Lingwa Berbera

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Mappa tal-Lingwi Berberi fl-2010.

Il-Lingwi Berberi (isem Berberi: Tamażigħt, Neo-Tifinagh: ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ, Tifinagh Tariqija: ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵗⵜ, ⵝⴰⵎⴰⵣⵉⵗⵝ, b'ittri Latini: Tamaziɣt) magħrufa wkoll bħala l-lingwa Amażighija (mill-Għarbi: أمازيغية), huma jinkludu grupp ta' lingwi relatati mill-qrib iżda l-aktar reċiprokament intelliġibbli[1] mitkellma minn komunitajiet Berberi, li huma indiġeni fl-Afrika ta' Fuq.[2] Il-lingwi huma primarjament mitkellma u mhux tipikament miktuba.[3] Storikament, inkitbu bl-iskrittura antika Libiko-Berber, li issa teżisti fil-forma ta' Tifinagh.[4] Illum, jistgħu jinkitbu wkoll fl-alfabett Berberi Latini jew bl-iskrittura Għarbija, bil-Latin ikun l-aktar mifrux.[5][6]

Il-lingwi, bi ftit eċċezzjonijiet, jiffurmaw continuum djalett.[7] Hemm dibattitu dwar kif l-aħjar jiġu sottokategorizzati l-lingwi fi ħdan il-fergħa Berbera.[7][8] Il-lingwi Berberi tipikament isegwu l-ordni tal-kliem verb–suġġett–oġġett.[9][10] L-inventarji fonoloġiċi tagħhom huma diversi.[8]

Miljuni ta’ nies fil-Marokk u l-Alġerija jitkellmu b’mod nattiv lingwa Berbera, kif jagħmlu popolazzjonijiet iżgħar tal-Libja, it-Tuneżija, it-Tramuntana tal-Mali, il-Punent u t-Tramuntana tan-Niġer, it-Tramuntana tal-Burkina Faso u l-Mawritanja u l-Oasi Siwa tal-Eġittu.[11] X'aktarx hemm ukoll ftit miljuni kelliema tal-lingwi Berberi fl-Ewropa tal-Punent.[12] Taxelħijt, Kabyle, Tamażigħt Atlas Nofsani, Tarifit, u Xawija huma wħud mill-aktar lingwi Berberi mitkellma.[11] In-numri eżatti huma impossibbli li jiġu aċċertati peress li hemm ftit ċensimenti moderni tal-Afrika ta' Fuq li jinkludu mistoqsijiet dwar l-użu tal-lingwa, u liema ċensimenti jeżistu għandhom difetti magħrufa.[13]

Wara l-indipendenza fis-seklu 20, il-lingwi Berberi ġew mrażżna u sofrew minn prestiġju baxx fl-Afrika ta' Fuq.[13] Ir-rikonoxximent tal-lingwi Berberi kien qed jikber fis-seklu 21, bil-Marokk u l-Alġerija żiedu t-Tamażigħt bħala lingwa uffiċjali mal-kostituzzjonijiet tagħhom fl-2011 u fl-2016 rispettivament.[13][14][15]

Il-biċċa l-kbira tal-lingwi Berberi għandhom persentaġġ għoli ta' tidħila u influwenza mill-lingwa Għarbija, kif ukoll minn lingwi oħra.[16] Pereżempju, il-kelmiet midħul mill-Għarbi jirrappreżentaw 35%[17] sa 46%[18] tal-vokabularju totali tal-lingwa Kabyle u jirrappreżentaw 51.7% tal-vokabularju totali ta' Tarifit.Haspelmath, Martin; Tadmor, Uri (2009). Loanwords in the World's Languages: A Comparative Handbook (bl-Ingliż). Walter de Gruyter. p. 56. ISBN 978-3-11-021843-5. Kważi l-lingwi Berberi kollha ħadu mill-Għarbi l-frikattivi farinġi /ʕ/ u /ħ/, il-waqfien uvulari (mhux ġeminat) /q/, u l-konsonanti farinġjali bla vuċi /ṣ/.

Terminoloġija[immodifika | immodifika s-sors]

Tamażigħt u lingwi Berber spiss jintużaw flimkien.[19][20][21] Madankollu, Tamażigħt kultant tintuża biex tirreferi għal sottosett speċifiku ta' lingwi Berberi, bħal Taxelħijt Nofsani.[22] Tamażigħt tista' tintuża wkoll biex tirreferi għal Tamażigħt Marokkin Standard jew Tamażigħt Alġerin Standard, bħal fil-kostituzzjonijiet Marokkini u Alġerini rispettivament.[23][24] Fil-Marokk, minbarra b'referenza għall-lingwi Berberi kollha jew għat-Tamażigħt Standard Marokkin, Tamażigħt ħafna drabi tintuża b'kuntrast ma' Taxelħit u Tarifit biex tirreferi għal Tamażigħt Atlas Nofsani.[25][26][27][28]

Referenzi[immodifika | immodifika s-sors]

  1. ^ Baldauf, Richard B.; Kaplan, Robert B. (2007-01-01). Language Planning and Policy in Africa (bl-Ingliż). Multilingual Matters. p. 49. ISBN 978-1-84769-011-1. Most languages of the Berber branch are mutually unintelligible.
  2. ^ Hayward, Richard J., chapter Afroasiatic in Heine, Bernd & Nurse, Derek, editors, African Languages: An Introduction Cambridge 2000. ISBN 0-521-66629-5.
  3. ^ Campbell, George L. (2012). The Routledge handbook of scripts and alphabets (2nd ed.). Milton Park, Abingdon, Oxon: Routledge. pp. 58–59. ISBN 978-0-203-86548-4. OCLC 810078009.
  4. ^ : 20–23. Ċitazzjoni journal għandha bżonn |journal= (għajnuna); |title= nieqes jew vojt (għajnuna)
  5. ^ : 2–5. Ċitazzjoni journal għandha bżonn |journal= (għajnuna); |title= nieqes jew vojt (għajnuna)
  6. ^ : 46. Ċitazzjoni journal għandha bżonn |journal= (għajnuna); |title= nieqes jew vojt (għajnuna)
  7. ^ a b Kossmann, Maarten (2020). "Berber". The Oxford handbook of African languages (First ed.). Oxford. pp. 281–282. ISBN 978-0-19-960989-5. OCLC 1164662912.
  8. ^ a b Kossmann, Maarten (2012). "Berber". F' Frajzyngier, Zygmunt; Shay, Erin (ed.). The Afroasiatic languages. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 22–23. ISBN 978-1-139-42364-9. OCLC 795895594.
  9. ^ Kossmann, Maarten (2007). "Berber". Morphologies of Asia and Africa. Winona Lake, Ind.: Eisenbrauns. pp. 83–86. ISBN 978-1-57506-566-3. OCLC 646569109.
  10. ^ Mettouchi, Amina; Fleisch, Axel (2010). "Topic-focus articulation in Taqbaylit and Tashelhit Berber". The expression of information structure : a documentation of its diversity across Africa. Amsterdam: J. Benjamins Pub. Co. pp. 194–199. ISBN 978-90-272-8842-4. OCLC 642205456.
  11. ^ a b Maddy-Weitzman, Bruce (2011). The Berber identity movement and the challenge to North African states (1st ed.). Austin: University of Texas Press. pp. 2–3. ISBN 978-0-292-72587-4. OCLC 679936739.
  12. ^ Kossmann, Maarten G. (2013). The Arabic influence on Northern Berber. Leiden. p. 24. ISBN 978-90-04-25309-4. OCLC 858861608.
  13. ^ a b ċ Kossmann, Maarten G. (2013). The Arabic influence on Northern Berber. Leiden. pp. 30–31. ISBN 978-90-04-25309-4. OCLC 858861608.
  14. ^ The 2011 Moroccan constitution : a critical analysis (PDF). Stockholm, Sweden. 2012. p. 16. ISBN 978-91-86565-66-4. OCLC 858866180. Parametru mhux magħruf |aktar= injorat (għajnuna)
  15. ^ "Algeria reinstates term limit and recognises Berber language". BBC News. 7 February 2016.
  16. ^ Mattar, Philip (2004). Encyclopedia of the Modern Middle East & North Africa: Aaronsohn-Cyril VI (bl-Ingliż). Macmillan Reference USA. p. 463. ISBN 978-0-02-865769-1. Most Berber languages have a high percentage of borrowing from Arabic, as well as from other languages.
  17. ^ Baldauf, Richard B.; Kaplan, Robert B. (2007-01-01). Language Planning and Policy in Africa (bl-Ingliż). Multilingual Matters. ISBN 978-1-84769-011-1.
  18. ^ Kossmann, Maarten (2013-07-18). The Arabic Influence on Northern Berber (bl-Ingliż). BRILL. p. 98. ISBN 978-90-04-25309-4.
  19. ^ Ridouane, Rachid (25 Lulju 2014). "Tashlhiyt Berber". Ġurnal tal-Assoċjazzjoni Fonetika Internazzjonali (bl-Ingliż). 44 (2): 207–221. doi:10.1017/S0025100313000388. ISSN 0025-1003.
  20. ^ H. Ekkehard Wolff (2013-08-26). "Berber languages". Encyclopedia Britannica. Miġbur 2015-07-14.
  21. ^ The encyclopaedia of Islam. H. A. R. Gibb, P. J. Bearman (New ed.). Leiden: Brill. 1960–2009. ISBN 90-04-16121-X. OCLC 399624.Manutenzjoni CS1: oħrajn (link)
  22. ^ Dalby, Andrew (1998). Dictionary of languages : the definitive reference to more than 400 languages (bl-Ingliż). New York: Columbia University Press. ISBN 1-4081-0214-5. OCLC 320322204.
  23. ^ "REVISION DE LA CONSTITUTION 28 DECEMBRE 2015" (PDF). Arkivjat minn l-oriġinal (PDF) fl-2016-05-22. Miġbur 2016-01-06.
  24. ^ "Tamazight, Standard Marokkin". Ethnologue (bl-Ingliż). Miġbur 2022-12-15.
  25. ^ "Tamazight, Central Atlas". Ethnologue (bl-Ingliż). Miġbur 2022-12-15.
  26. ^ Sanga, Oumar; Mackie, Chris (31 Ottubru 2022). "Education in Morocco". World Education News & Reviews (bl-Ingliż).
  27. ^ Gross, Joan E. (1993). "The Politics of Unofficial Language Use: Walloon in Belgium, Tamazight in Morocco". Critique of Anthropology (bl-Ingliż). 13 (2): 181. doi:10.1177/0308275X9301300204. ISSN 0308-275X. S2CID 145058398. Tamazight in Morocco is divided by linguists into three major dialect areas usually referred to as: Taselhit in the south, Tamazight in the Middle Atlas mountains, and Tarifit in the north.
  28. ^ Alalou, Ali (2018-04-03). "The question of languages and the medium of instruction in Morocco". Current Issues in Language Planning (bl-Ingliż). 19 (2): 136–160. doi:10.1080/14664208.2017.1353329. ISSN 1466-4208. S2CID 149159548.
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Lingwa_Berbera&oldid=304446"