativ мода-сто

moda-sto
мода-стонть

moda-stońť
мода-тне-стэ

moda-ťńe-ste
мода-сто-н

moda-sto-n
мода-сто-т

moda-sto-t
мода-сто-нзo

moda-sto-nzo
illativ мода-с

moda-s
мода-нтень

moda-ńťeń
мода-тне-с

moda-ťńe-s
мода-з-oн

moda-z-on
мода-з-oт

moda-z-ot
мода-з-oнзo

moda-z-onzo
prolativ мода-ва

moda-va
мода-ванть

moda-vańť
мода-тне-ва

moda-ťńe-va
мода-ва-н

moda-va-n
мода-ва-т

moda-va-t
мода-ва-нзo

moda-va-nzo
ablativ мода-до

moda-do
мода-донть

moda-dońť
мода-тне-дe

moda-ťńe-ďe
мода-до-н

moda-do-n
мода-до-т

moda-do-t
мода-до-нзo

moda-do-nzo
lativ мода-в

moda-v
- - - - -
translattiv мода-кс

moda-ks
мода-ксонть

moda-ksońť
мода-тне-кс

moda-ťńe-ks
мода-кс-oн

moda-ks-on
мода-кс-oт

moda-ks-ot
мода-кс-oнзo

moda-ks-onzo
abessiv мода-втомо

moda-vtomo
мода-втомонть

moda-vtomońť
мода-тне-втеме

moda-ťńe-vťeme
мода-втомо-н

moda-vtomo-n
мода-втомо-т

moda-vtomo-t
мода-втомо-нзo

moda-vtomo-nzo
komparattiv мода-шка

moda-ška
мода-шканть

moda-škańť
мода-тне-шка

moda-ťńe-ška
мода-шка-н

moda-ška-n
мода-шка-т

moda-ška-t
мода-шка-нзo

moda-ška-nzo

Il-pussessuri plurali jsegwu l-mudell tal-pussessuri tat-tieni persuna singular.

Każ Puss. fl-ewwel pers. pl. Puss. fit-2 pers. pl. Puss. fit-3 pers. pl.
singular/plural singular/plural singular/plural
nominattiv мода-нoк



moda-nok
мода-нк



moda-nk
мода-ст



</br> moda-st
inessiv






(. . . )
мода-со-нoк


moda-so-nok



(. . . )
мода-со-нк


moda-so-nk



(. . . )
мода-со-ст



</br> moda-so-st


(. . . )

Verbi[immodifika | immodifika s-sors]

Il-verbi tal-Erżjan jinflettu għat-temp u l-burdata, u jiġu kkonjugati iktar għal persuna tas-suġġett u l-oġġett.[2][3] Tradizzjonalment, hemm tliet tipi ta' zkuk: zkuk a-, zkuk o- u zkuk e-. Iz-zkuk a- dejjem iżommu z-zokk tal-vokali a fil-forom tat-temp tal-preżent mhux tat-tielet persuna, u fl-ewwel forom tal-passat tat-tielet persuna (eż. Pal a -ś "bies"). B'ħafna zkuk o- u zkuk e-, iz-zokk tal-vokali jitwaqqa' f'dawn il-forom (eż. iz-zokk o- van-ś "ħares", iz-zokk e- ńiľ-ś "bela'), imma hemm ukoll iz-zokk o- u l-verbi taz-zokk e- li jżommu l-vokali (udo "raqad", piďe "sajjar"). Rueter (2010) għalhekk jaqsam iz-zkuk tal-verbi fi zkuk li jżommu l-vokali u fi zkuk li jwaqqgħu l-vokali.[1]

Fil-burdata indikattiva, it-tliet tempi jiġu distinti: preżent/futur, l-ewwel passat, it-tieni (=abitwali) passat.[4]

burdata indikattiva
preżent/futur l-ewwel passat it-tieni passat
zokk a- zokk o- zokk e- a -stema e- stem a -stema
1sg мора-н



</br> mora-n
ван-ан



</br> van-an
пил-ян



</br> piľ-an
сод-ы-нь



</br> sod-i-ń
мер-и-нь



</br> meŕ-i-ń
моры-линь



</br> mori-ľiń
2sg мора-т



</br> mora-t
ван-ат



</br> van-at
пил-ят



</br> piľ-at
сод-ы-ть



</br> sod-i-ť
мер-и-ть



</br> meŕ-i-ť
моры-лить



</br> mori-ľiť
3sg мор-ы



</br> mor-i
ван-ы



</br> van-i
пил-и



</br> piľ-i
содa-сь



</br> soda-ś
мер-сь



</br> meŕ-ś
моры-ль



</br> mori-ľ
1pl мора-тано



</br> mora-tano
ван-тано



</br> van-tano
пиль-тяно



</br> piľ-ťano
сод-ы-нек



</br> sod-i-ńek
мер-и-нек



</br> meŕ-i-ńek
моры-линек



</br> mori-ľińek
2pl мора-тадо



</br> mora-tado
ван-тадо



</br> van-tado
пиль-тядо



</br> piľ-ťado
сод-ы-де



</br> sod-i-ďe
мер-и-де



</br> meŕ-i-ďe
моры-лиде



</br> mori-ľiďe
3pl мор-ыть



</br> mor-iť
ван-ыть



</br> van-iť
пил-ить



</br> piľ-iť
содa-сть



</br> soda-śť
мер-сть



</br> meŕ-śť
моры-льть



</br> mori-ľť
infinit мора-мс



</br> mora-ms
вано-мс



</br> vano-ms
пиле-мс



</br> piľe-ms
сода-мс



</br> soda-ms
мере-мс



</br> meŕe-ms
мора-мс



</br> mora-ms
"kanta" "ħares" 'bela'" "jaf" "qal" "kanta"

Il-forma tat-tielet persuna singular fil-preżent tintuża wkoll bħala participi preżenti. It-tieni passat huwa ffurmat billi żżid il-kopula tal-passat --ľ mal-partiċipju preżenti.

Il-kategoriji l-oħra tal-burdata huma:

  • kondizzjonali ( -ińďeŕa + suffissi tal-preżent)
  • konġuntiv (-v (o) ľ + suffissi tal-passat)
  • kondizzjonali-konġuntiv (-ińďeŕa-v (o) ľ + suffissi tal-passat)
  • desiderattiv (-ikseľ + suffissi tal-passat)
  • ivarja (zo + suffissi tal-preżent)
  • imperattiv (-k/-do)
kategoriji oħra tal-burdata
kondizzjonali konġuntiv kondizzjonali-konġuntiv desiderattiv
1sg ярс-ындеря-н

jars-ińďeŕa-n
ярсa-влинь

jarsa-vľiń
ярс-ындеря-влинь

jars-ińďeŕa-vľiń
мор-ыксэлинь

mor-ikseľiń
2sg ярс-ындеря-т

jars-ińďeŕa-t
ярсa-влить

jarsa-vľiť
ярс-ындеря-влить

jars-ińďeŕa-vľiť
мор-ыксэлить

mor-ikseľiť
3sg ярс-ындеря-й

jars-ińďeŕa-j
ярсa-воль

jarsa-voľ
ярс-ындеря-воль

jars-ińďeŕa-voľ
мор-ыксэль

mor-ikseľ
1pl ярс-ындеря-тано

jars-ińďeŕa-tano
ярсa-влинек

jarsa-vľińek
ярс-ындеря-влинек

jars-ińďeŕa-vľińek
мор-ыксэлинек

mor-ikseľińek
2pl ярс-ындеря-тадо

jars-ińďeŕa-tado
ярсa-влиде

jarsa-vľiďe
ярс-ындеря-влиде

jars-ińďeŕa-vľiďe
мор-ыксэлиде

mor-ikseľiďe
3pl ярс-ындеря-йть

jars-ińďeŕa-jť
ярсa-вольть

jarsa-voľť
ярс-ындеря-вольть

jars-ińďeŕa-voľť
мор-ыксэльть

mor-ikseľť
infinit ярса-мс

jarsa-ms
ярса-мс

jarsa-ms
ярса-мс

jarsa-ms
мора-мс

mora-ms
"kiel" "kiel" "kiel" "kanta"

Kitba[immodifika | immodifika s-sors]

Alfabett Ċirilliku[immodifika | immodifika s-sors]

L-alfabett Erżjan modern huwa l-istess bħal tar-Russu:[2]

А

/a/

Б

/b/

В

/v/

Г

/ɡ/

Д

/d/

Е

/je/

Ё

/jo/

Ж

/ʒ/

З

/z/

И

/i/

Й

/j/

К

/k/

Л

/l/

М

/m/

Н

/n/

О

/o/

П

/p/

Р

/r/

С

/s/

Т

/t/

У

/u/

Ф

/f/

Х

/x/

Ц

/t͡s/

Ч

/t͡ʃ/

Ш

/ʃ/

Щ

/ʃt͡ʃ/

Ъ

/-/

Ы

/ɨ/

Ь

/◌ʲ/

Э

/e/

Ю

/ju/

Я

/ja/

L-ittri ф, х, щ u ъ jintużaw biss fil-kelmiet mislufa mir-Russu. Il-verżjoni ta’ qabel l-1929 tal-alfabett Erżjan kienet tinkludi l-ittra addizzjonali b’legatura tal-alfabett Ċirilliku En Ge (Ҥ ҥ) f’xi pubblikazzjonijiet.

Flimkien mal-konsonanti alveolari т, д, ц, с, з, н, л, u р, il-vokali jintużaw biex issir distinzjoni bejn artikolazzjonijiet sempliċi u palatalizzati b’mod simili għar-Russu: а, э, ы, о, у jiġu wara l-alveolari sempliċi, filwaqt li я, е, и, ё, ю jiġu wara l-alveolari palatalizzati, eż. та /ta/, тє /te/, ты /ti/, то /to/, ту /tu/ vs. тя /tʲa/, те /tʲe/, ти /tʲi/, тё /tʲo/, тю /tʲu/. Jekk wara ma jkunx hemm vokali, il-palatalizzazzjoni tiġi indikata b’ь, eż. ть /tʲ/. Wara l-konsonanti mhux alveolari, ikun hemm а, е, и, о, у biss, eż. па /pa/, пе /pe/, пи /pi/, по /po/, пу /pu/.

Alfabett Latin[immodifika | immodifika s-sors]

L-alfabett Latin ġie approvat uffiċjalment mill-gvern ta' Nizhne-Volzhskiy Kray fl-1932, iżda qatt ma ntuża:

a в c ç d ә efgyijklmnoprs ş tuvxz ƶ ь

Il-verżjoni l-oħra tal-alfabett Latin teżisti:

a ä bc č ć d ď e ë fghijkl ľ mn ń o ö pr ŕ s š ś t ť u ü vyz ž ź

Bibljografija[immodifika | immodifika s-sors]

  • A.I. Bryzhinskiy, O.V. Pashutina, Ye.I. Chernov.  Биобиблиографический справочник. Saransk: Mordovskoye Knizhnoye Izdatelystvo, 2001. ISBN 5-7595-1386-9.
  • Vasilij D'omin.  Эрзянь писательде ёвтнемат. Saransk, 2005. ISBN 5-7595-1665-5.
  • Ksenija Djordjevic & Jean-Leo Leonard. . Paris: L'Harmattan, 2006, ISBN 2-296-00147-5.
  • Makar E. Evsev'ev.  С приложением образцов мокшанских склонений и спряжений. Москва: Центральное издательство народов СССР, 1928.
  • Jack Rueter. . Suomalais-Ugrilaisen Seuran Toimituksia 261. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura, 2010, ISBN 978-952-5667-23-3 [print], ISBN 978-952-5667-24-0 [online].
  • D.V. Tsygankin.: Словарь географических названий республики Мордовия. Saransk, 2005. ISBN 5-7493-0780-8.

Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]

  1. ^ a b Rueter, Jack (2013-12-01). "The Erzya Language. Where is it spoken?". Études finno-ougriennes (bl-Ingliż) (45).
  2. ^ a b ċ d Saarinen, Sirkka. "Erzya e-learning course" (PDF). Ludwig-Maximilians-Universität München.
  3. ^ a b ċ Zaicz, Gábor (1998). "Mordva". In Abondolo, Daniel (ed.). The Uralic Languages. London: Routledge. pp. 184–218.
  4. ^ Rueter, Jack (2010). Adnominal Person in the Morphological System of Erzya. Suomalais-Ugrilaisen Seuran Toimituksia 261. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.