Ċrieki tal-Ġebel tas-Senegambja
Iċ-Ċrieki tal-Ġebel tas-Senegambja (bil-Franċiż: Cercles mégalithiques de Sénégambie) jew iċ-Ċrieki tal-Ġebel ta' Wassu[1] huma gruppi ta' ċrieki tal-ġebel megalitiċi li jinsabu fit-Tramuntana ta' Janjanbureh, il-Gambja, u fis-Senegal ċentrali. Mifruxa f'erja ta' 30,000 km2 (12,000 mil kwadru),[2] xi kultant jinqasmu fiċ-ċrieki tal-ġebel ta' Wassu (il-Gambja) u ta' Sine-Saloum (is-Senegal), iżda din hija diviżjoni purament nazzjonali. Iċ-Ċrieki tal-Ġebel tas-Senegambja fihom iktar minn 1,000 ċirku tal-ġebel u tumbati tal-ħamrija mifruxa f'erja twila 350 kilometru (220 mil) u wiesgħa 100 kilometru (62 mil), u huma l-ikbar konċentrazzjoni ta' ċrieki tal-ġebel fid-dinja u pajsaġġ sagru estensiv li ntuża għal iktar minn 1,500 sena.[3] B'hekk iċ-Ċrieki tal-Ġebel tas-Senegambja tniżżlu fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2006.[4]
Deskrizzjoni u storja
[immodifika | immodifika s-sors]
Iċ-ċrieki tal-ġebel u ħaġar megalitiku ieħor li jinstabu fis-Senegal u fil-Gambja xi kultant jinqasmu f'erba' siti kbar: Sine Ngayene u Wanar fis-Senegal, u Wassu u Kerbatch fir-Reġjun Ċentrali tax-Xmara fil-Gambja. Fost dawn l-erba' siti kbar, hemm madwar 29,000 ġebla, 17,000 monument, u 2,000 sit individwali. Il-monumenti jikkonsistu minn dawk li qabel kienu blokok jew pilastri weqfin (uħud waqgħu), magħmula l-iktar mil-laterit b'uċuħ lixxi. Il-ġebel monolitiku huwa rranġat fi ċrieki, ċrieki doppji, iżolati jew weqfin apparti miċ-ċrieki (normalment lejn il-Lvant) f'ringieli jew individwalment. Dan il-ġebel li jinsab apparti 'l barra miċ-ċrieki jissejjaħ ġebel frontali. Meta jkun hemm ġebel frontali f'żewġ ringieli paralleli u kkollegati, dan jissejjaħ ġebel tal-lira (strument mużikali).
Ir-riċerkaturi mhumiex ċerti meta nbnew dawn il-monumenti, iżda ġeneralment jaqblu li nbnew bejn is-seklu 3 Q.K. u s-seklu 16 W.K. It-tumbati funebri qrib il-kumpless ta' Wassu ġew datati li jmorru lura għad-927–1305, għalkemm mhuwiex ċar jekk it-tumbati funebri nbnewx qabel jew wara ċ-ċrieki tal-ġebel. L-arkeologi sabu wkoll bċejjeċ tal-fuħħar, difniet umani, xi oġġetti funebri u xi oġġetti tal-metall madwar iċ-ċrieki megalitiċi. Kollezzjoni żgħira tagħhom tista' tinstab fil-kollezzjoni ta' studju tal-Mużew Brittaniku li ngħatat b'donazzjoni mill-amministratur kolonjali Sir Richmond Palmer.[5] Dawn jinkludu brazzuletta tal-ħadid u żewġ lanez.
Il-kostruzzjoni tal-monumenti tal-ġebel turi evidenza ta' soċjetà prospera u organizzata abbażi tax-xogħol involut biex jinbnew dawn l-istrutturi. Il-ġebel ġie estratt minn barrieri tal-laterit bl-użu ta' għodod tal-ħadid, għalkemm ftit minn dawn il-barrieri ġew identifikati bħala barrieri kkollegati direttament ma' siti partikolari. Wara l-estrazzjoni tal-ġebel, kienu jsiru pilastri identiċi, jew ċilindriċi jew inkella poligonali, b'għoli medju ta' żewġ metri u b'piż medju ta' seba' tunnellati. Il-bennejja ta' dan il-ġebel megalitiku mhumiex magħrufa. Kandidati possibbli huma l-antenati tal-poplu Jola jew tal-poplu Wolof iżda wħud jemmnu li l-bennejja kienu l-poplu Serer.[6] Din l-ipoteżi ġejja mill-fatt li l-poplu Serer għadhom jużaw strutturi funebri bħal dawk li nstabu f'Wanar.[7]
Sit ta' Wirt Dinji
[immodifika | immodifika s-sors]
Iċ-Ċrieki tal-Ġebel tas-Senegambja ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2006.[4]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; u l-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet".[4]
Komponenti
[immodifika | immodifika s-sors]Il-Gambja:
- iċ-Ċrieki tal-Ġebel ta' Kerr Batch; 13.754565°N 15.068131°W;
- iċ-Ċrieki tal-Ġebel ta' Wassu; 13.691525°N 14.873111°W.
Is-Senegal:
- iċ-Ċrieki tal-Ġebel ta' Sine Ngayène; 13.695278°N 15.535278°W;
- iċ-Ċrieki tal-Ġebel ta' Wanar; 13.77429°N 15.52305°W.
Wassu
[immodifika | immodifika s-sors]Il-grupp ta' Wassu jinsab fid-distrett ta' Niani fil-Gambja, u huwa magħmul minn 11-il ċirku tal-ġebel assoċjati mal-ġebel frontali. L-itwal ġebla tal-grupp hija għolja 2.59 metri. Il-bennejja tal-monumenti ta' dan il-grupp kellhom għarfien kbir tal-ġeoloġija lokali tagħhom sabiex setgħu jsibu s-sorsi tal-ġebel tal-laterit. Żgur li kellhom ukoll ħila teknika kbira sabiex irnexxielhom jaslu għall-estrazzjoni tal-ġebel mingħajr ma jinqasam jew jixxaqqaq. L-iżjed skavi reċenti li saru fuq dawn iċ-ċrieki megalitiċi jmorru lura għall-kampanja Brittanika-Gambjana mmexxija minn Evans u Ozanne fl-1964 u fl-1965. Is-sejbiet ta' oqbra għenet għad-datazzjoni tal-monumenti bejn id-927 u l-1305.
Kerbatch
[immodifika | immodifika s-sors]Il-grupp ta' Kerbatch fih disa' ċrieki tal-ġebel u ċirku tal-ġebel doppju, u jinsab fid-distrett ta' Nianija, il-Gambja. Il-grupp ta' Kerbatch fih ġebla "bifida" b'għamla tal-ittra V (l-unika waħda fir-reġjun) li kienet inkisret fi tliet postijiet u waqgħet. Din il-ġebla, li kienet parti minn linja frontali, ġiet irrestawrata matul l-Ispedizzjoni Brittanika-Gambjana taċ-Ċrieki tal-Ġebel tal-1965 immexxija minn P. Ozanne. Matul din l-ispedizzjoni, Ozanne u t-tim tiegħu skavaw iċ-ċirku tal-ġebel doppju f'Kerbatch.[8]
Wanar
[immodifika | immodifika s-sors]Il-grupp ta' Wanar jinsab fid-distrett ta' Kaffrine, is-Senegal, u huwa magħmul minn 21 ċirku tal-ġebel u ċirku tal-ġebel doppju. Hemm ukoll bosta ġebel tal-lira (strument mużikali). Fil-fatt, terz tal-ġebel tal-lira kollu tas-Senegambja jinsab fil-grupp ta' Wanar. Il-monumenti kollha li nstabu fil-grupp ta' Wanar donnhom jimmarkaw oqbra, skont l-arkeologi li ħadmu hemmhekk. Ir-riċerkaturi ddeterminaw ukoll li s-sit l-ewwel kien jintuża għad-difniet u mbagħad il-ġebel żdied iktar 'il quddiem għal użi ritwali. Il-kostruzzjoni ta' dan il-grupp x'aktarx li saret bejn is-sekli 7 u 15 W.K.[9]
Programm attwali ta' datazzjoni li nbeda qed iwassal għal stimi ta' datazzjoni tal-kostruzzjoni taċ-ċirku tal-ġebel doppju għall-ħabta tas-sekli 12 u 13.[10] Fl-2008 saru xi skavi fuq iċ-ċirku tal-ġebel doppju fil-grupp ta' Wanar, u ġew distinti żewġ tipi ta' difniet: difniet sempliċi li kienu jikkonsistu minn fosos kbar issiġillati b'tumbata tal-ħamrija, u difniet iktar kumplessi li kienu fondi b'entrati dojoq. Fid-difniet kien hemm ukoll il-preżenza ta' materjali bħal brikks u l-ġibs, li tissuġġerixxi l-eżistenza ta' djar funebri li nbnew għall-ħabta tad-difniet.[11]
Instabu żewġ tipi ta' ġebel f'Wanar: ġebel twil u rqiq b'għamla ċilindrika; u ġebel iqsar u eħxen b'għamla trapezojdali wkoll. Instabet ukoll xejra fejn il-linji frontali ma kinux jaqblu maċ-ċrieki tal-ġebel korrispondenti, u din jaf tissuġġerixxi ordni kronoloġika li fiha nbnew il-monumenti.
Hemm bosta ħjiel ieħor fil-grupp ta' Wanar li jista' jispjega kif kienet id-dehra oriġinali ta' dawn il-monumenti. Pereżempju, iċ-ċirku intern taċ-ċirku tal-ġebel doppju fih ġebel monolitiku mwaqqa' li donnu jinfetaħ bħal imrewħa miċ-ċentru tal-monument. Dan jaf jissuġġerixxi, flimkien mas-sejbiet ta' ġebel tas-sejjieħ madwar il-monument, li qabel kien hemm saff tal-ġebel tas-sejjieħ taħt il-ġebel monolitiku, iċ-ċilindru magħmul miċ-ċirku intern u l-ġebel tas-sejjieħ jaf fl-imgħoddi kien mimli bil-ħamrija, b'tali mod li meta l-ġebel kien jegħleb minħabba l-pressjoni 'l barra, il-ġebel kien jaqa' lejn in-naħa ta' barra wkoll. Din it-teorija hija kkontestata peress li l-ġebel taċ-ċirku estern waqa' f'direzzjonijiet differenti, peress li ma kienx hemm pressjoni 'l barra.[12]
Instabu wkoll bċejjeċ tal-fuħħar sparpaljati madwar is-sit, midfuna f'diversi saffi tal-ħamrija. Is-saffi li fihom instabu l-bċejjeċ tal-fuħħar juru li dawn tpoġġew fl-istess żmien ta' wara t-tpoġġija tal-ġebel tas-sejjieħ, iżda qabel il-waqgħa tal-ġebel monolitiku. Fi kliem ieħor, il-bċejjeċ tal-fuħħar jaf ġew depożitati f'dan il-monument wara l-abbandun totali u/jew parzjali tal-ġebel monolitiku. B'mod kumplessiv, il-qerda ta' dan iċ-ċirku tal-ġebel doppju kienet diżintegrazzjoni bil-mod maż-żmien, u mhux waqgħa kbira f'daqqa waħda.
Abbażi ta' dawn is-sejbiet kollha, ir-riċerkaturi żviluppaw mudell possibbli għas-sekwenza tal-attività funebri li seħħet f'Wanar. Is-sekwenza fiha tliet fażijiet distinti: l-ewwel fażi tinkludi l-qtugħ tal-oqbra fis-sottoswol b'riti funebri, bħat-tqegħid ta' tumbati tal-ħamrija fuq l-oqbra; it-tieni fażi tinkludi t-tqegħid tal-ġebel wieqaf madwar it-tumbati; u t-tielet fażi kienet tikkonsisti fit-tqegħid tal-ġebel frontali wieqaf. X'aktarx ukoll li fit-tielet fażi dawn il-monumenti saru siti ta' attivitajiet ritwali u bdew jitpoġġew il-bċejjeċ taċ-ċeramika madwarhom. Il-ħallieqa ta' dan il-mudell jirrikonoxxu li sekwenzi oħra huma possibbli, u l-ordni tas-sekwenza ta' avvenimenti fiċ-ċirku tal-ġebel doppju jaf kienet differenti wkoll.
Sine Ngayene
[immodifika | immodifika s-sors]Il-grupp ta' Sine Ngayene huwa l-ikbar fost l-erba' gruppi, u fih 52 ċirku tal-ġebel, ċirku tal-ġebel doppju, u 1,102 ġebel imnaqqax. Ġeneralment huwa aċċettat li d-difniet individwali li nstabu hawnhekk saru qabel id-difniet multipli li huma assoċjati mal-kostruzzjoni taċ-ċrieki tal-ġebel. Il-grupp ta' Sine Ngayene jinsab kemm kemm fil-Majjistral ta' Sine, is-Senegal, fil-koordinati 15°32′W, 13°41′N.[13]
Fl-2002, ġiet varata spedizzjoni fit-tributarju tat-tbattil ta' Petit-Bao-Bolong; din issejħet bħala l-Proġett Arkeoloġiku ta' Sine-Ngayene (SNAP). It-tim sab siti tat-tidwib tal-ħadid u barrieri qrib il-monumenti. Sab ukoll evidenza ta' mijiet ta' djar fil-qrib, li jmorru lura għal żmien il-monumenti, miġbura flimkien f'gruppi ta' 2–5 bi fdalijiet ta' artijiet tad-djar u bċejjeċ tal-fuħħar. Din l-evidenza tissuġġerixxi l-eżistenza ta' komunitajiet żgħar li kienu kkollegati iżda indipendenti. Ir-riċerkaturi jissuġġerixxu wkoll il-possibbiltà li dawn iċ-ċimiterji megalitiċi jaf kienu l-punt ċentrali tal-pajsaġġ kulturali u kellhom l-iskop li jiġbru n-nies flimkien.
Il-grupp ta' Sine Ngayene għandu assi ċentrali b'għamla tal-ittra Y b'ċirku tal-ġebel doppju (imsejjaħ Diallombere) fiċ-ċentru tat-tliet fergħat. Oriġinarjament dan il-grupp kien imdawwar b'mijiet ta' tumbati funebri li għebu maż-żmien minħabba l-erożjoni.[14] L-evidenza tissuġġerixxi li l-ewwel saru d-difniet u mbagħad iktar 'il quddiem tpoġġa l-ġebel, esklużivament għad-difniet. Spiss ġebel frontali kien jitqiegħed fuq in-naħa tal-Lvant taċ-ċrieki tal-ġebel. L-arkeologi fil-grupp ta' Sine Ngayene bnew kronoloġija b'erba' ċikli suċċessivi distinti. Dawn iċ-ċikli huma bbażati fuq il-materjali mirduma f'saffi suċċessivi u l-kronoloġija tal-kostruzzjoni tal-monumenti taċ-ċirku tal-ġebel doppju fiċ-ċentru tas-sit. Il-firxa kronoloġika hija estiża bejn wieħed u ieħor mis-700 sal-1350.[15]
Ċiklu 1
[immodifika | immodifika s-sors]Il-materjali tal-ewwel ċiklu jinsabu bejn wieħed u ieħor 1.6-2.0 metri taħt il-wiċċ u jmorru lura għal bejn is-700 u t-800 W.K. Is-sejba prinċipali ta' dan iċ-ċiklu kienet foss b'għamla rettangolari b'konċentrazzjoni ta' fdalijiet umani f'forma ta' difna sekondarja. Il-fdalijiet instabu flimkien ma' ħames ponot tal-ħadid tal-lanez u brazzuletta tar-ram. Il-foss reġa' ntradam u fuqu inbniet tumbata tal-ħamrija bi blokok tal-laterit sparpaljati. Ir-riċerkaturi jistmaw li ċ-ċirku estern tal-ġebel inbena wara d-difna inizjali, u żdiedu żewġ ġebliet frontali.[16]
Ċiklu 2
[immodifika | immodifika s-sors]Is-saffi analizzati għat-tieni ċiklu jinsabu madwar 1.0-1.6 metru taħt il-wiċċ u jmorru lura għal bejn it-800 u d-900 W.K. F'dan is-saf ġie skopert foss funebri rettangolari ieħor.[17] Madankollu, din iż-żona funebri kienet tikkonsisti minn għadd iktar selettiv ta' għadam uman, l-iktar għadam twil, u kranji, midfuna f'episodji diskreti. Dawn kienu kkollegati wkoll ma' difniet sekondarji. B'mod kumplessiv instabu għaxar kranji, tletin għadma twila, u ponta tal-ħadid ta' lanza.[18]
Ċiklu 3
[immodifika | immodifika s-sors]It-tielet ċiklu kien jinkludi materjal ta' bejn 0.5 u 1.0 metru taħt il-wiċċ, u jmur lura għal bejn id-900 u l-1000 W.K. F'dan il-perjodu ta' żmien huwa spekulat li nbena ċ-ċirku intern ta' ġebel monolitiku. Fi ħdan dan is-saff, ġiet skoperta wkoll ħaġra tal-laterit, li jaf intużat bħala artal tas-sagrifiċċji. Madankollu, il-maġġoranza tas-sejbiet kienu jikkonsistu minn bċejjeċ tat-tafal, għadd ta' għadam (għadam twil u kranji), u snien umani depożitati ma' bċejjeċ tal-fuħħar.[19] Kien matul dan iż-żmien li l-monument evolva minn sit funebri selettiv għal sit ritwali usa', u b'hekk sar donnu "monument pubbliku". Matul dan iċ-ċiklu kien hemm bidla minn difniet għall-għoti ta' offerti.[20]
Ċiklu 4
[immodifika | immodifika s-sors]Dan iċ-ċiklu fih materjal mill-wiċċ sa bejn wieħed u ieħor 0.5 metru taħt il-wiċċ, u jmur lura għall-1235 u l-1427 W.K. Matul dan il-perjodu jidher li l-intensità tal-użu tal-monument kienet baxxa, u xi affarijiet li ġew irkuprati minn dan is-saff jaf kienu depożiti mill-ġdid aċċidentali mis-saffi ta' taħt. Il-maġġoranza tas-sejbiet minn dan iċ-ċiklu kienu frammenti żgħar ta' għadam midfuna flimkien ma' blokok tal-laterit, li nstabu primarjament fiċ-ċirku intern tal-monument. Instabu wkoll xi bċejjeċ f'punt partikolari, u foss funebri sekondarju li kien fih 70 għadma, seba' żibġiet turkważ, u żewġ ċrieket tar-ram. Dan jaf jissuġġerixxi li kien hemm kummerċ fuq distanza twila fost in-nies li kienu jużaw dawn il-monumenti. B'mod kumplessiv, ir-raba' ċiklu kien fih taħlita ta' offerti u difniet sekondarji.[21]
Ċrieki tal-ġebel addizzjonali fis-Senegambja
[immodifika | immodifika s-sors]- Ċrieki tal-Ġebel ta' Dialla Kouna
- Ċrieki tal-Ġebel ta' Farafenni
- Ċrieki tal-Ġebel ta' Garan
- Ċrieki tal-Ġebel ta' Kabakoto
- Ċrieki tal-Ġebel ta' Kau-ur
- Ċrieki tal-Ġebel ta' Kaymor
- Ċrieki tal-Ġebel ta' Kerr Jabel
- Ċrieki tal-Ġebel ta' Keur Bakary
- Ċrieki tal-Ġebel ta' Keur Bamba
- Ċrieki tal-Ġebel ta' Keur Katim Diama
- Ċrieki tal-Ġebel ta' Kuntaur Fulla Kunda
- Ċrieki tal-Ġebel ta' Lamin Koto'
- Ċrieki tal-Ġebel ta' Médina Sabak
- Ċrieki tal-Ġebel ta' Niani Maru
- Ċrieki tal-Ġebel ta' Nioro Kunda
- Ċrieki tal-Ġebel ta' N'jai Kunda
- Ċrieki tal-Ġebel ta' Palan Mandika
- Ċrieki tal-Ġebel ta' Payoma
- Ċrieki tal-Ġebel ta' Windé Walo
Iktar qari
[immodifika | immodifika s-sors]- "Stone Circles of Senegambia", 2006. UNESCO World Heritage Centre.
- Yunus Saliu. "Gambia: World Heritage Sites of the Gambia- Wassu and Kerbatch Stone Circles", allAfrica.
- Holl, A. F., Bocoum, H., Deuppen, S., and Gallagher, D. (2007). Switching mortuary codes and ritual programs: The double-monolith-circle from Sine-Ngayene, Senegal. Journal of African Archaeology, 5(1), 127–148.
- Laport, L., Bocoum, H., Cros, J. P., Delvoye, A., Bernard, R., Diallo, M., Diop, M., Kane, A., Dartois, V., Lejay, M., Bertin, F., and Quensel, L. (2012). Megalithic monumentality in Africa: from graves to stone circles at Wanar, Senegal. Antiquity, 86(332), 409–427.
Referenzi
[immodifika | immodifika s-sors]- ^ Matt, Phillips; Andrew, David; Bainbridge, James; Bewer, Tim; Bindloss, Joe; Carillet, Jean-Bernard; Clammer, Paul; Cornwell, Jane; Crossan, Rob; et al. (Authors) (Settembru 2007). The Africa Book: A Journey Through Every Country in the Continent. Coordinated by Matt Phillips. Footscray, l-Awstralja: Lonely Planet. p. 63. ISBN 978-1-74104-602-1.
- ^ Laport et al. 2012, p. 410.
- ^ Stone Circles of Senegambia [in] Alvarez, Melissa, Earth Frequency: Sacred Sites, Vortexes, Earth Chakras, and Other Transformational Places, pp. 152-153, Llewellyn Worldwide (2019), ISBN 9780738755410.
- ^ a b ċ Centre, UNESCO World Heritage. "Stone Circles of Senegambia". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2024-02-11.
- ^ "Collection | British Museum". www.britishmuseum.org (bl-Ingliż). Miġbur 2024-02-11.
- ^ Hughes, Arnold; Perfect, David (2008). Historical Dictionary of The Gambia. Scarecrow Press. pp. 224–225. ISBN 978-0-8108-6260-9.
- ^ Laport et al. 2012, p. 415.
- ^ Holl et al. 2007, p. 130.
- ^ Laport et al. 2012, p. 418.
- ^ Laport et al. 2012, p. 421.
- ^ Laport et al. 2012, p. 411.
- ^ Laport et al. 2012, p. 417.
- ^ Holl et al. 2007, p. 131.
- ^ Holl et al. 2007, p. 128.
- ^ Holl et al. 2007, p. 127.
- ^ Holl et al. 2007, p. 136.
- ^ Holl et al. 2007, p. 138.
- ^ Holl et al. 2007, p. 140.
- ^ Holl et al. 2007, p. 143.
- ^ Holl et al. 2007, p. 144.
- ^ Holl et al. 2007, p. 146.