Ara s-sors ta' Malta

{{Infobox Pajjiż
|isem_nattiv                 = Repubblika ta' Malta<br />''Republic of Malta''
|isem_komuni                 = Malta
|stampa_bandiera             = Flag of Malta.svg
|stampa_emblema              = Coat of arms of Malta.svg
|stampa_mappa                = Location Malta EU Europe.png
|deskrizzjoni_mappa          = Lokazzjoni ta' Malta (aħdar skur) <br /> – fi ħdan l-[[Unjoni Ewropea]] (aħdar ċar) fil-[[Ewropa|kontinent Ewropew]] (griż skur) <br />
|ħolqa_bandiera              = Bandiera ta' Malta
|ħolqa_emblema               = Emblema ta' Malta
|ħolqa_demografija           = Demografija ta' Malta
|mottu_nazzjonali            =
|innu_nazzjonali             = ''[[L-Innu Malti]]''
[[Stampa:Malta National Anthem.ogg|nofs]]
|lingwi_uffiċjali            = [[Lingwa Maltija|Malti]] u [[Lingwa Ingliża|ingliż]]
|gruppi_etniċi               = [[Maltin]]
|kapitali                    = [[Valletta]]
|latd=35 |latm=53 |lats=42 |latNS=N |lonġd=14 |lonġm=30 |lonġs=36 |lonġEW=E
|l-ikbar_belt                = [[San Pawl il-Baħar]]
|tip_gvern                   = [[Repubblika parlamentari]]
|titlu_kap1                  = [[President ta' Malta|President]]
|titlu_kap2                  = [[Prim Ministru ta' Malta|Prim Ministru]]
|isem_kap1                   = [[Myriam Spiteri Debono]]
|isem_kap2                   = [[Robert Abela]]
|data_sħubija_UE             = 1 ta' Mejju, 2004  
|poż_erja                    = 200 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss-->
|erja_km2                    = 316
|erja_mi_kw                  = 121 
|perċentwal_ilma             = 0.001
|sena_stima_popolazzjoni     = 2019
|stima_popolazzjoni          = 514,564
|poż_stima_popolazzjoni      = 173 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss-->
|ċensiment_popolazzjoni      = 404,962<sup>1</sup>
|sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011
|densità_popolazzjoni_km2    = 1,633 <!--2019-->
|densità_popolazzjoni_mi_kw  = 4,229.5 
|poż_densità_popolazzjoni    = 4 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss-->
|sena_PGD_PSX                = 2019
|PGD_PSX                     = $11.260&nbsp;biljun<ref name=imf2>{{ċita web |titlu=Malta |sit=International Monetary Fund |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=66&pr.y=3&sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=181&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= |data-aċċess=2013-04-17 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150324055128/http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=66&pr.y=3&sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=181&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= |arkivju-data=2015-03-24 |lingwa=en}}</ref>
|poż_PGD_PSX                 = 125
|PGD_PSX_per_capita          = $27,022<ref name=imf2/>
|poż_PGD_PSX_per_capita      = 32
|sena_IŻU                    = 2019
|IŻU                         = {{profitt}}0.895<ref name=HDI>{{ċita rapport |titlu=Human Development Report 2013 - The Rise of the South: Human Progress in a Diverse World |pubblikatur=United Nations Development Programme |data=2013 |isbn=978-92-1-126340-4 |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2013_EN_complete.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20130319002613/http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2013_EN_complete.pdf |arkivju-data=2013-03-19 |lingwa=en}}</ref>
|poż_IŻU                     = 28
|kategorija_IŻU              = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span>
|tip_sovranità               = Indipendenza
|avveniment_stabbilit1       = mir-[[Renju Unit]]
|data_stabbilit1             = 21 ta' Settembru, 1964
|avveniment_stabbilit2       = Repubblika
|data_stabbilit2             = 13 ta' Diċembru, 1974
|avveniment_stabbilit3       = Ħelsien
|data_stabbilit3             = 31 ta' Marzu, 1979
|valuta                      = [[Ewro]] ([[Simbolu tal-Ewro|€]])<sup>2</sup>[[Lista ta' banek f'Malta|Banek]]
|kodiċi_valuta               = EUR
|żona_ħin                    = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]]
|differenza_ħku              = +1
|żona_ħin_legali             = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]]
|differenza_żona_ħin_legali  = +2
|cctld                       = [[.mt]]<sup>3</sup>
|kodiċi_telefoniku           = 356
|sena_PGD_nominali           = 2019
|PGD_nominali                = $16,476&nbsp;biljun<ref name=imf2/>
|poż_PGD_nominali            = 125
|PGD_nominali_per_capita     = $32,021<ref name=imf2/>
|poż_PGD_nominali_per_capita = 32
|noti                        = <sup>1</sup> Il-popolazzjoni totali tinkludi wkoll lir-residenti barranin. Il-popolazzjoni ta' residenti Maltin fl-2004 kien ta' madwar 389,764. Kull data uffiċjali ta' popolazzjoni hi pprovduta mill-Uffiċċju Nazzjonali tal-Istatistika (NSO).<ref>{{ċita rapport |awtur=National Statistics Office |titlu=Census of Population and Housing 2005: Preliminary Report |data=2006 |url=http://www.nso.gov.mt/statdoc/document_file.aspx?id=1653 |isbn=978-99909-73-38-9 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20070311025208/http://www.nso.gov.mt/statdoc/document_file.aspx?id=1653 |arkivju-data=2007-03-11 |lingwa=en}}</ref><br /><sup>2</sup>Qabel l-2008: [[Lira Maltija]]<br /><sup>3</sup> Ukoll [[.eu]], li hi maqsuma flimkien mal-istati membri l-oħra tal-[[Unjoni Ewropea]].
}}

'''Malta''', magħrufa uffiċjalment bħala r-'''Repubblika ta' Malta,''' hija repubblika indipendenti, kostituzzjonali, żviluppata fl-[[Unjoni Ewropea]].<ref>{{ċita web |url=http://www.traveltips24.com/European_Microstates.htm |titlu=European Microstates |sit=TravelTips24.com |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20090523094108/http://www.traveltips24.com/European_Microstates.htm |arkivju-data=2009-03-23 |lingwa=en}}</ref><ref>{{ċita rivista |kunjom1=Sultana |isem1=Ronald G. |titlu=Career guidance in Malta: A Mediterranean microstate in transition |rivista=International Journal for the Advancement of Counselling |volum=20 |paġni=3-15 |data=1998 |doi=10.1023/A:1005386004103 |lingwa=en}}</ref><ref>{{ċita web |url=http://www.environmentalgraffiti.com/offbeat-news/the-microstate-environmental-world-cup-malta-vs-san-marino/613 |titlu=The Microstate Environmental World Cup: Malta vs. San Marino |sit=EnvironmentalGraffiti.com |data=2007-12-15 |arkivju-url= |arkivju-data=2008-02-16 |lingwa=en}}</ref> Il-pajjiż jikkonsisti minn [[arċipelagu]] ta' seba' gżejjer li jinsabu fil-[[Baħar Mediterran]], u meqjus pajjiż parti mill-[[Ewropa t'Isfel]], 80 km mill-kosta ta' [[Sqallija]] (l-[[Italja]]), 288 km fil-Lvant tat-[[Tuneżija]] u 300 km fit-Tramuntana tal-[[Libja]]. Dawn il-gżejjer igawdu minn klima Mediterranja.<ref>{{ċita web |titlu=Malta: Geography |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/malta/#geographyhttps://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mt.html |data-aċċess=2021-03-30 |lingwa=en}}</ref><ref>{{ċita web |titlu=Il-Gżejjer Maltin |url=https://www.gov.mt/mt/About%20Malta/Pages/il-Gzejjer%20Maltin.aspx |sit=gov.mt |lingwa=mt}}</ref>

Matul l-[[storja|istorja]], il-pożizzjoni ta' Malta fil-Baħar Mediterran dejjem tqieset ta' importanza strateġika.<ref>{{ċita web |url=http://home.wanadoo.nl/bezver/introduc.html |sit=A History of Malta |titlu=A History of Malta - Introduction |data-aċċess=2008-02-06 |lingwa=en}}</ref> Minħabba f'hekk, bosta nazzjonijiet u qawwiet militari, fosthom il-[[Feniċi]], il-[[Kartaġiniżi]], ir-[[Imperu Ruman|Rumani]], l-[[Għarab]], ir-rejiet u l-imperaturi ta' [[Spanja]], il-[[Kavallieri ta' San Ġwann]], il-[[Franza|Franċiżi]] u l-[[Renju Unit|Brittaniċi]], ilkoll ħakmu lil Malta. Fl-1964, Malta kisbet l-indipendenza tagħha mir-Renju Unit u mill-ewwel ġiet aċċettata bħala membru tan-[[Ġnus Magħquda|Nazzjonijiet Uniti]]. Għaxar snin wara, fl-1974, Malta saret Repubblika. Malta żammet l-istatus tagħha bħala membru tal-[[Commonwealth tan-Nazzjonijiet|Commonwealth]]. Fl-2004, Malta saret membru tal-Unjoni Ewropea. Fl-2008, Malta bdiet tagħmel parti miż-żona tal-[[ewro]]. L-ilsien mitkellem prinċipalment hu l-[[Lingwa Maltija|Malti]], ilsien li ġej mis-[[Semitiku]] u r-[[Lingwa Latina|Rumanz]]. Illum dan l-ilsien tħallat ħafna bi kliem li ġej mill-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]].  

L-[[Storja ta' Malta|istorja ta' Malta]] tmur lura daqs 7,000 sena. It-[[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi]] li jmorru lura daqs 5,500 sena huma rikonoxxuti mill-[[UNESCO]] bħala [[Sit ta’ Wirt Dinji|Wirt Dinji]].<ref name=Unesco>{{ċita web |titlu= Megalithic Temples of Malta |url= http://whc.unesco.org/en/list/132 |sit=UNESCO |lingwa=en |data-aċċess=2009-09-28}}</ref>. Ma' dawn, il-UNESCO tirrikonoxxi wkoll il-[[Valletta|Belt Valletta]] u l-[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] bħala Siti ta' Wirt Dinji.<ref>{{ċita web |url=http://www.bradshawfoundation.com/malta/ |titlu=The Prehistoric Archaeology of the Temples of Malta |sit=BradshawFoundation.com |data-aċċess=2009-04-28 |lingwa=en }}</ref><ref>{{ċita web |url=https://otsf.org/otsf-in-malta |titlu=OTSF in Malta |sit=The OTS Foundation for Neolithic Studies |data-aċċess=2009-04-28 |lingwa=en |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20201205171731/https://otsf.org/otsf-in-malta |arkivju-data=2020-12-05 |url-status=dead }}</ref><ref>{{ċita ktieb |editur-kunjom1=Cilia |editur-isem1=Daniel |titlu=Malta Before History: The World's Oldest Free-Standing Stone Architecture |data=2004 |pubblikatur=Miranda Publishers |isbn=9789990985085 |lingwa=en}}</ref> Skont l-[[Atti tal-Appostli]], Kap. 28, fis-sena 60 W.K., wara li l-bastiment li kien qed jivvjaġġa fuqu nkalja fuq il-kosta ta' Malta, [[Pawlu minn Tarsu|San Pawl]] qatta' tliet xhur jgħix fuq il-gżira. Il-kitba fit-[[Testment il-Ġdid]] ma ssemmi xejn li San Pawl ikkonverta lill-[[Maltin]] għall-[[Kristjaneżmu|Kristjaneżimu]]. Biss, dan seta' ġara minħabba l-fatt li l-Maltin raw il-qawwa ta' dan il-bniedem meta ħelisha mill-għarqa kif ukoll mill-gidma velenuża tal-lifgħa. Imbagħad San Pawl seta' ngħata widen mill-Maltin wara li kien ukoll fejjaq lill-Missier Pubbliju, il-Gvernatur Ruman ta' Malta. Fl-Atti tal-Appostli lanqas ma jissemma li San Pawl għamel lil Pubbliju bħala l-ewwel Isqof ta' Malta. L-eqdem provi tal-eqdem komunità Nisranija f'Malta ġejjin minn xi katakombi li tħaffru u ntużaw xi ftit mijiet ta' snin wara il-miġja ta' San Pawl.   

Il-[[belt kapitali]] ta' Malta hi l-Belt Valletta. Il-lingwi uffiċjali tal-pajjiż huma l-Malti u l-Ingiż, u dawn it-tnejn ħadu post it-[[Lingwa Taljana|Taljan]] fl-1935. Malta għandha konnessjoni qawwija mal-[[Knisja Kattolika|Kattoliċiżmu Ruman]], li għadu r-[[reliġjon]] uffiċjali u l-aktar wieħed ipprattikat f'Malta.

== Etimoloġija ==
Id-definizzjoni tal-kelma '[[etimoloġija]]' tista' tiġi deskritta bħala l-istudju tal-oriġini preċiża tal-kliem semantiku (tifsir) preżenti f'lingwa.

L-oriġini tat-terminu "Malta" hu inċert u l-varjazzjoni moderna hi derivata mil-lingwa Maltija. L-isem x'aktarx ġej mill-[[Lingwa Griega Antika|Grieg]] μέλι (''meli'') ('għasel'). Il-Griegi kienu jsejħu lill-gżira Μελίτη (''Melite'') li tfisser "għasel" jew "għasel ħelu" possibbilment minħabba l-produzzjoni ta' kwalità tal-għasel bnin Malti. Speċi endemika ta' [[Naħla|naħal]] tgħix f'din il-gżira.<ref>{{ċita aħbar |kunjom1=Manduca |isem1=Julian |url=http://www.maltatoday.com.mt/2003/06/29/l7.html |pubblikatur=Malta Today |titlu=Controversy over unique Maltese bee population |data=2003-06-29 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20030823104545/http://www.maltatoday.com.mt/2003/06/29/l7.html |arkivju-data=2003-08-23 |lingwa=en}}</ref>

== Storja ==
{{artiklu prinċipali|Storja ta' Malta}}

Għall-ħabta tal-5200 [[Ante Christum natum|Q.K.]], fuq il-gżira waslu l-ewwel abitanti f'Malta minn Sqallija. Għal mijiet ta' snin dawn kienu jgħixu fi kmamar żgħar, bħal giren, u fl-għerien. Wara, dawn ġew nies ta' [[kultura]] oħra dejjem minn Sqallija li bnew it-tempji megalitiċi (3800 - 2500 Q.K.). Fil-perjodu [[Preistorja|preistoriku]] mbagħad ġew nies oħra, magħrufa bħala nies ta' [[Żmien il-Bronż]] (2000 - 750 Q.K.). Warajhom ġew il-Feniċi li għamlu minn Malta kolonja qrib it-8 seklu Q.K.  

Biż-żmien, [[Kartaġni]] li kienet kolonja Feniċja saret poter għaliha nfisha u Malta spiċċat taħt l-influwenza u t-tmexxija tal-Kartaġiniżi. Fil-bidu tat-Tieni [[Gwerer Puniċi|Gwerra Punika]] (218 Q.K.), il-gżejjer Maltin waqgħu f'idejn ir-Rumani li għamlu lil Malta u lil [[Għawdex]] muniċipalitajiet. 

Meta l-[[Imperu Ruman]] inqasam fi tnejn, Malta għaddiet f'idejn il-mexxejja militari [[Biżantini]]. Teżisti ftit xhieda ċara x'ġara verament f'dawn iż-żminijiet. Malta għaddiet f'idejn ħakkiema diversi li għadna ma nafux eżattament min kienu. Ċertament li l-istorja ta' Malta hi simili ħafna għal dik tal-istess żmien fi Sqallija. Malta ġiet maħkuma mill-Għarab li ġew Malta minn Sqallija fis-sena 870. Il-ġens Għarbi rnexxielu jinfluwenza l-lingwa tal-poplu Malti u għalhekk l-Għarbi jista' jitqies bħala l-pedament tal-Malti. L-Għarab xerrdu t-twemmin [[Iżlam|Iżlamiku]] fost il-Maltin u ta' dan hemm xhieda fl-oqbra Musulmani li nstabu qrib id-Domus Rumana fir-[[Rabat (Malta)|Rabat]].  

Fl-1091, [[Ruġġieru I ta' Sqallija|il-Konti Ruġġieru]] żbarka Malta b'qawwa militari biex juri l-kobor u s-sovranità tiegħu bħala l-mexxej ta' Malta. Biss hu ma għamel xejn biex ibiddel l-amministrazzjoni Għarbija-Musulmana. Kien fi żmien ir-renju tat-tifel tiegħu, [[Ruġġieru II]], li f'Malta beda jseħħ xi ċaqliq fl-amministrazzjoni influwenzata jew immexxija minn Sqallija. Bil-mod il-mod, l-influwenza tar-renju l-ġdid fi Sqallija u ta' dawk li ġew wara bdiet kulma jmur tinħass, u sal-aħħar tas-seklu ħdax bdiet dieħla sew f'Malta il-kultura Ewropea u t-twemmin Nisrani. 

Fis-sekli ta' wara u sa ma ġie l-[[Ordni Militari Sovran ta' Malta|Ordni ta' San Ġwann]], Malta ngħatat kemm-il darba mir-Re ta' Spanja lil diversi nies ta' poter li kienu jgħinuh jew finanzjarjament jew inkella militarment. Fl-1492 b'ordni tar-Re Ferdinandu u r-Reġina Isabella, tkeċċew minn Malta l-aħħar nies ta' twemmin Għarbi kif ukoll dawk ta' twemmin [[Ġudaiżmu|Lhudi]]. 

Fl-1530, il-gżejjer Maltin ingħataw lill-Ordni ta' San Ġwann mill-Imperatur [[Karlu V]]. Dawn il-Kavallieri ta' [[demm]] nobbli kienu qed ifittxu art ġdida wara li kienu tkeċċew minn [[Rodi (belt)|Rodi]] mis-Sultan [[Imperu Ottoman|Ottoman]] fl-1522. 

Meta l-Ordni wasal Malta, il-popolazzjoni tal-Gżejjer Maltin kienet tlaħħaq madwar 20,000 ruħ. Bosta kienu jgħixu fl-[[Mdina|Imdina]], fir-Rabat u fl-irħula ż-żgħar mxerrda ma' Malta u Għawdex. L-Ordni ddeċida li juża l-Forti ta' Sant'Anġlu bħala l-kwartier il-ġdid tiegħu minn fejn imexxi, u r-raħal iż-żgħir tal-[[Birgu]] bħala l-post fejn bosta mill-Kavallieri setgħu jgħixu fi djar separati skont l-ilsien tagħhom. Din l-għażla saret minħabba li l-Ordni kellu x-xwieni tiegħu x'jieħu ħsieb għax dawn kienu importanti bħala servizz ta' komunikazzjoni u utli biex ikunu impurtati f'Malta oġġetti essenzjali. Wara xi ftit żmien, l-Ordni beda jsaħħaħ xi swar kemm ta' Sant'Anġlu kif ukoll madwar il-Birgu. Fuq l-[[L-Isla|Isla]] ttella' l-Forti San Mikiel. 

Matul is-snin ta' wara, l-attakki tal-furbani Musulmani ma naqsu xejn, u fl-1551, Dragut attakka l-ewwel il-Birgu, imbagħad l-Imdina u wara salpa lejn Għawdex fejn minn hemm kaxkar il-popolazzjoni kollha għal fuq il-bastimenti bħala [[Skjavitù|skjavi]].

Fl-1565, seħħ l-[[Assedju l-Kbir]] hekk kif fit-18 ta' Mejju qawwiet militari Ottomani żbarkaw f'[[Marsaxlokk]] u ħadu posthom f'diversi lokalitajiet strateġiċi madwar il-[[Il-Port il-Kbir|Port il-Kbir]]. Dan l-Assedju dam sejjer sat-8 ta' Settembru, meta l-armata Ottomana ddeċidiet li ssalpa lura minn fejn ġiet. Il-ġurnata tar-rebħa tal-Ordni u l-Maltin fuq l-armata Ottomana għadha sal-lum titfakkar kull sena u hi meqjusa bħala festa nazzjonali. Dan il-jum fil-fatt hu magħruf bħala ''Jum il-Vitorja''.

Din ir-rebħa ġiegħlet lil [[Jean Parisot de la Valette|Gran Mastru La Valette]] u l-Kavallieri tal-Ordni jifhmu li issa li ddifendew lilhom infushom u lil Malta u li rebħu l-battalja għandhom iħarsu lejn il-gżejjer Maltin bħala r-residenza l-ġdida tagħhom b'mod permanenti. Dlonk La Valette ordna li tinbena belt ġdida ffortifikata fuq l-Għolja Xiberras. Din il-belt setgħet tiddefendi l-Port il-Kbir, dak ta' [[Port ta’ Marsamxett|Marsamxett]] u l-ibliet tal-madwar. Din il-belt il-ġdida ngħatat l-isem tal-Gran Mastru fundatur tagħha u saret il-belt kapitali ta' Malta.  

L-Ordni dam Malta sal-1798 meta mbagħad kellu jċedi għall-qawwa militari u r-rieda ta' [[Napuljun Bonaparte|Napuljun]] hekk kif dan wasal Malta fid-9 ta' Ġunju. Fit-2 ta' Settembru ta' wara, il-Maltin qamu kontra l-[[Malta taħt il-Franċiżi|Franċiżi]] u bdew imblokk militari kontra t-truppi barranin li kellhom jissakkru wara s-swar tal-Belt u t-Tlett Ibliet tal-Kottonera. Bl-għajnuna tat-truppi Brittaniċi li Nelson stazzjona kemm fuq l-art kif ukoll bil-bastimenti Brittaniċi li żammew l-imblokk minn fuq il-baħar qrib il-kosta, wara sentejn il-Franċiżi kellhom iċedu l-armi u tkeċċew minn Malta. Il-Patt ta' Paċi li sar, kien iffirmat bejn il-Franċiżi u l-Brittaniċi, għax il-Maltin ma tħallewx jipparteċipaw f'dan il-ftehim. B'hekk Malta waqgħet taħt amministrazzjoni ta' 'protettorat' taħt il-Gran Brittanja. Sir Alexander John Ball sar l-ewwel Kummissarju Ċivili. 

Fl-1814, bħala parti mit-Trattat ta' Pariġi, Malta uffiċjalment saret tagħmel parti mill-[[Imperu Brittaniku|Imperu Brittanniku]] biex b'hekk saret bażi navali ta' importanza kbira għall-Gran Brittanja fil-[[Baħar Mediterran|Mediterran]]. Dan ir-rwol baqa' dejjem importanti kemm fis-seklu 19 kif ukoll fis-seklu 20.

Malta kellha rwol importanti ħafna fit-[[Tieni Gwerra Dinjija]], minħabba li kienet fuq ir-rotta strateġika u importanti tal-Forzi tal-Assi, bejn l-[[Italja]] u t-Tramuntana tal-[[Afrika]], fejn Rommel kien qed jieħu l-artijiet minn taħt idejn l-għadu. Malta sofriet aktar minn 3,000 attakk mill-ajru, għall-ewwel mill-Qawwa Ajrunawtika Taljana u mbagħad mill-Fliegerkorps [[Ġermanja|Ġermaniż]] li kien stazzjonat fi Sqallija.

Malta ngħatat l-indipendenza tagħha fil-21 ta' Settembru 1964, b'arranġament li kien iħalli l-flotta Brittanika tibqa' tuża lil Malta bħala bażi navali - dan biex jagħti n-nifs lill-Gvern Malti jibni l-ekonomija l-ġdida b'mod kummerċjali u liberu u mhux aktar ibbażata fuq il-preżenza militari tal-Brittaniċi. Dan il-ftehim iġġedded fl-1971 u l-Flotta Navali Rjali Brittanika baqgħet tuża lil Malta bħala bażi militari sal-31 ta' Marzu 1979. Malta baqgħet membru tal-[[Commonwealth tan-Nazzjonijiet|Commonwealth]] u saret Repubblika fl-1974. F'referendum li sar f'April 2003, il-votanti wrew ir-rieda tagħhom li Malta tidħol fl-Unjoni Ewropea, biex b'hekk Malta saret membru sħiħ fl-1 ta' Mejju 2004.

== Lingwa ==
{{artiklu prinċipali|Lingwa Maltija}}
Illum il-Malti stabbilit u meqjus bħala l-lingwa franka tal-poplu Malti waqt li l-Ingliż fl-istess ħin jaqsam mal-Malti l-istat ta' lingwa uffiċjali. Il-lingwa Maltija tmur lura lejn l-aħħar parti tad-disa' seklu għall-ħabta tat-870 W.K. meta l-Għarab invadew lil Malta. L-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]] baqa' jinfluwenza lill-Malti għal bosta sekli, kif naraw mill-''[[Cantilena]]'' ta' [[Pietru Caxaro]] li nkitbet lejn l-aħħar kwart tas-seklu ħmistax. Il-kliem kollu ta' din il-[[poeżija]], ħlief għal kelma waħda, huma kollha kliem li ġejjin mill-Għarbi. Aktar ma għadda ż-żmien, it-Taljan u l-Isqalli bdew jinfluwenzaw il-vokabularju li l-Maltin kienu jużaw. [[Mikiel Anton Vassalli]] (1764-1829) jgħid li l-Malti ta' madwar il-Port kien difettuż għax bosta minnu kien kliem li ġej mit-Taljan. Mas-seklu dsatax ħafna kliem Taljan kien stabbilixxa ruħu sew. Mal-ewwel deċennji tas-seklu għoxrin daħlu ħafna kliem fl-ilsien Malti tant li meta wieħed jifli r-riklami fil-kotba ta' dak iż-żmien, insibu li bosta termini bdew ikunu bl-Ingliż. Fl-1935, l-Ingliż u l-Malti ħadu post it-Taljan b'mod uffiċjali. Ironikament, kien fiż-żmien li l-Brittaniċi kienu bdew jitilfu, lejn l-aħħar tas-snin ħamsin u tas-snin sittin, li l-interess f'Malta lejn l-Ingliż beda jikber b'pass aktar mgħaġġel u sar l-aktar ilsien barrani studjat fl-iskejjel. Dan anki minħabba l-ħtieġa ta' bosta eluf ta' Maltin li xtaqu jemigraw lejn pajjiżi u kontinenti fejn l-Ingliż kien mitkellem. Il-ħajra lejn l-ilsien Ingliż kompliet kibret aktar u aktar meta l-films u l-[[mużika]] kif ukoll il-qari tal-kotba u r-rivisti Ingliżi u [[Stati Uniti|Amerikani]] kienu saru aktar popolari fost il-Maltin.

== Festi nazzjonali ==
Dawn huma l-ħames festi nazzjonali ċċelebrati f'Malta: 

* [[Jum il-Ħelsien (Malta)|Jum il-Ħelsien]] (31 ta' Marzu 1979)
* [[Is-Sette Giugno|Sette Giugno]] (7 ta' Ġunju 1919)
* [[Jum il-Vitorja]] (8 ta' Settembru 1565 u 8 ta' Settembru 1943)
* [[Jum l-Indipendenza (Malta)|Jum l-Indipendenza]] (21 ta' Settembru 1964)
* [[Jum ir-Repubblika (Malta)|Jum ir-Repubblika]] (13 ta' Diċembru 1974)

Uħud minn dawn il-festi huma marbuta ma' diversi tradizzjonijiet, fosthom ir-[[Regatta Nazzjonali Maltija|regatta]] fil-Port il-Kbir nhar [[Jum il-Ħelsien (Malta)|Jum il-Ħelsien]] u [[Jum il-Vitorja]]. Minbarra dawn il-ħames festi, hemm ukoll għadd ta' festi pubbliċi marbuta mar-reliġjon u t-tradizzjonijiet li ssawru magħhom. Fosthom insibu l-[[Imnarja]] (29 ta' Ġunju), [[Santa Marija]] (15 ta' Awissu), il-miġja ta' San Pawl f'Malta (10 ta' Frar) u l-festa tal-Immakulata Kunċizzjoni ([[8 ta' Diċembru]]).

== Politika ==
{{artiklu prinċipali|Politika ta' Malta}}
[[Stampa:Malta - Valletta - Triq ir-Repubblika - Misrah l-Assedju l-Kbir+Courts of Justice+election celebration 01 ies.jpg|daqsminuri|290x290px|Il-bini tal-qorti fil-[[Belt Valletta]]]]
Malta hija repubblika demokratika b'parlament elett kull ħames snin jew kif ikun hemm il-ħtieġa skont is-sitwazzjoni politika. Il-poteri eżekuttivi tal-Gvern huma f'idejn il-[[Prim Ministru ta' Malta|Prim Ministru]], magħżul mill-partit rebbieħ fl-elezzjoni. Il-[[President ta' Malta|President]] għandu r-rwol li jirrappreżenta lil Malta barra l-pajjiż u li jaġixxi b'mod imparzjali f'affarijiet ta' importanza kostituzzjonali. Il-Gvern hu wkoll assistit fit-tmexxija tiegħu f'kull belt u raħal f'Malta u Għawdex minn kumitati amministrattivi, magħrufa bħala [[Kunsilli lokali ta' Malta|Kunsilli Lokali]].  

Malta hi repubblika<ref>{{ċita web|url=https://legislation.mt/eli/const/mlt |titlu=Kostituzzjoni ta' Malta |sit=Leġiżlazzjoni Malta |lingwa=mt |data-aċċess=2021-03-30}}</ref> li għandha s-sistema parlamentari u l-amministrazzjoni pubblika mfassla fuq is-[[sistema Westminster|sistema ta' Westminster]]. Mill-1960 sal-1995, skont l-istatistika li nġabret fl-elezzjonijiet tal-kunsilli lokali, Malta kellha t-tieni l-ogħla rata fid-dinja ta' nies li kienu eleġibbli li jivvutaw u li ħarġu jivvutaw (u l-ogħla waħda minn nazzjonijiet mingħajr votazzjoni obbligatorja).<ref>{{ċita ktieb |kunjom1=Franklin |isem1=Mark N. |kapitlu=Electoral Participation |editur-kunjom1=Niemi |editur-isem1=Richard |editur-kunjom2=Weisberg |editur-isem2=Herbert |titlu=Controversies in Voting Behavior |edizzjoni=4ba |pubblikatur=CQ Press |data=2001 |lingwa=en |isbn=978-1568023342}}</ref> Il-[[Kamra tad-Deputati ta' Malta|Kamra tad-Deputati]] tiġi eletta kull ħames snin u hi magħmula minn ħamsa u sittin membru parlamentari. Madanakollu, meta partit jikseb il-maġġoranza tal-voti imma mhux tas-siġġijiet, il-partit jingħata aktar siġġijiet biex jiġi assigurat maġġoranza parlamentari. Il-[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] tgħid li l-President għandu jaħtar bħala Prim Ministru dak il-membru tal-Kamra li hu l-aktar kapaċi li jmexxi l-maġġoranza fil-Kabinett. L-istess President normalment jaħtar, fuq rakkomandazzjoni tal-Prim Ministru, il-ministri li għandhom imexxu kull ministeru.<ref>[https://web.archive.org/web/20160311114142/http://opm.gov.mt/segretarjat-tal-prim-ministru?l=2 Segratarjat tal-Prim Ministru], Uffiċċju tal-Prim Ministru</ref> Kandidati għal xi postijiet vakanti jiġu determinati bil-maġġoranza tal-voti li jkunu ġabu fl-elezzjoni preċedenti.

Il-President tar-Repubblika jiġi elett kull ħames snin mill-Kamra tad-Deputati. F'Malta hawn diversi partiti. Il-partiti politiċi l-kbar huma l-[[Partit Nazzjonalista (Malta)|Partit Nazzjonalista]], li hu partit [[Demokrazija Kristjana|Demokratiku Kristjan]], u l-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]], li hu partit [[Soċjaliżmu Demokratiku|Soċjal-Demokratiku]]. Il-Partit Laburista jinsab attwalment fil-Gvern u l-Prim Ministru huwa [[Robert Abela]]. Il-Partit Nazzjonalista jinsab fl-oppożizzjoni. Il-[[Partit Demokratiku (Malta)|Partit Demokratiku]] li tela' fuq il-lista tal-Partit Nazzjonalista, għandu żewġ siġġijiet. Apparti dawn il-partiti, hemm ukoll partiti iżgħar li mhumiex eletti u rrappreżentati fil-Kamra tad-Deputati. 

Malta saret membru fl-Unjoni Ewropea fl-2004. Fl-2008, Malta bdiet tagħmel parti miż-żona tal-ewro. Fil-21 ta' Diċembru 2007, Malta implimentat it-[[Trattat ta' Schengen]].<ref>{{ċita web|url=http://ec.europa.eu/snapshot2007/travel/travel_mt.htm|titlu=L-Ewropa u int fl-2007, Estiż l-ivvjaġġar mingħajr passaport|sit=Kummissjoni Ewropea|lingwa=mt|data-aċċess=2009-04-29|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110323212527/http://ec.europa.eu/snapshot2007/travel/travel_mt.htm|arkivju-data=2011-03-23}}</ref> Il-kontrolli fil-fruntieri baqgħu jsiru fl-ajruporti sa Marzu 2008.

=== Diviżjonijiet amministrattivi ===
{{artiklu prinċipali|Kunsilli lokali ta' Malta}}
[[Stampa:Malta location map.svg|thumb|250px|Diviżjonijiet amministrattivi ta' Malta]]

L-Att tal-Kunsilli Lokali tal-1993 (Att XV tal-1993) ġie ppubblikat fit-30 ta' Ġunju 1993, fejn qasam lill-gżejjer Maltin f'54 kunsill lokali f'Malta u 14-il kunsill lokali f'Għawdex b'kull kunsill responsabbli għall-amministrazzjoni tal-belt jew tar-raħal tiegħu. Ir-responsabbiltà amministrattiva hi mqassma bejn il-kunsilli lokali u l-gvern ċentrali. L-abitanti li huma eleġibbli għall-votazzjoni jeleġġu l-kunsill tagħhom kull tliet snin. Is-sindku hu l-kap tal-kunsill lokali u r-rappreżentant tal-kunsill b'kull effett taħt l-Att. Is-Segretarju Eżekuttiv, li jiġi appuntat mill-Kunsill, hu l-kap eżekuttiv, amministrattiv u finanzjarju tal-Kunsill. Il-kunsilliera l-oħra eletti mill-elezzjoni tal-kunsilli jieħdu d-deċiżjonijiet flimkien mas-sindku. Il-kunsilli lokali huma responsabbli għall-ħarsien u tisbiħ tal-lokalità, l-allokazzjoni tal-gwardjani lokali u l-ġbir tal-iskart. Il-kunsilli lokali jieħdu ħsieb ċerti doveri amministrattivi għall-Gvern Ċentrali, bħal ġbir ta' fondi u kirjiet tal-gvern u jirrispondu għall-ilmenti li għandhom x'jaqsmu mal-ambjent tal-lokalità u kif dan jaffettwa lir-residenti.

== Ġeografija ==
{{artiklu prinċipali|Ġeografija ta' Malta}}
[[Stampa:View of Nature Reserve from St. Agatha's Tower.JPG|thumb|250px|Ir-Riżerva Naturali tal-Għadira]]

Il-gżejjer Maltin huma arċipelagu li jinsabu f'nofs il-Baħar Mediterran madwar 93 km fin-Nofsinhar ta' Sqallija. Huma biss it-tliet gżejjer, Malta, Għawdex u [[Kemmuna]] li huma abitati. Il-gżejjer iż-żgħar, bħal [[Filfla]], [[Kemmunett]] u l-[[Gżejjer ta' San Pawl]] huma diżabitati. Malta hi miżgħuda b'bajjiet u wħud minnhom jipprovdu wkoll portijiet tajbin. Il-gżejjer tal-arċipelagu ġew iffurmati mis-sediment ta' qiegħ il-baħar miljuni ta' snin ilu (fiż-Żmien Plioċen). Meta dan is-sediment issolidifika u bil-mod il-mod inkixef f'wiċċ l-ilma dawn biż-żmien, l-aktar dak Tas-Silġ, ingħaqdu ma' Sqallija. Dan il-pont ma kienx jibqa' sejjer lejn l-Afrika minħabba l-widien profondi immens ta' taħt il-baħar li jeżistu bejn Malta u l-Afrika.<ref>{{ċita rivista |kunjom1=Mannion |isem1=A. M. |kunjom2=Vogiatzakis |isem2=I. N. |url=http://www.reading.ac.uk/web/files/geographyandenvironmentalscience/GP183_Island_Landscapes_AMMINV_1Aa.pdf |titlu=Island Landscape Dynamics: Examples from the Mediterranean |data=2007 |rivista=Geographical Paper |numru=183 |lingwa=en}}</ref> L-arċipelagu jinsab f'tarf il-plakka tettonika Afrikana, bil-konfini tiegħu jmissu mal-plakka Ewroasjatika.<ref>{{ċita mappa |url=http://earth.geology.yale.edu/RETREAT/maps/Mediterranean%20map2001sheet1%20tectonics&kinematics.jpg |titlu=Geodynamic Map of the Mediterranean |pubblikatur=Commission for the Geological Map of the World |edizzjoni=1el |skala=1:13,000,000 |format=JPG |data-aċċess=2009-04-29 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100214144714/http://earth.geology.yale.edu/RETREAT/maps/Mediterranean%20map2001sheet1%20tectonics&kinematics.jpg |arkivju-data=2010-02-14}}</ref> Għal mijiet ta' snin, Malta kienet meqjusa bħala gżira tal-Afrika ta' fuq.<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Falconer|isem=William|kunjom2=Falconer|isem2=Thomas|data=2009-09|titlu=Dissertation on St. Paul's Voyage|url=https://books.google.com.mt/books?id=B3Q29kWRdtgC&pg=PA50&redir_esc=y|lingwa=en|iktar=Google-Books-ID: B3Q29kWRdtgC|pubblikatur=BiblioBazaar}}</ref>

Il-pajsaġġ tal-gżejjer Maltin attwalment huwa kkaraterizzat minn għoljiet baxxi b'għelieqi mtarrġin. L-ogħla punt hu [[Ta' Dmejrek]], 253 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar, qrib [[Ħad-Dingli]]. Ċerti widien fil-gżejjer Maltin jimtlew bl-ilma ġieri tax-xita li jdum għaddej għal ċertu żmien biss, u li jinxef wara ċertu żmien, l-aktar fis-sajf. Ma jeżistux [[xmara|xmajjar]] jew għadajjar ta' ċertu kobor b'mod permanenti. Postijiet f'Malta fejn hemm xi għejun magħrufa huma, Wied Qlejgħa, il-[[Baħrija]], l-[[L-Imtaħleb|Imtaħleb]] u San Martin, waqt li f'Għawdex hemm il-[[Wied tal-Lunzjata]].

=== Gżejjer żgħar, blat fil-baħar u skolli ===
Gżejjer żgħar li jiffurmaw parti mill-arċipelagu jinkludu lil Kemmunett (diżabitata), Filfla (riżerva naturali diżabitata), il-[[Ġebla tal-Ġeneral]] (diżabitata), il-[[Gżira Manoel]] (li hi magħquda mal-lokalità tal-[[Gżira (lokalità)|Gżira]] permezz ta' pont żgħir), u l-Gżejjer ta' San Pawl (diżabitati). 

Il-gżejjer Maltin huma dawn is-segwenti:

{| class="multicol" style="width:100%;"
| width="33%" align="left" valign="top" |
* Delmarva
* Filfla
* Ġebel Fessej
* Ġebel ta' Bejn il-Kmiemen
* Ġebla ta' Sala
* Ġebla taċ-Ċawla
* Ġebla tal-Ġeneral
* Ġebla tal-Għallis
* Ġebla tal-Ħalfa
* Gżejjer ta' San Paw<nowiki/>l/Selmunett
| width="33%" align="left" valign="top" |
* Gżira ta' Malta
* Gżira Manoel
* Għawdex
* Kemmuna
* Kemmunett
* Mistra
* Skoll tal-Barbaġanni
* Ta' Fraben
* Xrob l-Għaġin
| width="33%" align="left" valign="top" |
[[Stampa:Satelite image of Malta.jpg|thumb|250px|right|Mappa satellitari ta' Malta]]
|}

=== Klima ===
{{artiklu prinċipali|Klima ta' Malta}}
[[Stampa:Valletta-view-from-senglea.jpg|thumb|left|500px|Malta ġeneralment tgawdi minn klima Mediterranja]]
Il-[[Klima ta' Malta|klima]] hi waħda Mediterranja, bi xtiewi moderati u umdużi, u bi sjuf sħan u xotti. M'hemm l-ebda staġun sħun fejn il-pjanti jorqdu, minkejja li l-iżvilupp tal-pjanti jista' jiġi osservat xi ftit f'xitwa b'kesħa li ma tkunx normali, u s-sħana u l-aridità tas-sajf jistgħu jwasslu biex il-veġetazzjoni tkun dgħajfa. 

L-inqas temperatura qatt irreġistrata kienet fid-19 ta' Frar 1895, fil-Belt Valletta, meta t-temperatura niżlet għal 1.2°C, waqt li l-ogħla waħda laħqet it-43.8°C f'Awwissu tal-1999.<ref>{{ċita web |url=http://www.maltaweather.com/archives/tmaxhigh.shtml |titlu=Highest Maximum Temperature (Celsius) |sit=MaltaWeather.com |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150330062131/http://maltaweather.com/archives/tmaxhigh.shtml |arkivju-data=2015-03-30 |lingwa=en}}</ref> 

Kienu ftit l-okkażjonijiet fejn ġiet irreġistrata xi preċipitazzjoni ta' borra, u dawn kienu fi Frar 1895, f'Jannar 1905 u fil-31 ta' Jannar 1962. Il-bidla fil-klima wasslet biex id-differenza li hemm bejn l-ogħla u l-inqas temperaturi tiżdied, u dan ħafna drabi jwassal għal staġuni b'temp instabbli. Dawn l-aħħar snin kienu rreġistrati wkoll każi aktar frekwenti ta' borra u silġ li laqtu lill-gżejjer.<ref>{{ċita aħbar |kunjom1=Fenech |isem1=Ingrid |url=http://www.maltarightnow.com/Default.asp?module=news&at=It-Temp+fl-2008&t=a&aid=99809315&cid=19 |titlu=It-Temp fl-2008 |pubblikatur=MaltaRightNow.com |data=2009-01-01 |data-aċċess=2009-04-03 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20120109231709/http://www.maltarightnow.com/Default.asp?module=news&at=It-Temp+fl-2008&t=a&aid=99809315&cid=19 |arkivju-data=2012-01-09 |lingwa=mt }}</ref>

Il-provista tal-ilma toffri sfida għal Malta, peress li fiż-żmien sħun tas-sajf il-preċipitazzjoni tkun waħda minima filwaqt li dan ikun ukoll iż-żmien fejn l-ilma jkun użat l-iktar. Din il-problema tinħass ukoll matul ix-xitwa minħabba x-xita qawwija li tagħmel, li ħafna drabi tkompli nieżla fil-baħar minflok tippenetra fl-art. Malta tiddependi fuq ir-riżervi ta' taħt l-art tal-ilma ħelu (40 fil-mija), li jinġieb minn sistema ta' riżervi tal-ilma msejħin galleriji, bħal pereżempju, [[Ta' Kandja]], b'fond ta' madwar 97 metru. Aktar minn nofs l-ilma tax-xorb ta' Malta huwa prodott permezz tad-desalinazzjoni (60 fil-mija), li twassal għal aktar użu ta' kombustibbli fossili u għal aktar tniġġis.<ref>{{ċita aħbar|kunjom1=McGrath|isem1=Matt|data=2007-04-04|titlu=Briney future for vulnerable Malta|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6525069.stm|lingwa=en|pubblikatur=BBC News}}</ref>

{{Infobox Temp
|l-ewwel_metrika=yes
|linja_waħda=yes
|post=&nbsp;Malta
|Jan_Hi_°C = 15
|Fra_Hi_°C = 15
|Mar_Hi_°C = 16
|Apr_Hi_°C = 18
|Mej_Hi_°C = 22
|Ġun_Hi_°C = 26
|Lul_Hi_°C = 30
|Aww_Hi_°C = 30
|Set_Hi_°C = 27
|Ott_Hi_°C = 23
|Nov_Hi_°C = 19
|Diċ_Hi_°C = 16
|Year_Hi_°C = 21
|Jan_Lo_°C = 9
|Fra_Lo_°C = 9
|Mar_Lo_°C = 10
|Apr_Lo_°C = 12
|Mej_Lo_°C = 15
|Ġun_Lo_°C = 18
|Lul_Lo_°C = 21
|Aww_Lo_°C = 22
|Set_Lo_°C = 20
|Ott_Lo_°C = 17
|Nov_Lo_°C = 13
|Diċ_Lo_°C = 11
|Year_Lo_°C = 15
|Jan_MEDJA_°C = 12
|Fra_MEDJA_°C = 12
|Mar_MEDJA_°C = 13
|Apr_MEDJA_°C = 15
|Mej_MEDJA_°C = 18
|Ġun_MEDJA_°C = 22
|Lul_MEDJA_°C = 26
|Aww_MEDJA_°C = 26
|Set_MEDJA_°C = 24
|Ott_MEDJA_°C = 21
|Nov_MEDJA_°C = 16
|Diċ_MEDJA_°C = 13
|Year_MEDJA_°C = 18
|Jan_Preċip_ċm = 8
|Fra_Preċip_ċm = 5
|Mar_Preċip_ċm = 4
|Apr_Preċip_ċm = 2
|Mej_Preċip_ċm = 1
|Ġun_Preċip_ċm = 0
|Lul_Preċip_ċm = 0
|Aww_Preċip_ċm = 0
|Set_Preċip_ċm = 3
|Ott_Preċip_ċm = 7
|Nov_Preċip_ċm = 9
|Diċ_Preċip_ċm = 10
|Year_Preċip_ċm = 53
|sors1 = Weatherbase<ref>{{Ċita web|url=http://www.weatherbase.com/weather/weatherall.php3?s=79561&refer=&units=metric|titlu=Valletta, Malta Travel Weather Averages (Weatherbase)|sit=Weatherbase|data-aċċess=2024-08-25}}</ref>
|aċċess = }}

== Ekonomija ==
{{artiklu prinċipali|Ekonomija ta' Malta}}

L-ekonomija ta' Malta hi bbażata fuq diversi setturi, kemm dawk tal-manifattura kif ukoll tas-servizzi. L-uniċi riżorsi naturali u tanġibbli huma l-blat tal-Franka u tal-Qawwi/taż-Żonqor, u l-baħar ta' madwar il-gżejjer. Minn tal-ewwel jitqatta' l-ġebel tal-franka għall-bini kif ukoll jittieħed żrar u trab mill-ġebla ta' qawwi l-aktar biex titħallat mas-siment.  

L-ekonomija tiddependi ħafna fuq il-kummerċ u l-investiment barrani, l-aktar fil-manifattura ta' bosta prodotti. Hawn ħames żoni industrijali fejn jiġu prodotti tant kwalitajiet ta' oġġetti bħal, għodda ta' inġinerija speċjalizzata, u komponenti tagħhom, oġġetti tal-plastik, kimika, oġġetti elettroniċi jew komponenti tagħhom, tessuti, ikel, xorb u tant affarijiet oħra. Dawn kollha jaħdmu f'suq liberu. L-aktar setturi importanti tal-ekonomija ta' Malta fl-2018 kienet il-manifattura u l-esportazzjoni tal-prodotti tagħhom, it-turiżmu, il-qasam finanzjarju, l-avjazzjoni, il-Port frank u s-servizzi tal-ikel. Il-kummerċ fl-UE jammonta għal 57% tal-esportazzjonijiet ta' Malta (il-[[Ġermanja]] 16%, l-[[Italja]] 12% u [[Franza]] 11%), filwaqt li barra mill-UE 6% jmorru kemm f'[[Singapor|Singapore]] kif ukoll fil-[[Ġappun]].<ref name="EU"/>

F'termini ta' importazzjonijiet, 72% jiġu minn Stati Membri tal-UE (l-[[Italja]] 25% u l-[[Ġermanja]] 8%), filwaqt li barra mill-UE 4% jiġu miċ-[[Ċina]] u 3% mill-[[Indja]].<ref name="EU"/>

=== Storja tal-ekonomija ===
Qabel l-1800, Malta kellha vera ftit industriji, apparti dik tal-[[qoton]], it-[[tabakk]], u tat-tarzna. L-Ingliżi bdew jibnu it-tarzna u bosta baċiri mill-1848 'l hinn. Fi żmien il-gwerer fil-Mediterran li l-Ingliżi kienu involuti fihom, l-ekonomija ta' Malta kienet tmur tajjeb. Eżempju ta' dan kienet il-Gwerra tal-Krimea (1854 - 1856).

Fl-1869, mal-ftuħ tal-Kanal tas-Swejz kien hemm żieda massiva fil-vapuri li kienu jidħlu Malta. L-ekonomija tal-Mediterran ġiet ideskritta bħala "Awtostrada" tan-negozju tad-dinja, u numru ta' vapuri kienu jidħlu Malta għal [[faħam]] u proviżjon ieħor qabel ikomplu bil-vjaġġi tagħhom lejn l-Eġittu u [[Oċean Indjan|l-Oċean Indjan]].

Bejn l-1871 u l-1881, 8,000 ħaddiem sabu xogħol fit-tarzni. In-negozjanti kienu ngħaqdu bħala assoċjazzjoni u fl-1856 inbniet ''La Borsa'' (''The Exchange'') fi triq ir-Repubblika (dak iż-żmien imsejħa Strada Rjali). Fil-Borsa kien hemm żewġ banek.  

== Demografija ==
{{artiklu prinċipali|Demografija ta' Malta}}

Il-popolazzjoni tal-gzejjer Maltin hi ta' madwar 500,000 ruħ. Hu mifhum li f'kull kilometru kwadru jgħixu madwar 1,400 ruħ. Malta tista' titqies bħala wieħed mill-iktar pajjiżi b'densità tal-popolazzjoni fid-dinja.  

== Malta fl-UE ==
Maltq daħlet fl-Unjoni Ewropea (UE) fl-2004 fejn għandha sitt membri jirrapreżentawha. <ref name="EU"/>

Fil-[[Kunsill tal-UE]], il-ministri tal-pajjiżi membri jiltaqgħu b'mod regolari biex jadottaw il-liġijiet tal-UE u jikkoordinaw il-politika ta' bejniethom. Il-laqgħat tal-Kunsill jattendu għalihom regolarment rappreżentanti mill-gvern ta' Malta, skont il-qasam ta' politika li jkun qed jiġi indirizzat.<ref name="EU"/>

Il-Kunsill tal-UE m'għandux persuna waħda permanenti bħala President (bħal pereżempju l-Kummissjoni jew il-Parlament). Minflok, ix-xogħol jitmexxa mill-pajjiż li jkollu l-Presidenza tal-Kunsill, li jinbidel kull sitt xhur.<ref name="EU"/>

Matul dawn is-sitt xhur, il-ministri mill-gvern ta' dak il-pajjiż jippresiedu u jgħinu jiddeterminaw l-aġenda tal-laqgħat tal-Kunsill f'kull qasam ta' politika, u jiffaċilitaw id-djalogu ma' istituzzjonijiet oħra tal-UE. Dati tal-Presidenza Maltija: Jan-Ġun 2017<ref name="EU"/>

Il-Kummissarju nominat minn Malta għall-[[Kummissjoni Ewropea]] hi [[Helena Dalli]], li hi responsabbli għall-Ugwaljanza.<ref name="EU">{{ċita web|url=https://europa.eu/european-union/about-eu/countries/member-countries/malta_mt|titlu=Malta|sit=europa.eu|lingwa=mt}}</ref>

Il-Kummissjoni hija rrappreżentata f'kull pajjiż tal-UE minn uffiċċju lokali, imsejjaħ "rappreżentanza".<ref name="EU"/>

Malta għandha ħames rappreżentanti fil-[[Kumitat Ekonomiku u Soċjali Ewropew]]. Dan il-korp konsultattiv – li jirrappreżenta lil dawk li jħaddmu, il-ħaddiema u gruppi oħra ta' interess – huwa kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex ikun hemm idea aħjar tal-bidliet possibbli tas-sitwazzjonijiet soċjali u tax-xogħol fil-pajjiżi membri.<ref name="EU"/>

Malta għandha rappreżentant wieħed fil-[[Kumitat Ewropew tar-Reġjuni]], l-assemblea tal-UE tar-rappreżentanti reġjonali u lokali. Dan il-korp konsultattiv jiġi kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex jiżgura li dawn il-liġijiet iqisu l-perspettiva minn kull reġjun tal-UE.<ref name="EU"/>

Malta tikkomunika wkoll mal-istituzzjonijiet tal-UE permezz tar-rappreżentanza permanenti tagħha fi [[Brussell]]. L-"ambaxxata għall-UE" ta' Malta, il-kompitu ewlieni tagħha hu li tiżgura li l-interessi u l-politiki tal-pajjiż huma segwiti b'mod effettiv kemm jista' jkun fl-UE.<ref name="EU"/>

L-ammont li jħallas kull pajjiż tal-UE fil-baġit tal-UE huwa kkalkulat b'mod ġust, skont il-mezzi. Aktar ma tkun b'saħħitha l-ekonomija tal-pajjiż, akbar hi l-kontribuzzjoni finanzjarja. L-għan tal-baġit tal-UE mhuwiex li jipprova jqassam mill-ġdid il-ġid, iżda pjuttost li jiffoka fuq il-ħtiġijiet tal-Ewropej b'mod ġenerali. <ref name="EU"/>

Ċifri tal-2018 għal Malta: <ref name="EU"/>
* Nefqa totali tal-UE f'Malta – € 0.156 biljun (ekwivalenti għal 1.38% tal-ekonomija ta' Malta)
* Kontribuzzjoni totali għall-baġit tal-UE – € 0.102 biljun (ekwivalenti għal 0.91% tal-ekonomija ta' Malta)

Il-flus imħallsa fil-baġit tal-UE minn Malta jgħinu biex jiġu ffinanzjati programmi u proġetti fil-pajjiżi kollha tal-UE – bħall-bini ta' toroq, is-sussidjar ta' riċerkaturi u l-ħarsien tal-ambjent.<ref name="EU"/>

== Ara wkoll ==
* [[Irħula ta' Malta]]
* [[Parroċċi ta' Malta]]
* [[Lista tal-għasafar ta' Malta]]
* [[Flora ta' Malta]]
* [[Fortifikazzjonijet ta' Żmien l-Ingliżi f'Malta]]
* [[Fortifikazzjonijiet ta' Żmien il-Kavallieri f'Malta]]
* [[Muniti tal-ewro ta' Malta]]
* [[Nies prominenti Maltin]]
* [[Kolonja ta' Malta]]
* [[Stat ta' Malta]]

== Referenzi ==
{{referenzi|2}}

== Ħoloq Esterni ==

=== Gvern ===
{{Commonscat}}
* [http://www.gov.mt/ Sit uffiċjali tal-gvern Malti]
* [https://web.archive.org/web/20130926165007/https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-m/malta.html Kap tal-Istat u l-Membri tal-Kabinett]
* [http://www.afm.gov.mt/ Sit uffiċjali tal-Forzi Armati ta' Malta]
* [http://www.mepa.org.mt/ L-Awtorità tal-Ambjent u l-Ippjanar]
* [https://web.archive.org/web/20091026055425/http://victorcauchi.fortunecity.com/EuCmp/lex/lexindex.htm Liġijiet ta' Malta] – Taqsira ta' liġijiet prinċipali u glossarju ta' xi termini

;Aħbarijiet
* [http://www.timesofmalta.com/ The Times of Malta]
* [https://web.archive.org/web/20121110123848/http://www.maltatoday.com.mt/en/home Malta Today]
* [http://www.independent.com.mt/ The Malta Independent]
* [http://www.inewsmalta.com/ iNewsMalta]
* [http://www.maltastar.com/ MaltaStar]
* [http://www.newsbook.com.mt/ Newsbook]
* [http://www.maltarightnow.com/ MaltaRightNow]

;Vjaġġar
* [http://www.visitmalta.com/ Sit uffiċjali tal-Awtorità tat-Turiżmu]
* [[wikivoyage:Malta|Gwida għall-ivjaġġar għal Malta]] fuq Wikivjaġġar
* (en) [https://web.archive.org/web/20090909013026/http://malta.world-travel.com.mt/ Malta Travel Guide] patronized by Malta Tourism Authority

;Oħrajn
* [https://web.archive.org/web/20151016010540/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mt.html Malta] fuq il-[[CIA World Factbook|Ktieb tal-Fatti tad-Dinja]]

{{Repubblika ta' Malta}}
{{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}}
{{Ewropa}}
{{Pajjiżi tal-Commonwealth}}

{{Awtorità}}

[[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]]
[[Kategorija:Pajjiżi gżejjer]]
[[Kategorija:Repubbliki]]
[[Kategorija:Gżejjer Mediterranji]]
[[Kategorija:Commonwealth tan-Nazzjonijiet]]
[[Kategorija:Malta]]
[[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1974]]