Gordion

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Id-Daħla tal-Lvant taċ-Ċittadella ta' Gordion, bil-binjiet tal-Megaron u tat-Terrazza fuq wara.

Gordion (bil-lingwa tal-Friġi: Gordum;[1] bil-Grieg: Γόρδιον, b'ittri Rumani: Górdion; bit-Tork: Gordion jew Gordiyon; bil-Latin: Gordium) kienet il-belt kapitali tal-Friġja tal-qedem. Kienet tinsab fis-sit fejn illum il-ġurnata hemm Yassıhüyük, madwar 70–80 kilometru (43–50 mil) fil-Lbiċ ta' Ankara (il-belt kapitali tat-Turkija), qrib ħafna tad-distrett ta' Polatlı. Il-pożizzjoni ta' Gordion fil-konfluwenza tax-xmajjar Sakarya u Porsuk kienet strateġika għaliex kienet tippermetti l-kontroll tal-art għammiela. Gordion tinsab fejn it-triq tal-qedem bejn Lidja u l-Assirja/il-Babilonja kienet taqsam ix-xmara Sangarius. L-okkupazzjoni tas-sit hija attestata minn Żmien il-Bronż Bikri (għall-ħabta tal-2300 Q.K.) kontinwament sas-seklu 4 W.K. u mill-ġdid fis-sekli 13 u 14 W.K. It-Tumbata taċ-Ċittadella f'Gordion għandha daqs ta' madwar 13.5-il ettaru, u fil-quċċata tagħha l-abitazzjoni kienet estiża lil hinn minn din iż-żona għal daqs ta' madwar 100 ettaru. Gordion hija s-sit rappreżentattiv taċ-ċivilizzazzjoni tal-Friġi, u l-livell ta' qerda ppreservat sew tal-ħabta tat-800 Q.K.[2] huwa importanti għall-kronoloġija tar-reġjun. It-tradizzjoni twila ta' tumbati fis-sit hija turija importanti tal-monumentalità tal-elit u tal-prattiki funebri matul Żmien il-Ħadid.

Fl-2023, is-sit ta' Gordion tniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.[3]

Etimoloġija[immodifika | immodifika s-sors]

It-toponimu ta' "Gordion" ġej mill-Grieg Antik Górdion (Γόρδιον), li oriġina mill-isem Friġjan Gordum, li jfisser beltmeaning "city".

Storja ta' okkupazzjoni[immodifika | immodifika s-sors]

Fi żmien il-qedem, ix-xmara Sakarya kienet tnixxi fuq in-naħa tal-Lvant tat-Tumbata taċ-Ċittadella, ftit lil hinn mill-Forti ta' Küçük Höyük. Il-fluss tiegħu nbidel diversi drabi, u fl-aħħar mill-aħħar beda jnixxi lejn in-naħa tal-Punent tat-tumbata, kif inhu l-każ sal-lum. Din kienet bidla relattivament reċenti, li x'aktarx seħħet matul is-seklu 19.[4][5]

Kronoloġija ta' Gordion
Żmien Dati
Żmien il-Bronż Bikri 3000–2000 Q.K.
Żmien il-Bronż Nofsani 2000–1600 Q.K.
Żmien il-Bronż Aħħari 1600–1200 Q.K.
Żmien il-Ħadid Bikri 1200–900 Q.K.
Żmien il-Friġi Bikri 900–800 Q.K.
Żmien il-Friġi Nofsani 800–540 Q.K.
Żmien il-Friġi Aħħari 540–330 Q.K.
Żmien Ellenistiku 330–is-seklu 1 Q.K.
Żmien ir-Rumani is-sekli 1-5 W.K.
Żmien Medjevali is-sekli 13-14 W.K.
Żmien Modern is-snin 20 tas-seklu 20–preżent

Żmien il-Bronż[immodifika | immodifika s-sors]

It-tumbata funebri tas-seklu 8 Q.K., it-Tumbata MM (xellug) u t-Tumbata P (lemin) f'Gordion, it-Turkija.

Gordion kienet ilha abitata mill-inqas minn Żmien il-Bronż Bikri, għall-ħabta tal-2300 Q.K. Sa tmiem dan il-perjodu kien hemm elementi komuni fil-bċejjeċ taċ-ċeramika ta' komunitajiet sal-Punent imbiegħed sa Troad sal-Lvant imbiegħed sa Cilicia.[6]

Matul Żmien il-Bronż Nofsani, Gordion spiċċat taħt l-influwenza tal-Ittiti, u nstabu siġilli amministrattivi fis-sit. Hemm nekropoli estensiva li ġiet attestata fl-Irdum tal-Grigal, b'tumbati funebri tal-perjodi MH III-IV.[7]

Fi Żmien il-Bronż Aħħari Gordion kienet parti mill-Imperu tal-Ittiti u kienet tinsab fit-tarf tal-Punent tal-qalba tiegħu.[8]

Żmien il-Bronż Bikri[immodifika | immodifika s-sors]

Veduta ta' Gordion mill-ajru.

Fi Żmien il-Ħadid Bikri kien hemm bidla kulturali f'Gordion, b'differenzi distinti minn Żmien il-Bronż Aħħari fir-rigward tal-arkitettura u ċ-ċeramika. Ir-rabtiet lingwistiċi u fil-bċejjeċ taċ-ċeramika max-Xlokk tal-Ewropa jindikaw li kien hemm influss ta' migranti Balkani f'dan iż-żmien, x'aktarx il-Briġjani.[9]

Żmien il-Friġi Bikri[immodifika | immodifika s-sors]

Veduta mid-Daħla tal-Lvant taċ-Ċittadella ta' Gordion li tħares lejn it-Tumbata W (għall-ħabta tat-850 Q.K.).

Kien hemm diversi proġetti monumentali tal-kostruzzjoni fiċ-ċittadella matul is-sekli 10 u 9, jiġifieri Żmien il-Friġi Bikri, li rriżultaw fi swar madwar it-Tumbata taċ-Ċittadella b'kumpless estensiv ta' daħliet. Id-Daħla tal-Lvant taċ-Ċittadella kienet tipprovdi iktar difiża u turija tal-poter; għadha ppreservata sa għoli ta' għaxar metri, u b'hekk hija waħda mill-iżjed eżempji ppreservati fl-Anatolja. Għall-ħabta tal-istess żmien, lejn it-850 Q.K., inbniet it-Tumbata W, l-ewwel eżempju ta' tumbata funebri fl-Anatolja u markatur tal-prominenza tal-elit f'Gordion. Lil hinn mid-Daħla tal-Lvant taċ-Ċittadella, kien hemm sensiela ta' binjiet tal-elit fin-naħa tal-Lvant tat-tumbata. Dawn kienu jinkludu diversi binjiet bi pjanta ta' megaron u l-Kumpless tat-Terrazza l-Kbira. Il-megarons f'Gordion x'aktarx li kellhom funzjoni amministrattiva, u l-ikbar waħda, il-megaron 3, x'aktarx li kienet tintuża bħala sala tal-udjenzi. Il-megarons jinkludu diversi artijiet biċ-ċagħaq u l-mużajk b'disinni ġeometriċi elaborati, fost l-iżjed eżempji bikrin magħrufa ta' dan it-tip. Il-Kumpless tat-Terrazza fih tmien binjiet interkonnessi estiżi fuq tul ta' mitt metru, u fihom kien isir it-tħin, it-tisjir u l-insiġ, kif ukoll il-ħżin. Il-fdalijiet ta' Żmien il-Friġi Bikri ġew ippreservati minħabba konflagrazzjoni fin-naħa tal-Lvant tat-Tumbata taċ-Ċittadella, u x'aktarx li jmorru lura għall-ħabta tat-800 Q.K. Dan il-livell ta' qerda u r-rikostruzzjoni sussegwenti tas-sit ta' fuq il-kumpless ippreservaw l-arkitettura u bosta mill-fdalijiet ta' Żmien il-Friġi Bikri. B'hekk Żmien il-Friġi Bikri fis-sit huma iktar mifhum minn Żmien il-Friġi Nofsani.[10]

Livell ta' Qerda fi Żmien il-Friġi Bikri[immodifika | immodifika s-sors]

Veduta tat-Tumbata taċ-Ċittadella ta' Gordion.

Hemm bosta evidenza ta' ħruq mifrux fil-parti tal-Lvant tat-Tumbata taċ-Ċittadella ta' Gordion, f'livell li l-iskavatur inizjali, Rodney S. Young, sejjaħ bħala l-Livell tal-Qerda. Dan l-avveniment, u d-depożitu sussegwenti ta' kważi ħames metri ta' tafal fuq il-livell maħruq, issiġilla u ppreserva bosta binjiet u mijiet ta' oġġetti minn Żmien il-Friġi Bikri, u b'hekk ipprovda ħjiel mill-aqwa dwar in-natura tad-distrett tal-elit ta' ċittadella ta' Żmien il-Ħadid, xi ħaġa tassew unika fl-arkeoloġija tal-Anatolja. Għaldaqstant, il-Livell tal-Qerda ta' Żmien il-Friġi Bikri jipprovdi materjal komparattiv datat sew għal siti oħra fir-reġjun u jikkostitwixxi punt fiss ewlieni fil-kronoloġija tal-Anatolja Ċentrali.[11]

L-arkeologi għall-ewwel interpretaw il-Livell tal-Qerda bħala l-fdalijiet ta' attakk Ċimmerjan, għall-ħabta tas-700 Q.K., avveniment li ssemma ferm iktar 'il quddiem minn Strabo u Ewsebju li rriżulta fil-mewt tar-re Midas. Id-data inizjali tar-radjokarbonju analizzat minn Young qajmet xi dubji dwar din l-interpretazzjoni, iżda d-data tas-700 Q.K. intużat b'mod mifrux. Mill-bidu tas-sena 2000, inbeda programm imġedded ta' datazzjoni bir-radjokarbonju, ta' analiżi dendrokronoloġika, u ta' eżami iktar mill-qrib tal-oġġetti fil-Livell tal-Qerda. Tliet fatturi kienu ta' importanza partikolari: l-istabbiliment tad-data tat-Tumbata MM għall-ħabta tas-740 Q.K. abbażi tad-dendrokronoloġija; it-tqabbil tal-oġġetti tal-Livell tal-Qerda ma' dawk tat-Tumbata MM u assemblaġġi oħra datati b'mod indipendenti fit-tumbati ta' Gordion; u l-istudju tal-bċejjeċ taċ-ċeramika Griegi magħrufa sew tas-seklu 8 fil-kuntesti ta' wara l-Livell tal-Qerda. Meta wieħed iqis dawn l-elementi kollha flimkien, din ir-riċerka indikat li d-data tal-konflagrazzjoni kienet bejn wieħed u ieħor mitt sena qabel dak li kien maħsub preċedentement, jiġifieri għall-ħabta tat-800 Q.K.[12]

Il-kritika inizjali tal-analiżi[13] bir-radjokarbonju ffukat fuq il-pubblikazzjoni preliminari ta' ħames kampjuni iżda sussegwentement ġiet irrifjutata mill-pubblikazzjoni ta' ħmistax-il kampjun,[14] kollha kemm huma bħala medja b'tużżani ta' żrieragħ tax-xgħir, tal-għads u tal-kittien mil-Livell tal-Qerda. Dawn kollha indikaw firxa ta' bejn it-840 u s-795 Q.K., x'aktarx bejn it-830/815 u t-810/800 Q.K., u bl-ebda mod ma kienu kompatibbli ma' data għall-ħabta tas-700 Q.K., anke b'aġġustamenti estremi fid-data.[15] B'hekk, in-nar ma setax jibqa' jiġi assoċjat ma' attakk Ċimmerjan u x'aktarx li kien ta' natura aċċidentali, bl-ebda indikazzjoni ta' attakk militari. Data tal-ħabta tat-800 Q.K. għal-Livell tal-Qerda ta' Żmien il-Friġi Bikri ġiet aċċettata b'mod wiesa' mill-istudjużi fl-Anatolja Ċentrali kollha,[16][17][18][19][20] u tressqu biss oġġezzjonijiet mingħand Muscarella u mingħand Keenan.[21]

Żmien il-Friġi Nofsani[immodifika | immodifika s-sors]

Mappa tal-insedjament prinċipali u taż-żoni taċ-ċimiterju ta' Gordion fi Żmien il-Ħadid.

Il-Livell tal-Qerda tal-ħabta tat-800 Q.K. jimmarka l-bidla minn Żmien il-Friġi Bikri għal Żmien il-Friġi Nofsani. Wara n-nar, l-abitanti ta' Gordion lestew programm enormi ta' kostruzzjoni fuq it-Tumbata taċ-Ċittadella li kien jinkludi ż-żieda ta' ħames metri ta' tafal biex jiżdied l-għoli tat-tumbata. Iċ-ċittadella reġgħet inbniet bi pjanta pjuttost simili, bi proċess ta' monumentalità li kien jeħtieġ ammont kbir ta' xogħol u ta' ppjanar. Il-fortifikazzjonijiet f'Gordion f'dan iż-żmien tkabbru biex jinkludu par fortijiet lejn it-Tramuntana u n-Nofsinhar tat-Tumbata taċ-Ċittadella, ikkollegati flimkien permezz ta' swar madwar erja ta' ħamsa u għoxrin ettaru, żona magħrufa bħala l-Belt t'Isfel. Lil hinn mill-Belt t'Isfel, l-insedjament kompla fil-Belt ta' Barra, protetta bi swar oħra u b'foss. L-insedjament kien estiż sal-Irdum tal-Grigal, fejn sensiela ta' djar inqerdu minn attakk ta' għadu mhux magħruf għall-ħabta tas-700 Q.K. Matul Żmien il-Friġi Nofsani, Gordion kibret sal-ikbar daqs tagħha, b'erja ta' insedjament ta' madwar mitt ettaru.[22] F'dan iż-żmien, l-influwenza politika ta' Friġja fl-Anatolja żdiedet b'mod sostanzjali. Matul is-sekli 9 u 8 Q.K., il-belt kibret u saret il-belt kapitali ta' renju li kellu l-kontroll tal-biċċa l-kbira tal-Asja Minuri fil-Punent tax-xmara Halys. Matul is-seklu 6 Q.K., ir-renju ta' Lidja, il-ġar ta' Friġja lejn il-Lbiċ, beda jkollu influwenza fi ħdan l-Anatolja, x'aktarx għad-detriment tal-kontroll tal-Friġi. L-attakk ta' Ċiru l-Kbir u tal-Imperu tal-Akemenidi fl-Anatolja, fil-bidu tal-546 Q.K., wassal għal tmiem kwalunkwe kontroll Lidjan u tal-awtonomija Friġjana f'Gordion.

Re Midas[immodifika | immodifika s-sors]

Is-sit arkeoloġiku ta' Gordion fir-rebbiegħa.

L-iżjed re famuż ta' Friġja kien Midas, li rrenja matul Żmien il-Friġi Nofsani f'Gordion. Huwa x'aktarx li kien fuq it-tron f'Gordion għall-ħabta tas-740 Q.K., abbażi tat-tlestija tat-Tumbata MM li tlestiet f'dak iż-żmien. Sorsi Assirjani kontemporanji ta' bejn is-718 u s-709 Q.K. isejħulu Mit-ta-a. Skont l-istoriku Grieg Erodotu, ir-Re Midas kien l-ewwel barrani li għamel offerta fis-santwarju ta' Apollo f'Delphi, u ddedika t-tron li minnu kien jagħti l-ġudizzji. Matul ir-renju tiegħu, skont Strabo, iċ-Ċimmerjani nomadiċi invadew l-Asja Minuri, u fis-710/709 Q.K., Midas kien imġiegħel jistaqsi għall-għajnuna mir-re Assirjan Sargon II. Skont ir-rendikont ta' Strabo, ir-Re Midas wettaq suwiċidju billi xorob id-demm ta' barri meta ċ-Ċimmerjani ħakmu l-belt.[23]

Tumbati[immodifika | immodifika s-sors]

Qrib Gordion hemm iktar minn mitt tumbata, li jmorru lura għas-sekli 9 sa 6 Q.K. L-ikbar fost dawn it-tumbati funebri tradizzjonalment kienu assoċjati mar-rejiet, speċjalment it-Tumbata MM. Hemm żewġ nekropoli prinċipali, fl-Irdum tal-Grigal u fl-Irdum tan-Nofsinhar. It-Tumbata W f'Gordion, li tmur lura għall-ħabta tat-850 Q.K., hija l-eqdem waħda magħrufa fis-sit u l-ewwel waħda magħrufa fl-Anatolja. It-tumbati kienu assoċjati mad-dfin tal-bnedmin f'Gordion sal-aħħar tas-seklu 7, meta mbagħad bdiet il-kremazzjoni fis-sit. Iż-żewġ tradizzjonijiet bdew jeżistu flimkien sas-seklu 6 Q.K.[24]

Tumbata MM[immodifika | immodifika s-sors]
It-Tumbata tar-Re Midas f'Gordion, li tmur lura għall-ħabta tas-740 Q.K.

It-Tumbata MM (magħrufa wkoll bħala t-"Tumbata ta' Midas" jew it-"Tumbata l-Kbira"), hija l-ikbar tumbata funebri f'Gordion, għolja iktar minn ħamsin metru llum il-ġurnata, b'dijametru ta' madwar tliet mitt metru. Inbniet għall-ħabta tas-740 Q.K., u dak iż-żmien kienet l-ikbar tumbata fl-Anatolja; l-unika tumbata li qabżitha madwar 200 sena wara kienet it-Tumbata ta' Alyattes f'Lidja. It-Tumbata MM ġiet skavata fl-1957 mit-tim ta' Young, u ġew żvelati l-fdalijiet tal-okkupant irjali, fuq tessuti vjola u lewn id-deheb f'tebut miftuħ tal-injam, imdawwar b'firxa wiesgħa ta' oġġetti lussużi. L-oġġetti funebri kienu jinkludu reċipjenti tal-fuħħar u tal-bronż li kien fihom residwi organiċi, qafliet tal-bronż, ċintorini tal-ġilda b'bokkli tal-bronż, u kollezzjoni straordinarja ta' għamara mnaqqxa u nturnjata tal-injam, li kienu eċċezzjonali minħabba l-qagħda ta' preservazzjoni tagħhom. Iċ-ċerimonja funebri tat-Tumbata MM ġiet rikostruwita, u x-xjenzati ddeterminaw li l-mistednin fil-bankett kienu jieklu l-istuffat tal-ħaruf jew tal-laħam tal-mogħoż u kienu jixorbu xarba ffermentata mħallta.[25][26] Issa ġeneralment huwa maħsub li kienet il-qabar ta' missier Midas, Gordias, x'aktarx kienet l-ewwel proġett monumentali ta' Midas malli kiseb il-poter.[27]

Żmien il-Friġi Aħħari[immodifika | immodifika s-sors]

Il-Forti f'Küçük Höyük, li nqered mill-attakk tal-Persjani fil-546 Q.K.

Wara l-kampanji militari ta' Ċiru l-Kbir fl-Anatolja fis-snin 40 tas-seklu 6 Q.K., Gordion saret parti mill-Imperu Akemenid-Persjan. Hemm evidenza estensiva tal-assedju Persjan tal-546 Q.K. f'Gordion, assoċjata l-iktar mal-Forti ta' Küçük Höyük. L-invażuri Persjani bnew rampa kbira għall-assedju tal-fortizza, li għadha viżibbli llum il-ġurnata. Wara li nħakmet, Gordion saret parti mis-satrapija tal-Friġja Ellespontina, fejn Daskyleion tal-Baħar ta' Marmara kienet il-belt kapitali u mhux Gordion. Minkejja dan, Gordion inizjalment baqgħet tiffjorixxi taħt l-Akemenidi, b'tumbati funebri u binjiet monumentali sas-seklu 6. Għall-ħabta tal-500 Q.K., struttura nofsha taħt l-art u nofsha le, id-Dar Impittra, ġiet miżjuda fin-naħa tal-Lvant tat-Tumbata taċ-Ċittadella. Kellha programm ta' affreski mal-ħitan b'purċissjoni ta' nisa. X'aktarx kienet assoċjata ma' attività ta' qima, għalkemm in-natura tagħha mhijiex ċerta.[28]

Is-seklu 4 Q.K. f'Gordion beda b'terremot u bl-attakk tar-re Spartan Agesilaos. Is-seklu ta' wara kien hemm assenza ta' binjiet monumentali fuq it-Tumbata taċ-Ċittadella, u fil-fatt, il-ġebel minn bosta strutturi iktar bikrin intuża għal binjiet iżgħar xi mkien ieħor madwar is-sit.

Żmien Ellenistiku[immodifika | immodifika s-sors]

Il-wasla ta' Alessandru Manju fit-333 Q.K. ġabet magħha bidla kbira fis-sit, b'qima ta' divinitajiet Griegi, b'tinqixiet miktuba bil-Grieg, u bi bċejjeċ tal-fuħħar Griegi li ħadu post il-predeċessuri Friġjani fis-sit. F'nofs is-seklu 3 Q.K., kien hemm il-wasla tal-Galatjani, poplu Ċeltiku li l-ewwel waslu fl-Anatolja bħala merċenarji mqabbdin minn Nikomedu I tal-Bitnija. Il-Galatjani fl-aħħar mill-aħħar insedjaw il-Friġja, inkluż f'Gordion. L-insedjament f'Gordion matul iż-Żmien Ellenistiku juri karattru residenzjali distint, bi djar kbar li nbnew fuq il-binjiet pubbliċi ta' fuq it-Tumbata taċ-Ċittadella u l-ebda evidenza ta' abitazzjoni fil-Belt t'Isfel jew ta' Barra. Fl-189 Q.K., il-konslu Ruman Gnaeus Manlius Vulso wettaq kampanja militari mill-Galatija, u ġiegħel lill-abitanti ta' Gordion jabbandunaw is-sit temporanjament. Gordion reġgħet ġiet abitata għal żmien qasir iżda reġgħet ġiet abbandunata xi żmien matul is-seklu 1 Q.K.[29]

Għoqda ta' Gordion[immodifika | immodifika s-sors]

Skont it-tradizzjoni tal-qedem, fit-333 Q.K. Alessandru Manju qata' (jew ħall) l-Għoqda ta' Gordian: din l-għoqda mħabbla kienet marbuta mal-lasta ta' vagun Friġjan fl-akropoli tal-belt. Il-vagun ġie assoċjat ma' Midas jew Gordias (jew it-tnejn) u ġie kkollegat mat-tlugħ għall-poter tad-dinastija. Profezija lokali kienet sostniet li min kien iħoll l-għoqda kien destinat li jsir il-mexxej tal-Asja.[30]

Żmien ir-Rumani[immodifika | immodifika s-sors]

Żmien ir-Rumani f'Gordion kien estiż mis-seklu 1 W.K. sas-seklu 4 W.K., b'sensiela ta' okkupazzjonijiet u abbanduni fin-naħa tal-Punent tat-Tumbata taċ-Ċittadella. It-triq Rumana bejn Ancyra u Pessinus kienet tgħaddi minn Gordion, li jaf kienu magħrufa bħala Vindia jew Vinda f'dan iż-żmien. Il-binjiet Rumani f'Gordion kienu orjentati lejn id-direzzjonijiet kardinali u nbnew bħala parti minn stabbiliment mill-ġdid apposta li kien jinkludi l-livellar tal-parti tal-Punent tat-tumbata. Iż-żona taċ-Ċimiterju Komuni tinkludi d-difniet Rumani mis-sekli 2 sa 4 W.K.[31]

Żmien Medjevali[immodifika | immodifika s-sors]

L-evidenza għaż-Żmien Medjevali f'Gordion hija sparsa iżda tissuġġerixxi li matul is-sekli 13 u 14 W.K. b'mill-inqas ftit fortifikazzjonijiet. Skavi reċenti żvelaw fosos u fran miksija bil-ġir fuq in-naħa tal-Punent tat-Tumbata taċ-Ċittadella, u b'hekk jindikaw li kienu jintużaw għat-tħejjija u għall-ħżin tal-ikel.[32]

Żmien Modern[immodifika | immodifika s-sors]

Gordion kienet tinsab tul il-linji tal-front tal-Battalja tas-Sakarya fl-1921, il-punt ta' żvolta tal-Gwerra bejn il-Greċja u t-Turkija tal-1919-1922. It-Tumbata taċ-Ċittadella u diversi mit-tumbati ntużaw bħala pożizzjonijiet difensivi matul it-tliet ġimgħat ta' ġlied. Il-villaġġ ta' Bebi, li jinsab fil-Punent tat-Tumbata taċ-Ċittadella, kien is-sit ewlieni ta' abitazzjoni fl-inħawi matul is-sekli 19 u 20 iżda nqered matul il-battalja. Il-villaġġ modern ta' Yassıhöyük ġie stabbilit wara l-Gwerra tal-Indipendenza tat-Turikja u huwa parti mid-distrett ta' Polatlı.[33]

Sit ta' Wirt Dinji[immodifika | immodifika s-sors]

Gordion ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2023.[3]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju wieħed tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet".[3]

Riċerka arkeoloġika[immodifika | immodifika s-sors]

Storja tar-riċerka[immodifika | immodifika s-sors]

Biċċa tiżjin arkitettoniku tat-terrakotta ta' Żmien il-Friġi fil-Mużew ta' Gordion.

Is-sit ġie skavat minn Gustav Körte u minn Alfred Körte fl-1900[34] u mbagħad mill-Mużew tal-Arkeoloġija u tal-Antropoloġija tal-Università ta' Pennsylvania, taħt it-tmexxija ta' Rodney S. Young, bejn l-1950 u l-1973.[35] L-iskavi baqgħu għaddejjin fis-sit taħt il-patroċinju tal-Mużew tal-Università ta' Pennsylvania b'tim internazzjonali mmexxi minn Keith DeVries (1977–1987), G. Kenneth Sams u Mary M. Voigt (1988–2006), G. Kenneth Sams u C. Brian Rose (2006–2012), u C. Brian Rose (2012–preżent). Is-sejbiet minn Gordion jinsabu għall-wiri fil-Mużew taċ-Ċivilizzazzjonijiet tal-Anatolja f'Ankara, fil-Mużew tal-Arkeoloġija ta' Istanbul, u fil-Mużew ta' Gordion, li jinsab f'Yassıhöyük stess.

Riċerka attwali[immodifika | immodifika s-sors]

Skavi[immodifika | immodifika s-sors]

L-iskavi tat-triq li tagħti għad-Daħla tan-Nofsinhar f'Gordion.

Il-Proġett ta' Gordion ġedded l-iskavi fl-2013, u ffoka fuq il-fortifikazzjonijiet tan-Nofsinhar u żvela triq ġdida ta' aċċess u daħla ġdida tat-Tumbata taċ-Ċittadella. Din id-Daħla l-ġdida tan-Nofsinhar oriġinarjament inbniet matul is-seklu 9 Q.K., bejn wieħed u ieħor fl-istess żmien tad-Daħla tal-Lvant taċ-Ċittadella fi Żmien il-Friġi Bikri. L-aċċess tad-Daħla tan-Nofsinhar ġie mmodifikat iktar b'bastjuni li żdiedu fis-sekli 8 u 6, u bil-pont li jitla' u jinżel fis-swar u li kien jagħti għad-daħla, li fl-aħħar mill-aħħar kien twil iktar minn 65 metru, l-itwal pont ta' dan it-tip li qatt kien magħruf fl-Anatolja. Bħal f'postijiet oħra fit-Tumbata taċ-Ċittadella, fi Żmien il-Friġi Nofsani ntużaw blokok polikromatiċi kbar għad-Daħla tan-Nofsinhar. Fl-2017 ġie skopert iljun skolpit qrib id-Daħla tan-Nofsinhar.

Konservazzjoni arkitettonika[immodifika | immodifika s-sors]

Mill-2009, il-proġett daħal għal programm imġedded ta' konservazzjoni arkitettonika tal-Kumpless tat-Terrazza, il-kwartier industrijali l-kbir li ħa n-nar fil-Livell tal-Qerda għall-ħabta tat-800 Q.K. Mill-2014 sal-2019, it-tim tal-konservazzjoni arkitettonika ffoka l-isforzi tiegħu fuq ir-restawr tal-Bastjun tan-Nofsinhar tad-Daħla tal-Lvant taċ-Ċittadella, li ġie affettwat minn terremot fl-1999. Dan il-proġett ikkonsolida l-ġebel bix-xquq, ġedded il-faċċata tal-ħitan b'riffieda tal-azzar inossidabbli, u indirizza d-dranaġġ tal-Bastjun tan-Nofsinhar permezz tat-tiswija tal-ħsara fil-ġebel u l-installazzjoni ta' sistema ġdida ta' għata ta' appoġġ.

Telerilevament[immodifika | immodifika s-sors]

Mill-2007, il-Proġett ta' Gordion kellu fil-mira l-esplorazzjoni tal-fortifikazzjonijiet difensivi tal-belt lil hinn mit-Tumbata taċ-Ċittadella permezz tat-telerilevament. L-użu tal-manjetometrija, tat-tomografija tar-reżistenza elettrika, u tar-radar li jippenetra l-art ippermettew li ssir rikostruzzjoni iktar kompluta tan-network tad-difiża u tad-distretti urbani tal-belt matul Żmien il-Ħadid, u b'hekk instabet l-evidenza ta' foss u ta' sistema ta' swar madwar il-belt ta' barra u l-Punent, u ġiet ikkonfermata l-eżistenza ta' forti ieħor li kien jipproteġi il-belt ewlenija f'Kuş Tepe lejn it-Tramuntana.

Pubblikazzjoni[immodifika | immodifika s-sors]

Ir-riżultati tal-iskavi f'Gordion qed jiġu studjati minn tim internazzjonali ta' studjiżi, b'riċerka li għaddejja fil-perjodi kollha tal-istorja tas-sit.[36]

Sorsi tal-qedem[immodifika | immodifika s-sors]

Gordion tissemma fis-sorsi tal-qedem li ġejjin: Ksenofon Hellenica 1.4.1; Hellenica Oxyrhynchia 21.6; Plutarka Life of Alexander 18; Justin, History of the World 11.7; Polibju Histories 21.37.1; Livju History of Rome 38.18; Strabo Geography 12.5.3, 12.8.9; Plinju x-Xiħ Natural History 5.42; Arrjan Anabasis 1.29.1–2, 2.3.1; Suda omi.221; Stiefnu ta' Biżanzju Ethnica G211.1.[37]

Rapporti finali tal-iskavi[immodifika | immodifika s-sors]

  • Young, Rodney et al. 1981. The Gordion Excavations (1950–1973) Final Reports, Vol. I: Three Great Early Tumuli [P, MM, W]. Philadelphia: il-Mużew tal-Università ta' Pennsylvania.
  • Kohler, Ellen L. 1995. The Gordion Excavations (1950–1973) Final Reports, Vol. II: The Lesser Phrygian Tumuli, Part 1, The Inhumations. Philadelphia: il-Mużew tal-Università ta' Pennsylvania.
  • Gunter, Ann C. 1991. Gordion Excavations Final Reports Vol. III: The Bronze Age. Philadelphia: il-Mużew tal-Università ta' Pennsylvania.
  • Sams, G. Kenneth. 1994. The Gordion Excavations, 1950–1973: Final Reports, Vol. IV: The Early Phrygian Pottery. Philadelphia: il-Mużew tal-Università ta' Pennsylvania.

Iktar qari[immodifika | immodifika s-sors]

  • DeVries, Keith, ed. 1980. From Athens to Gordion. Philadelphia: il-Mużew tal-Università ta' Pennsylvania.
  • Dusinberre, Elspeth R. M. (2019). "The collapse of empire at Gordion in the transition from the Achaemenid to the Hellenistic world". Anatolian Studies. 69: 109–-132. doi:10.1017/S0066154619000073.
  • Grave, Peter, Lisa Kealhofer, Ben Marsh, G. Kenneth Sams, Mary Voigt, Keith DeVries. 2009. "Ceramic production and provenience at Gordion, Central Anatolia", Journal of Archaeological Science, 36, 2162–2176.
  • Körte, Gustav and Alfred Körte. 1904. "Gordion: Ergebnisse der Ausgrabung im Jahre 1900". Jährliches Ergänzungsheft 5. Berlin.
  • Marston, John M. 2017. Agricultural Sustainability and Environmental Change at Ancient Gordion, Gordion Special Studies 8. Philadelphia: il-Mużew tal-Università ta' Pennsylvania.
  • Matero, Frank and Meredith Keller, eds. 2011. Gordion Awakened: Conserving A Phrygian Landscape Archived 2016-03-03 at the Wayback Machine. Philadelphia: il-Laboratorju tal-Konservazzjoni Arkitettonika.
  • Mellink, Machteld. 1956. A Hittite Cemetery at Gordion. Philadelphia: il-Mużew tal-Università ta' Pennsylvania.
  • Miller, Naomi F. 2010. Botanical Aspects of Environment and Economy at Gordion, Turkey, Gordion Special Studies V. Philadelphia: il-Mużew tal-Università ta' Pennsylvania.
  • Muscarella, Oscar White. 1967. Phrygian Fibulae from Gordion. Londra: Colt Archaeological Institute.
  • Roller, Lynn. 1987. Gordion Special Studies, Vol. I: Nonverbal Graffiti, Dipinti, and Stamps. Philadelphia: il-Mużew tal-Università ta' Pennsylvania.
  • Romano, Irene. 1995. Gordion Special Studies Vol. II: The Terracotta Figurines and Related Vessels Philadelphia: il-Mużew tal-Università ta' Pennsylvania.
  • Rose, C. Brian, ed. 2012. The Archaeology of Phrygian Gordion, Royal City of Midas. Proceedings of a conference held at the Penn Museum. Philadelphia: il-Mużew tal-Università ta' Pennsylvania.
  • Rose, C. Brian and Gareth Darbyshire, eds. 2011. The New Chronology of Iron Age Gordion. Philadelphia: il-Mużew tal-Università ta' Pennsylvania.
  • Rose, C. Brian and Gareth Darbyshire, eds. 2016. The Golden Age of King Midas/Kral Midas’ın Altın Çağı, catalogue of the Penn Museum exhibition. Philadelphia: il-Mużew tal-Università ta' Pennsylvania.
  • Sheftel, Phoebe A. (2023). The bone and ivory objects from Gordion. Philadelphia: il-Mużew tal-Università ta' Pennsylvania. ISBN 9781949057171.
  • Simpson, Elizabeth. 2010. The Gordion Wooden Objects, Vol. 1: The Furniture from Tumulus MM. Leiden u Boston: Brill.
  • Simpson, Elizabeth and Krysia Spirydowicz. 1999. Gordion Wooden Furniture: The Study, Conservation, and Reconstruction of the Furniture and Wooden Objects from Gordion, 1981–1998. Ankara: il-Mużew taċ-Ċivilizzazzjonijiet tal-Anatolja.
  • Voigt, M. M. 2013. "Gordion as Citadel and City", in Cities and Citadels in Turkey: From the Iron Age to the Selcuks, ed. Scott Redford and Nina Ergin. Leuven: Peeters. 161–228.


Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]

  1. ^ Adams, Douglas Q. (1997). Mallory, J.P.; Mallory, Douglas Q. (eds.). Encyclopedia of Indo-European Culture. Taylor & Francis. p. 199. ISBN 978-1-884-96498-5.
  2. ^ Rose, C. Brian (2017). "Fieldwork at Phrygian Gordion, 2013-2015". American Journal of Archaeology. 121 (1): 135–178.
  3. ^ a b ċ "Gordion - UNESCO World Heritage Centre". web.archive.org. 2023-09-18. Arkivjat mill-oriġinal fl-2023-09-18. Miġbur 2024-04-25.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
  4. ^ Marsh, Ben (1999). "Alluvial Burial of Gordion, An Iron-Age City in Anatolia". Journal of Field Archaeology. 26: 163–176.
  5. ^ "Digital Gordion | Geomorphology". Digital Gordion (bl-Ingliż). Miġbur 2024-04-25.
  6. ^ "Digital Gordion | Bronze Age Gordion". Digital Gordion (bl-Ingliż). Miġbur 2024-04-25.
  7. ^ Mellink, Machteld J. (1956). A Hittite Cemetery at Gordion. Philadelphia: l-Università ta' Pennsylvania. ISBN 9780934718059.
  8. ^ Seeher, Jürgen (2011). "The Plateau: The Hittites". In McMahon, Gregory; Steadman, Sharon (eds.). The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000–323 BCE). Oxford University Press. pp. 376–392.
  9. ^ "Digital Gordion | Iron Age Gordion". Digital Gordion (bl-Ingliż). Miġbur 2024-04-25.
  10. ^ Young, Rodney S. (1965). "Early Mosaics at Gordion". Expedition. 7: 4–13.
  11. ^ "Digital Gordion | Chronology". Digital Gordion (bl-Ingliż). Miġbur 2024-04-25.
  12. ^ Rose, C. Brian; Darbyshire, Gareth, eds. (2011). The New Chronology of Iron Age Gordion. Philadelphia: il-Mużew tal-Università ta' Pennsylvania.
  13. ^ D.J. Keenan, "Radiocarbon dates from Iron Age Gordion are confounded", Ancient West & East 3, 100–103 (2004).
  14. ^ K. DeVries et al., "New dates for the destruction levels at Gordion", Antiquity 77.
  15. ^ Manning, Sturt W.; Kromer, Bernd (2011). "Radiocarbon Dating Iron Age Gordion, and the Early Phrygian Destruction in Particular". In Rose, C. Brian; Darbyshire, Gareth (eds.). The New Chronology of Iron Age Gordion. Il-Mużew tal-Università ta' Pennsylvania. pp. 123–153. ISBN 9781934536445.
  16. ^ M.M. Voigt, "Old Problems and New Solutions: Recent Excavations at Gordion," in: L. Kealhofer (Ed.) The Archaeology of Midas and the Phrygians (Philadelphia, 2005), 28–31.
  17. ^ Genz, Hermann (2013). "Review of The New Chronology of Iron Age Gordion". Bulletin of the American Schools of Oriental Research. 369: 235–237.
  18. ^ Summers, Geoffrey D. (2013). "Review of The New Chronology of Iron Age Gordion". Journal of Near Eastern Studies. 72 (2): 289–292.
  19. ^ Aslan, Carolyn C. (2013). "Review of The New Chronology of Iron Age Gordion". The Classical Review. 63 (2): 564–566.
  20. ^ Kealhofer, Lisa; Grave, Peter (2011). "The Iron Age on the Central Anatolian Plateau". In McMahon, Gregory; Steadman, Sharon (eds.). The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000–323 BCE). Oxford University Press. pp. 415–442.
  21. ^ O. W. Muscarella, "The date of the destruction of the Early Phrygian Period at Gordion", Ancient West & East 2, 225–252 (2003).
  22. ^ Rose, C. Brian (2017). "Fieldwork at Phrygian Gordion, 2013-2015". American Journal of Archaeology. 121 (1): 143–147.
  23. ^ Strabo 1.3.21. L. Roller, "The Legend of Midas", Classical Antiquity 2(1983): 299–313.
  24. ^ Rose, C. Brian (2017). "Fieldwork at Phrygian Gordion, 2013-2015". American Journal of Archaeology. 121 (1): 171.
  25. ^ E. Simpson, “Midas’ Bed and a Royal Phrygian Funeral”, Journal of Field Archaeology, 17(1990): 69–87.
  26. ^ P. McGovern, D. Glusker, R. Moreau, A. Nuñez, C. Beck, E. Simpson, E. Butrym, L. Exner, and E. Stout, “A Funerary Feast Fit for King Midas”, Nature 402 (1999): 863–864.
  27. ^ Liebhart, Richard; Darbyshire, Gareth; Erder, Evin; Marsh, Ben (2016). "A Fresh Look at the Tumuli of Gordion". In Henry, Olivier; Kelp, Ute (eds.). Tumulus as Sema: Space, Politics, Culture and Religion in the First Millennium BC. De Gruyter. pp. 627–636.
  28. ^ "Digital Gordion | Achaemenid Gordion". Digital Gordion (bl-Ingliż). Miġbur 2024-04-25.
  29. ^ "Digital Gordion | Hellenistic Gordion". Digital Gordion (bl-Ingliż). Miġbur 2024-04-25.
  30. ^ L. Roller, "Midas and the Gordian Knot." Classical Antiquity 3(1984): 256–271.
  31. ^ "Digital Gordion | Roman Gordion". Digital Gordion (bl-Ingliż). Miġbur 2024-04-25.
  32. ^ "Digital Gordion | Medieval Gordion". Digital Gordion (bl-Ingliż). Miġbur 2024-04-25.
  33. ^ "Digital Gordion | Modern Gordion". Digital Gordion (bl-Ingliż). Miġbur 2024-04-25.
  34. ^ G. u A. Körte, Gordion: Ergebnisse der Ausgrabung im Jahre 1900. Jahrbuch des kaiserlich deutschen archäologischen Instituts V (Berlin, 1904).
  35. ^ R.S. Young, Three Great Early Tumuli. The Gordion Excavations Final Reports, Volume 1 (Philadelphia, 1981).
  36. ^ "Gordion Research Bibliography". www.sas.upenn.edu. Miġbur 2024-04-25.
  37. ^ "ToposText". topostext.org. Miġbur 2024-04-25.
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Gordion&oldid=306902"