Monasteru ta' Geghard
Il-Monasteru ta' Geghard (bl-Armen: Գեղարդ, li tfisser "lanza") huwa monasteru Medjevali fil-provinċja ta' Kotayk fl-Armenja, li huwa parzjalment maqtugħ mill-blat tal-muntanja ta' biswit u huwa mdawwar bl-irdumijiet. Tniżżel bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO bi status ta' protezzjoni msaħħa.[1][2]
Filwaqt li l-kappella prinċipali nbniet fl-1215, il-kumpless tal-monasteru ġie stabbilit fis-seklu 4 minn Gregorgju l-Illuminatur fis-sit fejn kien hemm għajn sagru fi ħdan għar. B'hekk, oriġinarjament il-monasteru kien jissejjaħ Ayrivank (Այրիվանք), li tfisser "il-Monasteru tal-Għar". Illum il-ġurnata, l-isem l-iktar komuni li jintuża għall-monasteru, Geghard, jew iktar formalment Geghardavank (Գեղարդավանք), li tfisser "il-Monasteru tal-Lanza", joriġina mil-lanza li kienet darbet lil Ġesù fuq is-salib, li allegatament inġabet l-Armenja mill-Appostlu Ġuda Taddew, u nħażmet fost bosta relikwi oħra. Illum il-ġurnata tinsab għall-wiri fit-teżor ta' Echmiadzin.
L-irdumijiet għoljin spettakolari madwar il-monasteru huma parti mill-fondoq tax-xmara Azat, u huma inklużi flimkien mal-monasteru bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.[1] Uħud mill-knejjes fi ħdan il-kumpless tal-monasteru huma mħaffrin għalkollox mill-blat tal-irdumijiet, filwaqt li oħrajn huma ftit iktar minn għerien, u oħrajn huma strutturi elaborati. Fil-fond tal-irdumijiet hemm kompartimenti u sezzjonijiet kumplessi arkitettonikament bil-ħitan. Il-kumpless kollu flimkien mal-bosta khachkar imnaqqxin u weqfin waħedhom huma tassew uniċi, u huma waħda mill-iżjed destinazzjonijiet fl-Armenja li jżuruha nies.
Il-biċċa l-kbira tal-viżitaturi tal-Monasteru ta' Geghard spiss jagħżlu li jżuru wkoll it-tempju pagan fil-qrib, imsejjaħ it-Tempju ta' Garni, li jinsab iktar 'l isfel fix-xmara Azat. Tant ikun hemm nies li jżuru ż-żewġ siti f'daqqa li spiss jissejħu flimkien bl-isem ta' Garni-Geghard.
Storja[immodifika | immodifika s-sors]
.jpg)
Skont it-tradizzjoni, il-monasteru ġie stabbilit fis-seklu 4 minn Gregorju l-Illuminatur fis-sit ta' għajn fi ħdan għar li kien ilu meqjus bħala sagru minn żminijiet pre-Kristjani, u b'hekk huwa magħruf ukoll bħala Ayrivank (il-Monasteru tal-Għar). L-ewwel monasteru nqered mill-Għarab fis-seklu 9.
Ma għad fadal xejn mill-istrutturi ta' Ayrivank. Skont l-istoriċi Armeni tas-sekli 4, 8 u 10, il-monasteru, apparti binjiet reliġjużi, kien magħmul minn strutturi residenzjali u ta' servizz oħra. Ayrivank bata ħafna fid-923 minħabba Nasr, viċi reġġent ta' kaliff tal-Arabja fl-Armenja, li seraq ir-rikkezzi kollha tiegħu, inkluż il-manuskritti uniċi, u ta n-nar lill-istrutturi mill-isbaħ tal-monasteru. Barra minn hekk, it-terremoti kkawżaw ħafna ħsarat ukoll.
Għalkemm hemm kitbiet imnaqqxa li jmorru lura għas-snin 60 tas-seklu 12, il-knisja prinċipali nbniet fl-1215 taħt il-patroċinju tal-aħwa Zakare u Ivane, il-ġenerali Zakaridi tar-Reġina Tamar tal-Georgia, li ħadet lura l-biċċa l-kbira tal-Armenja mingħand it-Torok. Il-gavit, nofsu mħaffer fl-irdumijiet u nofsu mibni, imur lura għal qabel l-1225, u sensiela ta' kappelli mħaffra fil-blat imorru lura għal nofs is-seklu 13, jiġifieri ż-żmien wara li l-monasteru nxtara mill-Prinċep Prosh Khaghbakian, il-vassall taz-Zakaridi u l-fundatur tal-prinċipat ta' Prosh. Tul perjodu qasir, il-Proshjani bnew l-istrutturi b'għamla ta' għerien li waslu biex il-Monasteru ta' Geghard isir famuż — it-tieni knisja-għar, is-sepulkru tal-familja taż-zhamatun Papak u Ruzukan, sala għall-ġemgħa u għall-istudji (li ċediet f'nofs is-seklu 20) u bosta ċelel. Il-kompartiment mill-Grigal tal-gavit sar il-qabar tal-Prinċep Prosh Khaghbakian fl-1283. Il-kompartiment biswitu fih id-dirgħajn imħaffra fil-blat tal-familja Proshjana, inkluż ajkla tiggranfa ħaruf. Garigor taraġ fil-Punent tal-gavit jagħti għall-kompartiment funebri mħaffer fl-1288 għal Papak Proshian u martu Ruzukan. Il-Prinċpijiet Proshjani pprovdew sistema ta' irrigazzjoni għall-Monasteru ta' Geghard fis-seklu 13. Dak iż-żmien il-monasteru kien magħruf ukoll bħala l-Monasteru tas-Seba' Knejjes u l-Monasteru tal-Ergħin Artal. Mad-dawra kollha tal-monasteru hemm għerien u khachkar. Il-monasteru ma baqax jintuża u l-knisja prinċipali bdiet tintuża għall-kenn tal-merħliet tan-nomadi Karapapakh fix-xitwa, sakemm ma l-monasteru reġa' ġie insedjat minn ftit patrijiet minn Ejmiatsin wara l-konkwista Russa. Is-sit ġie rrestawrat għal skopijiet turistiċi iżda issa fih preżenza ekkleżjastika żgħira u għadu post importanti għall-pellegrinaġġi.
Il-monasteru kien famuż minħabba r-relikwi li kellu fih. L-iżjed famuża minnhom kienet il-lanza li jingħad li darbet lil Kristu fuq is-Salib, li allegatament inġabat hemmhekk mill-appostlu Ġuda Taddew. Minn hemm oriġina l-isem attwali tal-monasteru, Geghard-avank ("il-Monasteru tal-Lanza"), li ġie rreġistrat għall-ewwel darba f'dokument tal-1250. B'hekk il-monasteru kien post importanti u popolari għall-pellegrinaġġi tal-Kristjani Armeni għal bosta sekli. Ir-relikwi tal-appostli Indri u Ġwanni ngħataw b'donazzjoni fis-seklu 12, u l-viżitaturi devoti taw bosta għotjiet ta' art, flus, manuskritti, eċċ., matul id-diversi sekli. F'waħda miċ-ċelel fl-għerien, fis-seklu 13 kien għex Mkhitar Ayrivanetsi, l-istoriku Armen magħruf sew.
L-ebda opra tal-arti applikata ma waslet sa żminijiet fil-Monasteru ta' Geghard, għajr għal-lanza leġġendarja (geghard). Ix-xaft fih platt b'għamla ta' djamant imwaħħal mat-tarf tiegħu u fi ħdan il-platt hemm salib Grieg bit-truf ġejjin għal ponta. Fl-1687 tħejjiet kustodja speċjali għalih u issa jinżamm fil-mużew tal-Monasteru ta' Echmiadzin. Il-kustodja tal-fidda hija biċċa artiġjanat Armen tas-seklu 17.
Kumpless[immodifika | immodifika s-sors]
Illum il-ġurnata l-kumpless tal-monasteru jinsab fit-tarf ta' triq pavimentata, u l-mixja biex tasal għalih mill-parkeġġ hija mimlija bejjiegħa nisa jbigħu l-pasti, il-frott imnixxef, is-sujukh (molassi tal-għeneb miksijin bil-ġewż) u diversi tifkiriet. Grupp ta' mużiċisti normalment idoqq għal ftit sekondi kif jaslu xi viżitaturi li jkunu lesti li jagħtuhom xi ħaġa tal-flus biex idoqqu iktar.
Qrib id-daħla prinċipali fil-Punent hemm għerien żgħar, kappelli, tinqix u kostruzzjonijiet max-xaqliba tal-għolja. Eżatt qabel id-daħla hemm qishom xkafef dojoq fl-irdum fejn in-nies jixħtu ċ-ċagħaq biex ix-xewqiet tagħhom jitwettqu. Fuq ġewwa tad-daħla tal-kumpless hemm ħitan tas-sekli 12-13 li jipproteġu tliet naħat tal-kumpless, u l-irdumijiet fuq wara li jipproteġu r-raba' naħa. Wara ftit mixi tul il-kumpless, wieħed jasal għal daħla sekondarja fil-Lvant, fejn hemm mejda għaċ-ċerimonji tal-offerti tal-annimali (matagh), u pont fuq nixxiegħa.
L-istrutturi residenzjali u ta' servizz ta' sular wieħed jew tnejn, li jinsabu tul il-perimetru tat-territorju tal-monasteru, ġew rikostruwiti kemm-il darba, xi kultant mill-pedamenti tagħhom, kif seħħ fis-seklu 17 u fl-1968–1971. Huwa magħruf li l-biċċa l-kbira tal-patrijiet kienu jgħixu fiċ-ċelel imħaffrin fil-blat 'il barra mill-ħitan prinċipali, u dawn ġew ippreservati flimkien ma' xi oratorji sempliċi. Ma' wiċċ il-blat kollu hemm diversi slaleb elaborati (khatchkar) imnaqqxin bir-riljievi. Iktar minn għoxrin spazju, b'għamliet u b'daqsijiet differenti, tnaqqxu f'livelli differenti fil-blat mastizz madwar l-istrutturi tal-għerien prinċipali. Dawk fin-naħa tal-Punent tal-kumpless kienu jintużaw għas-servizzi, filwaqt li l-kumplament kienu kappelli rettangoli b'apsida semiċirkolari u artal. Hemm kappelli doppji u tripli b'daħla waħda, u wħud mid-daħliet huma mżejna bit-tinqix. Hemm bosta khachkar b'ħafna tiżjin li jinsabu fuq il-ħitan tal-istrutturi tal-blat jew 'l hemm u 'l hawn fit-territorju tal-monasteru bħala mfakar għall-mejtin jew għad-donaturi tal-monasteru.
Il-Knisja Prinċipali (Katoghike, 1215)[immodifika | immodifika s-sors]
Għalkemm hemm kitbiet imnaqqxa li jmorru lura għas-snin 60 tas-seklu 12, il-knisja prinċipali "Katoghike" nbniet fl-1215 taħt il-patroċinju tal-aħwa Zakare u Ivane (tal-familja Zakarida-Mkhargrzeli), il-ġenerali tar-Reġina Tamar tal-Georgia, li ħadu lura l-kontroll tal-biċċa l-kbira tal-Armenja mingħand it-Torok.[3]
Din hija l-knisja prinċipali tal-kumpless u fil-biċċa l-kbira hija tassew tradizzjonali. Din il-knisja nbniet b'muntanja fl-isfond tagħha, li mhix esposta saħansitra fuq ġewwa. Il-pjanta tifforma salib b'naħat indaqs fi ħdan kwadru u msaqqaf b'koppla fuq bażi kwadra. Fl-irkejjen hemm kappelli żgħar ta' żewġ sulari b'volti b'għamla ta' btieti, b'tarġiet ħerġin 'il barra mill-ħajt. Il-ħitan interni fihom bosta kitbiet imnaqqxa dwar id-donazzjonijiet.
,_Kotayk,_Armenia.jpg)
Il-faċċata tan-Nofsinhar tal-Katoghike għandha portal b'tinqix fin. It-timpanu huwa mżejjen b'rappreżentazzjoni ta' siġar bir-rummien imdendel mill-friegħi tagħhom, u ta' weraq alternat mal-għeneb. Barra minn hekk, hemm stampi ta' ħamiem bejn il-ħnejja u l-qafas estern tal-istruttura; ras il-ħamiem hija mdawra lejn l-assi tal-portal. Fuq il-portal hemm iljun imnaqqax li qed jattakka gendus, bħala simbolu tas-setgħa tal-prinċep.
In-naħa ta' fuq tal-arkata tat-tanbur tal-koppla fiha riljievi b'dettalji ta' għasafar, maskri umani, irjus tal-annimali, diversi rożetti u buqari.
Gavit (1215-1225)[immodifika | immodifika s-sors]
.jpg)
Fuq in-naħa tal-Punent tat-tempju prinċipali hemm sagristija mħaffra fil-blat, li bl-Armen hija magħrufa bħala gavit (bil-Latin: narthex) u li nbniet bejn l-1215 u l-1225, u hija kkollegata mal-knisja prinċipali. Erba' kolonni enormi weqfin waħedhom fiċ-ċentru jirfdu saqaf tal-ġebel b'toqba fin-nofs biex ikun jista' jidħol id-dawl. L-ispazji periferali mill-pożizzjoni tal-kolonni huma msaqqfa b'modi differenti, filwaqt li l-ispazju ċentrali huwa msaqqaf b'koppla bl-istalaktiti, l-aqwa eżempju ta' din it-teknika fl-Armenja kollha. Dan l-istil ta' "volta bl-istalktiti" b'toqba ċentrali għad-dawl naturali x'aktarx li oriġina mill-muqarnas tal-arkitettura Iżlamika, mis-seklu 11 fl-Armenja. Huma simili ħafna għall-muqarnas tal-karavanseraj tas-Sultan Seljuk Han f'Aksaray (li jmur lura għall-1229). Il-gavit kienet tintuża għat-tagħlim u għal-laqgħat, u bħala post fejn jintlaqgħu l-pellegrini u l-viżitaturi.[4]
Il-portal tal-Punent ivarja mill-portali l-oħra ta' dawk iż-żminijiet billi fih strixxi tal-bibien b'għamla ta' vann, imżejna b'mudell fin tal-fjuri. It-tiżjin tat-timpanu jikkonsisti minn fjuri kbar bil-petali ta' għamliet differenti, bi friegħi interkonnessi u b'weraq rettangolari.
Knisja Mħaffra fil-Blat b'għajn (għall-ħabta tal-1240)[immodifika | immodifika s-sors]
L-ewwel kompartiment f'għar, Avazan (baċir), li jinsab fil-Majjistral tas-sagristija, tħaffer fil-blat fis-snin 40 tas-seklu 13 f'għar antik b'għajn. Inbena matul ir-renju ta' Avag (li miet fl-1250), iben Ivane u n-neputi tal-Amirspasalar (il-Kmandant u Kap) tal-armata Zakarida, imlaqqam "ta' Dirgħajh Twal" (Zakare II Zakarjan).[5] Hemm kitba mnaqqxa li tgħid "Ftakru f'Archimandrite Galdzag", li tfakkar il-kostruzzjoni tal-istrutturi-għerien min-naħa tal-arkitett.[6]
L-istruttura hija mħaffra għalkollox fil-blat u għandha pjanta ta' salib b'naħat indaqs. Fuq ġewwa hemm żewġ ħnejjiet li jidħlu f'xulxin b'koppla ċentrali bl-istalaktiti. Kitba mnaqqxa tfakkar li kienet biċċa xogħol tal-arkitett Galdzak, li bena wkoll il-knisja l-oħra mħaffra fil-blat u z-zhamatuns fi żmien perjodu ta' erbgħin sena. Ismu huwa mnaqqax fil-bażi ta' tinda mżejna bir-riljievi tar-rummien.
L-ispazju rettangolari prinċipali tal-knisja huwa msaqqaf b'tinda u huwa kkumplikat minħabba apsida b'artal u żewġ niċeċ fondi, u b'hekk fuq ġewwa għandu għamla ta' salib-koppla mhux kompluta. Żewġ parti ta' ħnejjiet ippuntati li jidħlu f'xulxin, u li jiffurmaw il-bażi tat-tinda, iserrħu fuq in-nofs kolonni tal-ħitan. Eżatt bħal fis-sagristija, il-wiċċ intern tat-tinda huwa mħaffer bl-għamla grazzjuża tal-istalaktiti li jżejnu wkoll il-kapitelli tan-nofs kolonni u l-bronja tal-apsida b'artal. It-tiżjin tal-ħajt tan-Nofsinhar għandu kompożizzjoni interessanti ferm. Imnaqqax fuqu hemm ħnejjiet tripli żgħar bi bronji ta' għamliet differenti, ikkollegati minn fuq u minn isfel permezz ta' tiżjin ikkumplikat u mnaqqax b'mod fin bil-fjuri.
Zhamatun Prinċipali (1283)[immodifika | immodifika s-sors]
Wara li Prosh Khaghbakian xtara l-monasteru miz-Zakaridi, huwa ttrasformah fil-monasteru u fil-mawżolew tal-familja Prosh. Is-sepulkru u t-tieni knisja-għar ta' Astvatsatsin fil-Lvant ta' Avazan, tħaffru fl-1283, x'aktarx mill-istess Galdzak. L-aċċess għalihom huwa mill-gavit ukoll. Iż-zhamatun prinċipali huwa kompartiment pjuttost kwadru mħaffer fil-blat, b'riljievi fondi mħaffra fil-ħitan. Ta' interess huwa riljiev għoli pjuttost primittiv fil-ħajt tat-Tramuntana, fuq l-arkati. Fin-nofs, hemm ras muntun b'katina fix-xedaq tiegħu; il-katina hija mdawra mal-għenuq ta' żewġ iljuni li għandhom rashom tħares lejn il-viżitaturi. Minflok id-denb, l-iljuni għandhom irjus oħra ta' draguni jħarsu 'l fuq — xbihat simboliċi li jmorru lura għal żmien żemżem. Bejn l-iljuni u taħt il-katina hemm ajkla bil-ġwienaħ nofshom miftuħin qed tiggranfa ħaruf. Din x'aktarx li hija l-istemma tal-Prinċpijiet tal-familja Prosh.
Ir-riljievi tal-ħajt tal-Lvant huma pittoreski wkoll. Id-daħliet li jagħtu għal kappella żgħira u għall-knisja ta' Astvatsatsin fihom faxex rettangolari kkollegati ma' żewġ riljievi ta' slaleb. Imħaffra fil-portali tal-kappella hemm ukoll sireni (għasafar fantastiċi qishom arpi b'irjus ta' nisa) u mal-ħitan tal-knisja hemm figuri umani b'minkbejhom imgħawġin u lebsin ilbies twil u b'qishom raġġieri ma' rashom. X'aktarx li dawn huma membri tal-familja tal-prinċpijiet li ordnaw li jinbnew dawn l-istrutturi. Mal-art tal-knisja hemm volti funebri.
Kappella tal-Familja Prosh (1283)[immodifika | immodifika s-sors]
Il-qabar imħaffer fil-blat jagħti aċċess għat-tieni knisja mħaffra fil-blat, li hija magħrufa bħala l-"Kappella tal-familja Prosh". Din il-knisja nafu bis-saħħa ta' kitba mnaqqxa li nbniet fl-1283, b'donazzjoni tal-Prinċep Prosh. Għandha pjanta b'għamla ta' salib. L-irkejjen ġejjin għat-tond u t-tanbur huwa allinjat b'nofs kolonni alternati ma' twieqi taparsi. Il-koppla hija mżejna, b'fetħa ċirkolari fin-nofs. Il-ħitan huma mżejna bir-riljievi ta' annimali, ġellieda, slaleb u motivi bil-fjuri.
Apparti l-istalaktiti b'għamla ta' trifolji u kwadrifolji, it-tiżjin tal-Knisja ta' Astvatsatsin jinkludi ornamenti ta' rożetti u diversi figuri ġeometriċi. Il-ħajt ta' quddiem tad-dais tal-artal huwa mżejjen b'mudell ta' kwadri u djamanti. Rappreżentazzjoni realistika ta' mogħża tinsab fin-naħa t'isfel tat-tarġa tal-artal. Fin-naħa tax-xellug tal-apsida tal-artal hemm khachkar b'figuri ta' rġiel. Ir-raġel b'satar f'idu l-leminija u fl-istess għoli tal-figuri l-oħra tal-portal jaf huwa l-Prinċep Prosh, fundatur tal-knisja. Figura oħra kważi bi profil tidher b'lanza f'idejha x-xellugija, qed tipponta 'l isfel u qed tonfoħ f'kurunetta olzata.
Zhamatun ta' Fuq (1288)[immodifika | immodifika s-sors]
Iż-"Zhamatun ta' Fuq" kien il-qabar ta' Papak Proshyan u ta' martu Ruzukana, skont kif miktub fil-kitba mnaqqxa, iżda l-lapidi tagħhom għebu. L-istruttura tħaffret fil-blat fl-1288 fuq livell iktar 'il fuq, fit-Tramuntana tal-volta funebri tal-familja Prosh, permezz ta' garigor taraġ estern (ħdejn il-bieb tal-gavit). Imnaqqxa fil-blat ukoll, il-forma tagħha hija simili għal dik tal-gavit. Fiha l-oqbra tal-Prinċpijiet Merik u Girgor, u jingħad li kien hemm oħrajn qabel li issa għebu. Skont kitba mnaqqxa l-istruttura tlestiet fl-1288.
Fuq in-naħa tan-Nofsinhar tal-kuritur li jagħti għal dan iz-zhamatun, hemm bosta slaleb imnaqqxa. Il-kolonni mħaffra fil-blat mastizz jirfdu ħnejjiet semiċirkolari pjuttost baxxi fi ħdan oqfsa trapeżojdali, li jiffurmaw kwadru fil-pjanta. Dawn iservu bħala pedament għall-koppla sferika ta' fuqhom b'fetħa għad-dawl fuq nett tagħha. Fir-rokna ta' wara fuq in-naħa tal-lemin wieħed jista' jara l-qabar iktar 'l isfel mit-taraġ.
L-akustika f'dan il-kompartiment hija straordinarja.
Kappella ta' San Girgor[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Kappella ta' San Girgor l-Illuminatur (li qabel kienet il-Kappella ta' Omm Alla – Astvatzatzin), li nbniet qabel l-1177, tinsab ferm 'il fuq mit-triq, xi mitt metru 'l bogħod mid-daħla tal-monasteru. Hija parzjalment imħaffra fil-blat mastizz; il-kompożizzjoni tagħha x'aktarx li kienet influwenzata ferm mill-għamla tal-għar li kien hemm qabilha. Il-kappella għandha pjanta rettangolari u għandha apsida b'għamla ta' nagħla. Min-naħa tal-Lvant u mill-Grigal, jagħtu għaliha diversi passaġġi u annessi mħaffra fil-blat f'diversi livelli u saħansitra fuq xulxin.
Traċċi tat-tkaħħol bil-ġibs u bil-fdalijiet ta' affreski skuri jindikaw li minn ġewwa l-kappella kienet imżejna bl-affreski mal-ħitan. Hemm diversi khachkar b'bosta tiżjin li huma mdaħħlin fi ħdan il-ħitan esterni u mħaffra fl-uċuħ tal-blat ta' biswit.
Sit ta' Wirt Dinji[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Monasteru ta' Geghard u n-Naħa ta' Fuq tal-Wied ta' Azat ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-sena 2000.[1]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju wieħed tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ".[1]
Gallerija[immodifika | immodifika s-sors]
.jpg)
.jpg)
Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]
- ^ a b ċ d Centre, UNESCO World Heritage. "Monastery of Geghard and the Upper Azat Valley". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2024-04-11.
- ^ "UNESCO grants Monastery of Geghard status of Enhanced protection". armenpress.am (bl-Ingliż). Miġbur 2024-04-11.
- ^ Multiple authors. Geghard. p. 6.
- ^ Guidetti, Mattia (2017). "7 - The 'Islamicness' of Some Decorative Patterns in the Church of Tigran Honents in Ani". Architecture and landscape in medieval Anatolia, 1100-1500. Edinburgu: Edinburgh University Press. pp. 170–177. ISBN 9781474411301.
- ^ Multiple authors. Geghard. p. 8.
- ^ hushardzantest. "GEGHARDAVANK" (bl-Ingliż). Miġbur 2024-04-11.