Ara s-sors ta' Iżlam

{{Wikifikazzjoni}}[[Stampa:The Kaaba during Hajj.jpg|daqsminuri|229x229px|Il-Kagħba fil-[[Masġed il-Ħram|Masġed li-Ħram]] fil-[[Mekka]], l-[[Arabja Sawdija|Għarabja Sawdija]], l-iktar imqaddsa għall-Misilmin.]]L-'''Iżlam''', ġieli spellut '''Islam'',''''' (bl-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: ۘالِإسْلَام, al-Islām, traduzzjoni: "Sottomissjoni [għar-rieda t'Allah]") huwa [[reliġjon]] monoteista Abramika (bħall-[[Ġudaiżmu]] u l-[[Kristjaneżmu]]) iċċentrata fuq il-''Qu'ran'' (bil-[[Lingwa Maltija|Malti]]: il-[[Koran]], relatata mal-kelma "'''Qara'''" mill-għerq [https://en.m.wiktionary.org/wiki/Category:Maltese_terms_belonging_to_the_root_q-r-j q-r-j]) u t-tagħlim ta' [[Muħammed]]. L-aderenti tal-Iżlam, imsejħa ''muslimin'' (bil-[[Lingwa Maltija|Malti]]: Misilmin jew Musulmani), jammontaw għal madwar 2 biljun ruħ globalment u huma t-tieni l-akbar popolazzjoni reliġjuża fid-dinja wara l-[[Kristjaneżmu]].<ref>{{Cite web|url=https://www.pewresearch.org/topic/religion/religious-demographics/pew-templeton-global-religious-futures-project/|titlu=Pew-Templeton Global Religious Futures Project - Research and data from Pew Research Center|data-aċċess=2023-11-27|arkivju-data=2023-02-05|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20230205195540/https://www.pewresearch.org/topic/religion/religious-demographics/pew-templeton-global-religious-futures-project/|url-status=live |lingwa=en |df=dmy-all}}</ref>

Il-Misilmin  jemmnu li l-Iżlam huwa l-verżjoni sħiħa u universali ta' fidi primordjali li ġiet rivelata ħafna drabi permezz ta' profeti preċedenti bħal [[Adam fl-Iżlam|Adam]] (maħsub li hu missier il-[[bniedem]]), ''Ibrahim'' ([[Abram]]), ''Musa'' ([[Mosè]]) u ''Għisa'' ([[Ġesù]]), fost oħrajn. Dawn ir-rivelazzjonijiet preċedenti huma attribwiti lill-Ġudaiżmu u lill-Kristjaneżmu, li huma meqjusa fl-Iżlam bħala twemmin spiritwali ta' qabel. Il-Misilmin niqisu l-Koran bħala l-kelma ''verbatim'' ta' Alla u r-rivelazzjoni finali mhux mibdula. Flimkien mal-Koran, il-Misilmin jemmnu wkoll fir-rivelazzjonijiet preċedenti, bħat-''Tawrat'' (it-[[Torah]]), iż-''Żabur'' ([[Salmi]]), u l-''Inġil'' ([[Evanġelu]]). Huma jqisu wkoll lil [[Muħammed|Muħammad]] bħala l-profeta Iżlamiku ewlieni u finali, li permezz tiegħu tlestiet ir-reliġjon. It-tagħlim u l-eżempji normattivi ta' [[Muħammed|Muħammad]], imsejħa s-''Sunna'', iddokumentati f'rakkonti msejħa l-''[[Ħadit]]'', jipprovdu mudell kostituzzjonali għall-Misilmin. Il-liġi Iżlamika, ix-''Xarija'', tmiss prattikament kull aspett tal-ħajja, mill-banek u l-finanzi u l-benesseri għall-irwoli tal-[[Raġel|irġiel]] u tan-[[Mara|nisa]] u l-ambjent. Festi reliġjużi prominenti jinkludu [[Għid il-Fitr]] u [[Għid il-Adħa]]. It-tliet siti l-aqdes fl-Iżlam f'ordni dixxendenti huma l-[[Masġed il-Ħram]] (il-Moskea s-Sagra) fil-[[Mekka]], il-[[Masġed in-Nabawi]] (il-Moskea tal-Profeta) fil-[[Medina]], u l-[[Masġed l-Aqsa]] (il-Moskea l-Ibgħad) fil-[[Ġerusalemm]].

== [[Etimoloġija]] ==
''Islam'' ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: إسلام, lit. 'sottomissjoni [lil Allah]')<ref name=":5">{{ċita enċiklopedija |kunjom=Schimmel |isem=Annemarie |awtur-ħolqa=Annemarie Schimmel |titlu=Islam |url=https://www.britannica.com/topic/Islam |enċiklopedija =[[Encyclopædia Britannica]] |data-aċċess=17 September 2021 |url-aċċess=subscription |arkivju-data=2015-05-04 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150504201633/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/295507/Islam |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |titlu=Definition of Islam {{!}} Dictionary.com |url=https://www.dictionary.com/browse/islam |data-aċċess= 2022-05-09 |websajt=www.dictionary.com |lingwa=en |df=dmy-all |arkivju-data= 2022-05-09 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20220509110220/https://www.dictionary.com/browse/islam |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite book |kunjom=Haywood |isem=John |titlu=Historical Atlas of the Medieval World (AD 600 - 1492) |pubblikatur=Barnes & Noble, Inc. |sena=2002 |isbn=0-7607-1975-6 |edizzjoni=1st |post=Spanja|paġni=3.13 |lingwa=en |df=dmy-all }}</ref> huwa n-nom verbali tal-Forma IV li joriġina mill-verb سلم (salama), mill-għerq trilitterali s-l-m (س ل م), li jifforma klassi kbira ta' kliem li l-aktar għandhom x'jaqsmu ma' kunċetti ta' sottomissjoni, sigurtà u paċi.<ref>"[http://www.studyquran.co.uk/20_SIIN.htm Siin] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110907230044/http://www.studyquran.co.uk/20_SIIN.htm|data=7 Settembru 2011}}." ''Lane's Lexicon'' 4. – via ''[[The Study Quran|StudyQuran]]''.</ref> F'kuntest reliġjuż, tirreferi għall-konsenja totali għar-rieda ta' Alla. "''Mislem''" (bl-Għarbi: مُسْلِم, ''Muslim''), il-kelma għas-segwaċi tal-Iżlam,<ref>"[https://web.archive.org/web/20190913192608/https://www.lexico.com/en/definition/muslim Muslim]." ''[[Lexico]]''. UK: [[Oxford University Press]]. 2020.</ref> hija l-partiċipju attiv tal-istess forma tal-verb, u tfisser "min jissottometti (lil Allah)" jew "wieħed li jċedi (lil Allah)".<ref name="BC3">{{Cite book |kunjom1=Lewis |isem1=Barnard |kunjom2=Churchill |isem2=Buntzie Ellis |url=https://archive.org/details/islamreligionpeo00lewi |titlu=Islam: The Religion and The People |pubblikatur=Wharton School Publishing |sena=2009 |isbn=978-0-13-223085-8 |paġni=[https://archive.org/details/islamreligionpeo00lewi/page/8 8]}}</ref> Fil-''[[Ħadit]]'' ta' Gabrijel, l-Iżlam huwa ppreżentat bħala parti waħda minn tlieta li tinkludi wkoll ''imān'' (twemmin), u ''iħsān'' (eċċellenza).{{sfnp|Esposito|2000|pp=[https://archive.org/details/oxfordhistoryofi00john/page/76 76–77]}}<ref>{{Cite book |kunjom=Mahmutćehajić |isem=Rusmir |url=https://archive.org/details/mosqueheartsubmi00mahm |titlu=The mosque: the heart of submission |pubblikatur=[[Fordham University Press]] |sena=2006 |isbn=978-0-8232-2584-2 |paġni=[https://archive.org/details/mosqueheartsubmi00mahm/page/n104 84] |url-aċċess=registration}}</ref> L-Iżlam innifsu kien storikament imsejjaħ ''Muħammediżmu''. Dan it-terminu ma baqax jintuża u ġieli jingħad li huwa offensiv, peress li jissuġġerixxi li bniedem, aktar milli Alla, huwa ċentrali għar-reliġjon tal-Misilmin.<ref>{{Cite book|pubblikatur= Oxford University Press|kunjom= Gibb|isem= Sir Hamilton|titlu= Mohammedanism: an historical survey|isbn=9780195002454|sena= 1969|paġni=1 |lingwa=en |df=dmy-all | kwota=''Modern Muslims dislike the terms Mohammedan and Mohammedanism, which seem to them to carry the implication of worship of Mohammed, as Christian and Christianity imply the worship of Christ.'' "Il-Misilmin moderni ma jogħġbux it-termini ''Mohammedan'' u ''Mohammedaniżmu'', li jidhrulhom li jġorru l-implikazzjoni ta' qima ta' Mohammed, kif Kristjan u Kristjaneżmu jimplikaw il-qima ta' Kristu."}}</ref>

Bil-Malti, il-kelma għas-segwaċi tal-Iżlam hija "Musulman" jew "Misilmin", u l-forma plurali tagħhom hija "Musulmani" jew "Misilmin" rispettivament. Il-kelma tal-ewwel oriġinat mit-Taljan, u l-kelma tal-aħħar oriġinat mill-Għarbi, u hija relatata bl-għerq (s-l-m) tal-Malti.

== Pilastri it-Twemmin (''Arkān al-Imān'') tal-Iżlam ==
Il-kredu Iżlamiku (''Għaqida'') jeħtieġ twemmin f'sitt pilastri:<ref>{{Cite book|titlu=Sourcebook of the World's Religions: An Interfaith Guide to Religion and Spirituality|pubblikatur=New World Library|paġni=68–9|url=https://books.google.com/books?id=dbSPOoQfu0IC&pg=PA68 |editor-isem=Joel |editor-kunjom=Beversluis |sena=2011 |isbn=9781577313328|lingwa=en |df=dmy-all }}</ref>
# It-twemmin b'[[Allah]] (waħdu mingħajr xirka);
# It-twemmin bil-''mala'ika''/malejka (anġli);
# It-twemmin b'kull ktieb qaddis żvelat minn [[Allah]];
# It-twemmin bl-''anbija''/nubjien (profeti) u r-Rasul (Messaġġiera);
# It-twemmin bil-Jum l-Aħħar (il-jum fejn kulħadd ikun iġġudikat minn Alla);
# It-twemmin bil-''Qada'' u l-''Qadr'' (predestinazzjoni divina).

=== Alla ===
[[Stampa:Allah God Calligraphy.png|daqsminuri|150x150px|Il-kelma Alla ġejja mill-Għarbi [[Allah]]]]Il-kunċett ċentrali tal-Iżlam huwa t-twemmin f'Alla bit-''tewħid'' (bl-Għarbi: توحيد, ''tawħīd''), Alla wieħed biss, li jismu [[Allah]] (bl-Għarbi: اللّه, ''Allāh''), għalkemm jista' jissejjaħ fi kwalunkwe isem sakemm ikollu tifsira tajba u adattata għal Alla.<ref>{{cite encyclopedia |url=https://www.britannica.com/topic/tawhid |titlu=Tawhid |enċiklopedija=[[Encyclopædia Britannica]] |lingwa=en |df=dmy-all |data-aċċess=2021-09-17 |url-aċċess=subscription |arkivju-data=2021-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211107041300/https://www.britannica.com/topic/tawhid |url-status=live }}</ref><ref>{{harvc |kunjom=Gimaret|isem=D.|sena=2012|c=Tawḥīd |in=Encyclopaedia of Islam (2nd ed.)}} {{doi|10.1163/1573-3912_islam_SIM_7454}}</ref> Alla jitqies bħala inkomparabbli u mingħajr imsieħba bħal fit-[[It-Trinità Mqaddsa|Trinità Mqaddsa]] ta' Nisranija, u minn jxerreku xrik (jassoċja sħab) ma' Alla jew jattribwixxi l-attributi ta' Alla lil ħaddieħor jitqies bħala idolatorju, imsejjaħ ''xirk'' (bl-Għarbi: شرك, relatata mal-kelma ta' "xirka" bil-Malti).

Frażi frekwenti, ħafna drabi espressa mill-Misilmin biex jesprimu dan it-twemmin essenzjali, bl-Għarbi hija: ''Lā ilāha illā-Llāh waħdahu lā xarīka lak'', li bil-Malti tfisser "magħmula biex tinstema'" bħall-Għarbi, "la alla ħlief Allah,  waħdu la xrik lilu".<ref>{{cite book |kunjom=Ørum |isem=Olav |titlu=Sociohistorical and Linguistic Layers of Arabic in Medieval Cairo. The Case of Judaeo-Arabic. With Editions and Translations of Karaite Manuscripts of Judaeo-Arabic Popular Literature on Biblical and Qurᵓānic Prophets. Supplemented with Arabic Transliteration |sena=2018 |pubblikatur=University of Oslo |post=Oslo |paġni=76-77 |lingwa=en |df=dmy-all |url=https://www.academia.edu/37566916/Sociohistorical_and_Linguistic_Layers_of_Arabic_in_Medieval_Cairo_The_Case_of_Judaeo_Arabic_With_Editions_and_Translations_of_Karaite_Manuscripts_of_Judaeo_Arabic_Popular_Literature_on_Biblical_and_Qur%C9%94%C4%81nic_Prophets_Supplemented_with_Arabic_Transliteration}}</ref>

=== Anġli ===
L-anġli (bl-Għarbi: <small>sg.</small> ملك, ''malak''; ملائكة, ''malā'ikah'') huma ħlejjaq deskritti fil-Koran u l-''Ħadit''. Huma deskritti bħala maħluqa biex iqimu lil Alla u wkoll biex jaqdu dmirijiet speċifiċi oħra bħall-komunikazzjoni ta' rivelazzjonijiet minn Alla, li jirreġistraw l-azzjonijiet ta' kull persuna, u li jieħdu r-ruħ ta' persuna fil-ħin tal-[[mewt]]. Huma deskritti wkoll bħala maħluqa b'mod differenti minn dawl (''nūr'')<ref>"[https://www.encyclopedia.com/religion/dictionaries-thesauruses-pictures-and-press-releases/nur Nūr] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220423085030/https://www.encyclopedia.com/religion/dictionaries-thesauruses-pictures-and-press-releases/nur|data=2022-04-23}}." ''[[Oxford Dictionary of World Religions|The Concise Oxford Dictionary of World Religions]]''. – via ''[[Encyclopedia.com]]''.</ref><ref>{{harvc|kunjom1=Hartner, W.|kunjom2=Tj Boer |sena=2012 |c=Nūr |in=Encyclopaedia of Islam (2nd ed.)}} {{doi|10.1163/1573-3912_islam_COM_0874}}</ref><ref>{{harvc |kunjom=Elias |isem=Jamal J. |sena=2003|c=Light |in=McAuliffe}} {{doi|10.1163/1875-3922_q3_EQSIM_00261}}</ref> jew nar (''nār'').<ref>{{harvc|kunjom=Campo|isem=Juan E.|url=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/nar|c=Nar|in=Martin|sena=2004}}. – via [[Encyclopedia.com]].</ref><ref>{{harvc|kunjom=Fahd, T. |year=2012 |c=Nār |in=Encyclopaedia of Islam (2nd ed.)}} {{doi|10.1163/1573-3912_islam_COM_0846}}</ref><ref>{{harvc |kunjom=Toelle |isem=Heidi |sena=2002 |c=Fire |in=McAuliffe}} {{doi|10.1163/1875-3922_q3_EQSIM_00156}}</ref><ref>{{harvp|McAuliffe|2003|p=45}}</ref> Islamic angels are often represented in [[Anthropomorphism|anthropomorphic forms]] combined with [[supernatural]] images, such as wings, being of great size or wearing heavenly articles.{{sfnp|Burge|2015|pp=97–99}}<ref>{{harvp|Esposito|2002b|pp=26–28}}</ref><ref>{{harvc |kunjom=Webb |isem=Gisela |c=Angel |sena=n.d. |in=McAuliffe}}</ref><ref>{{harvc|kunjom1=MacDonald, D. B.|kunjom2=Madelung, W. |sena=2012 |c=Malāʾika |in=Encyclopaedia of Islam (2nd ed.)}}{{doi|10.1163/1573-3912_islam_COM_0642}}</ref> Xi wħud minnhom, bħal [[Arkanġlu Gabrijel|Gabrijel]] (Jibrīl) u [[Arkanġlu Mikiel|Mikiel]] (Mika'il), jissemmew b'isimhom fil-Koran.
=== Skritturi ===
[[Stampa:Birmingham Quran manuscript.jpg|daqsminuri|Manuskritt tal-Quran tas-seba' seklu miżmum mill-Università ta' Birmingham. Folio 2 recto (xellug) u folio 1 verso (lemin). Foljo 2 (xellug) mill-aħħar ta' ''Sura'' (Kapitlu) 19 sal-bidu ta' ''Sura'' (Kapitlu) 20. Foljo 1 (lemin) minn kapitlu 18 vers 23 sa vers 31.]]It-test qaddis preeminenti tal-Iżlam huwa l-Koran. Il-Misilmin jemmnu li l-versi tal-Koran ġew żvelati lil Muħammad minn Alla, permezz tal-arkanġlu Gabrijel (il-proċess jissejjaħ ''waħj''), f'diversi okkażjonijiet bejn is-sena 610<ref>{{Cite book |kunjom=Watt |isem=William Montgomery |url={{google books|plainurl=y|id=AQUZ6BGyohQC|paġni=5}} |titlu=Islam and the Integration of Society |sena=2003 |pubblikatur=[[Psychology Press]] |isbn=978-0-415-17587-6 |paġni=5}}</ref> u s-632, is-sena meta Muħammad miet.{{sfnp|Esposito|2004|pp=17–18, 21}} L-istess ''waħj'' isir ukoll ma' profeti oħra minn qabel. Madankollu, l-Iżlam jgħallem li partijiet mill-iskritturi żvelati qabel, bħat-''Tawrat'' (Torah), iż-''Zabur'' (Salmi) u l-''Inġil'' (Evanġelu), saru mgħawġa — jew fl-interpretazzjoni, fit-test, jew iż-żewġ,<ref name="harvp|Esposito|2002b|pp=4–5">{{harvp|Esposito|2002b|pp=4–5}}</ref><ref name="harvp|Peters|2003|p=9">{{harvp|Peters|2003|p=9}}</ref><ref>{{harvc|c=Muhammad |in=Encyclopaedia of Islam Online|sena=n.d. |kunjom2=Welch |isem2=A.T. |kunjom1=Buhl |isem1=F.}}</ref><ref>{{harvc|c=Tahrif |in=Encyclopaedia of Islam Online|sena=n.d. |awtur=[[Hava Lazarus-Yafeh]]}}</ref> filwaqt li l-Quran (<small>litt.</small> Reċitazzjoni, relatata mal-kelma ta' "Qara" mill-għerq [https://en.m.wiktionary.org/wiki/Category:Maltese_terms_belonging_to_the_root_q-r-j q-r-j]) jitqies bħala l-kelma finali, ''verbatim'' u mhux mibdula ta' Alla.<ref>{{harvp|Teece|2003|pp=12–13}}</ref><ref>{{harvp|Turner|2006|p=42}}</ref>{{sfnp|Bennett|2010|p=101}}

=== Profeti u Messaġġiera ===
Profeti (bl-Għarbi: أنبياء, ''anbijāʾ'') huma maħsuba li ġew magħżula minn Alla biex jipprietkaw messaġġ divin. Xi wħud minn dawn in-''Nabi'' (il-profeti tal-Iżlam) ukoll iwasslu ktieb ġdid u jissejħu ir-''Rasul'', li tfisser messaġġiera (رسول‎, ''rasūl'').<ref>Esposito, J. L. (2003). The Oxford Dictionary of Islam. Vereinigtes Königreich: Oxford University Press, US. p. 225</ref> Il-Misilmin jemmnu li l-profeti huma umani u mhux divini. Jingħad li l-profeti kollha pprietkaw l-istess messaġġ bażiku tal-Iżlam – sottomissjoni għar-rieda ta' Alla – lil diversi nazzjonijiet fil-passat, u dan jingħad li jispjega ħafna xebħ bejn ir-reliġjonijiet. Il-Koran jirrakkonta l-ismijiet ta' bosta figuri meqjusa bħala profeti fl-Iżlam, fosthom Adam, ''Nuħ'' ([[Noè]]), ''Ibrahim'' (Abram), Musa (Mosè) u Għisa (Ġesù), fost l-oħrajn.<ref name=":5" /><ref>{{Cite book |kunjom=Reeves |isem=J. C. |url=https://books.google.com/books?id=WNId86Eu4TEC |titlu=Bible and Qurʼān: Essays in scriptural intertextuality |pubblikatur=[[Brill Publishers|Brill]] |sena=2004 |isbn=90-04-12726-7 |post=[[Leiden]] |paġni=177 |data-aċċess=21 August 2019 |arkivju-data=2023-04-19 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20230419164019/https://books.google.com/books?id=WNId86Eu4TEC |url-status=live }}</ref>

=== Jum il-Qawmien ===
It-twemmin bil-Jum l-Aħħar, magħruf ukoll bħala l-Jum il-Qawmien, jew ''Jawm al-Qijāmah'' (bl-Għarbi: يوم القيامة) huwa kruċjali wkoll għall-Misilmin. Huwa maħsub li ż-żmien tal-Qawmien huwa preordinat minn Alla, iżda mhux magħruf mill-bniedem. Il-Quran u l-''Ħadit'', kif ukoll it-tifsir tal-''Għulama'' (bl-Għarbi: عُلَمَاء, "studjużi"; relatata mal-kelma "għalliema"), jiddeskrivu l-provi u t-tribulazzjonijiet ta' qabel u matul il-Qawmien. Il-Koran jenfasizza l-qawmien tal-ġisem, waqfa mill-fehim Għarbi pre-Iżlamiku tal-mewt.<ref>{{harvp|Glassé|2003|loc="Resurrection"|pp=382–383}}</ref><ref>{{harvp|Encyclopaedia of Islam (2nd ed.)|2012|loc="Avicenna"}}. {{doi|10.1163/1573-3912_islam_DUM_0467}}: "Ibn Sīnā, Abū Għalī al-Ħusajn b. Għabd Allāh b. Sīnā huwa magħrufa fil-Punent bħal "Avicenna"."</ref><ref>{{harvc|c=Qiyama |in=Encyclopaedia of Islam Online|sena=n.d. |awtur=Gardet, L.}}</ref> Fil-Jum il-Qawmien, il-Misilmin jemmnu li l-umanità kollha se tiġi ġġudikata abbażi tal-għemejjel tajbin u ħżiena tagħhom u kkonsenjata f'[[ġenna]] jew ''ġehennam'' ([[infern]]).<ref>{{cite web |editur-kunjom=Esposito |editur-isem=John L. |editur-ħolqa=John Esposito |titlu=Eschatology |url=http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/e588 |url-aċċess=subscription |xogħol=[[The Oxford Dictionary of Islam]] |via=Oxford Islamic Studies Online |data-aċċess=18 April 2017 |arkivju-data= 2010-09-13 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100913062714/http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/e588 |url-status=dead }}</ref>

=== Qada u Qadar (Predestinazzjoni Divina) ===
Il-kunċett tal-predestinazzjoni divina fl-Iżlam (bl-Għarbi: القضاء والقدر, al-qadāʾ wa l-qadar) ifisser li kull ħaġa, tajba jew ħażina, hija maħsuba li ġiet iddikjarata minn Alla. Il-Qadar, li jfisser "qawwa", ġej minn għerq q-d-r (ق د ر) li jfisser "tkejjel" jew "jikkalkula".<ref>{{cite web |url=http://www.freeweb.hu/etymological/AEDweb.htm |data=2002 |titlu=Andras Rajki's A. E. D. (Arabic Etymological Dictionary) |url-status=dead |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20111208204654/http://www.freeweb.hu/etymological/AEDweb.htm |arkivju-data=2011-12-08 |data-aċċess=13 Novembru 2020}}</ref><ref>{{harvp|Cohen-Mor|2001|p=4}}: "The idea of predestination is reinforced by the frequent mention of events 'being written' or 'being in a book' before they happen": Say: "Nothing will happen to us except what Allah has decreed for us..."</ref><ref>{{harvc |kunjom=Karamustafa |isem=Ahmet T. |c=Fate |sena=n.d. |in=McAuliffe}}: The verb ''qadara'' literally means "to measure, to determine". Here it is used to mean that "God measures and orders his creation".</ref><ref>{{harvc |kunjom=Gardet|isem=L.|sena=2012|c=al-Ḳaḍāʾ Wa 'l-Ḳadar |in=Encyclopaedia of Islam (2nd ed.)}} {{doi|10.1163/1573-3912_islam_COM_0407}}</ref> Il-Misilmin spiss jesprimu dan it-twemmin fid-destin divin bil-frażi "inxa Allah" li jfisser "jekk Alla jrid" meta jitkellmu dwar avvenimenti futuri.<ref>{{cite web |titlu=Muslim beliefs – Al-Qadr |url=https://www.bbc.co.uk/bitesize/guides/z43pfcw/revision/4 |data-aċċess=13 November 2020 |pubblikatur=BBC |xogħol=Bitesize – GCSE – Edexcel |arkivju-data=2020-11-15 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20201115112558/https://www.bbc.co.uk/bitesize/guides/z43pfcw/revision/4 |url-status=live }}</ref>

== Pilastri tal-Iżlam ==

Il-Pilastri tal-Iżlam (arkān al-Islām أركان الإسلام; ġieli arkān ad-dīn أركان الدين, "pilastri tar-reliġjon") huma prattiċi fundamentali fl-Iżlam, meqjusa bħala atti obbligatorji ta' qima għall-Misilmin kollha. Huma miġbura fil-qosor fil-''Ħadit'' ta' Gabrijel. Is-Sunnin u x-Xigħin jaqblu dwar id-dettalji bażiċi tat-twettiq u l-prattika ta' dawn l-atti, iżda x-Xigħin ma jirreferux għalihom bl-istess terminiċi. Dawn huma: li jgħidu ix-Xhieda, li jqimu is-''sala'' (l-att tal-qima obbligatorju), li tħallasu ż-żaka għall-''asnaf'' (dawk eliġibbli għal żaka), li jsumu fix-xahar ir-[[Ramadan]], u li jagħmlu l-ħaġġ (il-pellegrinaġġ lejn il-[[Mekka]]) għal dawk li jistgħu.[[Stampa:Mosque.jpg|thumb|Misilmin jsallu fil-moskea.]][[Stampa:Arabic Calligraphy at Wazir Khan Mosque2.jpg|thumb| Ix-Xhieda bil-kaligrafija Għarbija fil-Moskea Ważir Khan.]]

=== [[Iżlam Sunni|Sunni]] ===
Dawn huma l-Ħames Pilastri tal-Iżlam kif miftiehem minn ''għaqida'' tas-Sunni:<ref name=":1">{{cite web|url=https://www.britannica.com/topic/Pillars-of-Islam|titlu=Pillars of Islam &#124; Islamic Beliefs & Practices &#124; Britannica|websajt=www.britannica.com|data=3 Mejju 2023|data-aċċess=2021-12-16|arkivju-data=2015-09-05|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150905102524/https://www.britannica.com/topic/Pillars-of-Islam|url-status=live}}</ref>

# Li jgħidu x-'''''Xhieda''''' (bl-Għarbi: الشهادة, ''ax-Xahāda''): "''Axhadu al'lā ilāha illa-Llāh wa axhadu anna Muħammad ar-Rasūlullāh''", li tfisser "Nixhed li la alla ħlief Allah u nixhed li Muħammed il-messaġġier t'Allah";
# Biex jqimu għall-ħames (fil-waqt tagħha) ''fard'' (obbligatorja) is-'''''sala''''' (bl-Għarbi: صلاة, ''Salā'') kuljum;
# Biex jagħmlu s-'''''sawm''''' fix-xahar ir-Ramadan, kull sena;
# Biex tħallasu ż-'''''żaka''''' għal dawk li jistgħu;
# Biex jagħmlu l-'''''ħaġġ''''' (il-pellegrinaġġ lejn il-Mekka) mill-inqas darba f’ħajjithom dak li jistgħu.

=== [[Xigħa]] ===
[[Stampa:Tehran Friday prayer - 16 March 2018 (13961225000386636568071894544919 84859).jpg|daqsminuri|Mislem [[Iżlam Sunni|Sunniti]] (xellug) u Misilmin [[Xigħa|Xiiti]] (lemin) jagħmlu s-Sala tal-Ġimgħa f'Tehran. Xi Sunniti jagħmlu Sala bl-idejn magħqudin (''qabd''), filwaqt li xi Xiiti jagħmlu Salla b'idejhom fil-ġnub tagħhom (''sadl'').]]Dawn huma l-prinċipji tal-Iżlam kif miftiehem minn ''għaqida'' tax-Xigħi/Xiiti:

'''Tnaxi (''Itna Għaxarija'')'''

Ix-Xigħin għandhom ħames Usul id-Din (Bażi tar-Reliġjon) u għaxar Furu id-Din (Anċillari tar-Reliġjon), jiġifieri, it-twemmin u l-prattiċi Xigħi Iżlamiċi. L-Usul id-Din tat-Tnaxi Xigħa Iżlam huma kollha twemmin meqjus bħala fundamentali għall-Iżlam, u għalhekk ikklassifikati daqsxejn differenti minn dawk elenkati hawn fuq, u huma:

# ''Tawħid'' (monoteiżmu: twemmin f'Alla wieħed);
# ''Għadl'' (ġustizzja divina: twemmin bil-ġustizzja ta' Alla);
# ''Nubuwwa'' (profezija);
# ''Imama'' (l-Imam li ssuċċieda lil Muħammed);
# ''Migħad'' (Il-Jum tal-Qawmien u l-ġudizzju).

Minbarra dawn il-Ħames Pilastri, hemm għaxar prattiċi li l-Misilmin Xigħin jridu jwettqu, imsejħa Furu id-Din, li jfisser l-Anċillari tar-Reliġjon.

# ''Sala'': Biex tqum għall-ħames (fi waqt tagħha) ''fard'' (obbligatorja) is-ssalli kuljum;
# ''Sawm'': Sawm fix-xahar tar-Ramadan;
# ''Żakat'': il-karità, simili għall-Iżlam ipprattikat mis-Sunniti, tapplika għal flus, baqar, fidda, deheb, tamal, żbib, qamħ u xgħir;
# ''Ħums'': Tassazzjoni annwali ta' wieħed minn ħamsa (20%) tal-qligħ li sena tkun ġiet mgħoddija mingħajr l-użu. ''Ħums'' jitħallas lill-''Ajimma'' (forma plural tal-Imam); indirettament lil nies foqra u fil-bżonn;
# ''Haġġ'': Pellegrinaġġ lejn Mekka;
# ''Ġihad'': Tistinka għall-kawża ta' Alla;
# Sejħa għat-tjubija;
# Tipprojbixxi l-ħażen;
# ''Tawalla'': Tesprimi l-imħabba lejn it-tajjeb;
# ''Tabarra'': Tesprimi diżassoċjazzjoni u mibegħda lejn il-ħażen.

=== [[Ismagħeli]] ===
[[Stampa:His Highness the Aga Khan (15760993697).jpg|daqsminuri|Id-49 Imam, il-Prinċep Xah Karim il-Ħusejni, Aga Khan IV (b. 1936), l-Imam tan-Nizari Ismagħeli Xigħa.]]
L-Ismagħeli għandhom il-pilastri tagħhom stess, li huma kif ġej:

# ''Walaja'': "Tutela" tindika mħabba u devozzjoni lejn Alla, il-profeti, u l-''Ajimma'' Ismagħelin u r-rappreżentanti tagħhom;
# ''Tawħid'' (monoteiżmu: twemmin bl-Alla li Huwa Wieħed);
# ''Sala'': B'differenza mill-Misilmin Sunni u Tnaxi, Nizari Ismagħelin jirraġunaw li huwa f'idejn l-Imam attwali li jiddeżinja l-istil u l-forma tas-sala;
# ''Żaka'': Bl-eċċezzjoni tad-[[Drużiżmu|Drużi]], il-Madahib (forma plurali tal-Madhab, skola tal-ħsieb ''fiqh'') Ismagħeli kollha għandhom prattiċi li jixbħu lil dawk tas-Sunni u t-Tnaxi, biż-żieda tal-''khums'' Xigħi karatteristiċi.
# ''Sawm'': Nizarin u Mustagħlin jemmnu kemm f'tifsira metaforika kif ukoll letterali tas-sawm.
# ''Haġġ'': Għal Ismagħelin, dan ifisser li jżuru lill-Imam jew lir-rappreżentant tiegħu u li dan huwa l-akbar u l-iktar pellegrinaġġ spiritwali fost kull pellegrinaġġ. Il-Mustagħli jżommu wkoll il-prattika li jmorru l-Mekka. Id-Drużi jinterpretaw dan b'mod kompletament metaforiku bħala “li jaħarbu mix-xjaten u l-oppressori” u rari jmorru l-Mekka.
# ''Ġihad'' (Ġlieda): "il-Ġlieda l-Kbir" u "il-Ġlieda ż-Żgħar".

== ''Għibada'' (Atti ta' qima) ==
[[Stampa:Supplicating Pilgrim at Masjid Al Haram. Mecca, Saudi Arabia.jpg|daqsminuri|Pellegrin li jagħmel ''du'a'' lil Alla lejn il-Kagħaba fl-Masġed il-Ħram f'Mekka]]
Minbarra l-Pilastri tal-Iżlam il-Ħames, il-Misilmin jwettqu wkoll atti supererogatorji fakultattivi oħra li huma mħeġġa iżda mhux meqjusa bħala dmirijiet. Il-Misilmin jaqraw u jimmemorizzaw il-Koran kollu jew partijiet minnu bħala atti ta' virtù. ''Taġwid'' jirreferi għas-sett taħ regoli għall-elokuzzjoni xierqa tal-Koran. Ħafna Misilmin jaqraw il-Koran kollu matul ix-xahar tar-Ramadan. Wieħed li memorja l-Koran kollu jissejjaħ ''ħafid'', u xi wħud il-''Aħadit'' (plural għall-Ħadit) isemmu li dawn l-individwi jkunu jistgħu jinterċedu għal oħrajn f'Jum il-Ġudizzju.

It-talb lil Alla, imsejħa d-''dugħa'' (bl-Għarbi: الدعاء, ''ad-dugħāʾ''; mill-għerq d-għ-w) għandu l-etikett tiegħu stess bħal li tgħolli l-idejn bħallikieku tallaba.

It-tifkir ta' Alla (ذكر, <u>D</u>ikr) tirreferi għal frażijiet ripetuti li jirreferu lil Alla. Komunement, dan jinkludi ''taħmid'', li faħħar u tiddikjara tifħir dovut lil Alla (bl-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: الحمد لله, al-Ħamdu li-Llāh) waqt id-dugħa jew meta tħossok grat, ''tasbiħ'', li sebbaħ u jiddikjara glorja lil Alla waqt it-talb jew meta tibża' b'xi ħaġa u tgħid 'b'isem Alla' (بسملة, ''basmala'') qabel ma jibda jagħmel xi ħaġa bħal jiekol.

== Liġi u ġurisprudenza ==
[[Stampa:23rd IIFA Conference in Medina, Kingdom of Saudi Arabia, November 2018.jpg|daqsminuri|It-23 Konferenza tal-IIFA fil-Medina, ir-Renju tal-[[Arabja Sawdija|Għarbija Sawdija]], Novembru 2018. IIFA huwa istituzzjoni Iżlamika internazzjonali għall-istudju avvanzat tal-ġurisprudenza u l-liġi Iżlamika bbażata fil-[[Jeddah|Ġedda]], l-Għarbija Sawdija.]]
Ix-Xarija hija l-liġi reliġjuża li tifforma parti mit-tradizzjoni Iżlamika. Huwa derivat mill-preċetti reliġjużi tal-Iżlam, partikolarment il-Koran u l-Ħadit. Bl-Għarbi, it-terminu x''arigħa'' jirreferi għal-liġi divina ta' Alla u huwa kkuntrastat mal-''fiqh'', li jirreferi għall-interpretazzjonijiet mill-''Għulama''. Il-mod ta' applikazzjoni tiegħu fi żminijiet moderni kien suġġett ta' tilwima bejn Misilmin tradizzjonalisti u riformisti.
[[Stampa:Grand Ayatollahs 03.jpg|daqsminuri|''Ayatullah l-Għodma'' (Gran Ayatollah) tat-Tnaxi [[Xigħa]]. Huma responsabbli biex jespandu l-''fiqh'' tas-setta tagħhom.]]
It-teorija tradizzjonali tal-ġurisprudenza Iżlamika tirrikonoxxi erba' sorsi tax-Xarija: il-Koran, is-Sunna, dak huwa l-Ħadit u s-Sira (il-bijografija tal-Profeta Muħammad), ''qijas'' (raġunament analogu), u ''iġmagħ'' (kunsens ġuridiku). Skejjel legali differenti żviluppaw metodoloġiji biex joħorġu deċiżjonijiet tax-xarija minn sorsi skritturali bl-użu ta' proċess magħruf bħala ''iġtihad''. Il-ġurisprudenza tradizzjonali tiddistingwi żewġ fergħat prinċipali tal-liġi, ''għibada'' (atti ta' qima) u ''mugħamala'' (relazzjonijiet soċjali), li flimkien tinkludu firxa wiesgħa ta' suġġetti. Id-deċiżjonijiet tagħha jassenjaw azzjonijiet għal waħda minn ħames kategoriji msejħa ''aħkam'' (ħakmiet): obbligatorju (''fard/waġib''), rakkomandat (''mustaħabb'', maħbub), permess (''mubaħ''), mistħir (''makruh''), u pprojbit (''ħram''). Il-maħfra hija ċċelebrata ħafna fl-Iżlam u, fil-liġi kriminali, filwaqt li l-impożizzjoni ta' piena fuq xi ħati fi proporzjon mar-reat tiegħu hija meqjusa bħala permissibbli; li jaħfer lill-ħati huwa aħjar. Li wieħed imur pass ieħor billi joffri favur lill-ħati huwa meqjus bħala l-quċċata tal-eċċellenza. Xi oqsma tax-Xarija jikkoinċidu mal-kunċett tal-liġi tal-Punent filwaqt li oħrajn jikkorrispondu b'mod aktar wiesa' biex jgħixu ħajja skond ir-rieda t'Alla.
[[Kategorija:Iżlam| ]]
[[Kategorija:Terminoloġija reliġjuża]]

== Storja ==

{{Stampa kbira|Madina Haram at evening.jpg|1000px|Veduta panoramika tal-[[Masġed in-Nabawi]] (il-Moskea tal-Profeta) fil[[Medina]], ir-reġjun tal-[[Ħaġaż]], l-[[Għarabja Sawdija]] tal-lum, it-tieni l-aqdas moskea fl-Islam.}}

=== Muħammad u t-twelid tal-Iżlam (570–632) ===
Skont it-tradizzjoni Iżlamika, Muħammad twieled f'[[Mekka]] fis-sena 570 WK u baqa' orfni kmieni f'ħajtu. Meta trabba bħala negozjant, sar magħruf bħala "l-Affidabbli/l-Emin" (Għarbi: الأمين, ''al-Amīn''), u ġie mfittex bħala arbitru imparzjali. Iktar tard iżżewweġ lil min iħaddmu, in-negozjanta [[Ħadiġa]].{{Sfnp|Esposito|2010}} Fis-sena 610 WK, inkwetat bit-tnaqqis morali u l-idolatrija prevalenti f'[[Mekka]] u jfittex l-isklużjoni u l-kontemplazzjoni spiritwali, Muħammad irtira lejn l-Għar Hira fil-muntanja Ġebel in-Nur, ħdejn il-[[Mekka]]. Kien matul il-waqt tiegħu fil-għar li huwa qal li rċieva l-ewwel ''waħj'' (rivelazzjoni) tal-Koran mill-anġlu [[Arkanġlu Gabrijel|Gabrijel]]. L-avveniment tal-irtir ta' Muħammad lejn l-għar u l-''waħj'' sussegwenti huwa magħruf bħala l-[[Lejl tal-Qadr|''Lajlat il-Qadr'']] (Lejl il-Qawwa) u huwa meqjus bħala avveniment sinifikanti fl-istorja Iżlamika. Matul it-22 sena ta' ħajtu ta' wara, minn 40 sena ‘l quddiem, Muħammad kompla jirċievi rivelazzjonijiet mingħand Alla, u sar l-aħħar jew ''il-Ħattam in-Nubjien'' (siġill tal-profeti) mibgħuta lill-bniedem.  

Matul dan iż-żmien, [[Muħammad fil-Mekka|waqt li kien f'Mekka, Muħammad]] ippriedka l-ewwel fil-moħbi u mbagħad fil-pubbliku, u talab lis-semmiegħa tiegħu biex jabbandunaw il-politeiżmu u jqimu u jagħbodu lil Alla wieħed. Ħafna konverti kmieni għall-Iżlam kienu nisa, foqra, barranin, u skjavi bħall-ewwel [[Adan|middin]] [[Bilal bin Rabah il-Habaxi]].<ref>Rabah, Bilal B. ''[[Encyclopedia of Islam]].''</ref> L-elite tal-Mekka ħassew li Muħammad kien qed jiddestabilizza l-ordni soċjali tagħhom billi jippriedka dwar Alla wieħed u jagħti ideat dubjużi lill-foqra u lill-iskjavi minħabba li huma approfittaw mill-pellegrinaġġi lill-idoli tal-Kagħaba.<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Ünal|isem=Ali|sena=2006|titlu=The Qurʼan with Annotated Interpretation in Modern English|url={{google books|plainurl=y|id=DyuqdDIjaswC|page=1323}}|pubblikatur=Tughra Books|paġni=1323–|isbn=978-1-59784-000-2}}</ref>  

Wara 12-il sena tal-persekuzzjoni tal-Misilmin mill-Mekkin, Muħammad u sħabu wettqu l-''[[Hiġra]]'' ("emigrazzjoni") fis-sena 622 lejn il-belt ta' Jatrib (il-Medina tal-lum). Hemmhekk, mal-konvertiti Medinin (l-''Ansar'') u l-emigranti Mekkin (il-''Muhaġirin''), Muħammad f'Medina stabbilixxa l-awtorità politika u reliġjuża tiegħu. Il-[[Kostituzzjoni tal-Medina]] ġiet iffirmata mit-tribujiet kollha tal-Medina. Dan stabbilixxa libertajiet reliġjużi u libertà li jużaw il-liġijiet tagħhom stess fost il-komunitajiet Misilmin u mhux Misilmin kif ukoll ftehim biex tiddefendi lil Medina minn theddid estern.{{Sfnp|Serjeant|1978}} Il-forzi tal-Mekka u l-alleati tagħhom tilfu kontra l-Misilmin fil-Battalja tal-Badr fl-624 u mbagħad iġġieldu battalja inkonklussiva fil-Battalja tal-Uħud qabel ma assedjaw lil Medina mingħajr suċċess fil-Battalja tat-Trinka (Marzu–April 627). Fis-sena 628, it-Trattat Hudajbija ġie ffirmat bejn il-Mekkin u l-Misilmin, iżda kien miksur minn il-Mekkin sentejn wara. Hekk kif aktar tribujiet ikkonvertiw għall-Iżlam, ir-rotot tal-kummerċ tal-Mekka nqatgħu mill-Misilmin.

Sas-629, Muħammad kien rebbieħ fil-konkwista kważi bla demm ta' Mekka, u saż-żmien tal-mewt tiegħu fl-632 (fl-għomor ta' 62 sena) kien għaqqad it-tribujiet tal-Għarabja f'politika reliġjuża waħda.

=== Perjodu Iżlamiku bikri (632–750) ===
[[File:Mohammad_adil-Rashidun_empire-slide.gif|lemin|daqsminuri|Espansjoni tal-Kalifat ir-Raxidin u l-Umawin.]]
[[File:Dome_of_the_Rock1.jpg|daqsminuri|''[[Koppla tal-Blata|Qubbat is-Sakhra]]'' (Koppla tal-Blata) mibnija mill-kalif [[Għabd il-Malek bin Marwan]]; lesta fi tmiem it-[[Tieni Fitna]].]]
Muħammad miet fl-632 u l-ewwel suċċessuri, imsejħa [[Ħalifa|''ħulafa'']] (kalifi) – Abu Bakr, [[Għumar]], [[Għutman|Għutman bin Għaffan]], [[Għali|Għali bin Abi Talib]] u kultant [[Ħasan Samsam al-Dawla II|Ħasan bin Għali]]<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Melchert|isem=Christopher|data=2020|kapitlu=The Rightly Guided Caliphs: The Range of Views Preserved in Ḥadīth|titlu=Political Quietism in Islam: Sunni and Shi'i Practice and Thought|post=London and New York|pubblikatur=[[I.B. Tauris]]|paġni=70–71|isbn=978-1-83860-765-4}}</ref> – huma magħrufa fl-Iżlam [[Iżlam Sunni|Sunni]] bħala l-[[Kalifat ir-Raxidin]] (minn ''khulafā' ar-rāxidūn'', "kalifi iggwidati sewwa").{{Sfnp|Esposito|2010}} Xi tribujiet ħallew l-Iżlam u rribellaw taħt mexxejja li ddikjaraw lilhom infushom profeti ġodda iżda ġew mgħaffġa mill-''ħalifa'' (kalif) [[Abu Bakr]] fil-Ħriebijet ta' Ridda. Popolazzjonijiet lokali ta' Lhud u Nsara indiġeni, ippersegwitati bħala minoranzi reliġjużi u eretiċi u intaxxati ħafna, ħafna drabi għenu lill-Misilmin jieħdu f'idejhom l-artijiet tagħhom,{{Sfnp|Esposito|2010}} li rriżulta f'espansjoni rapida tal-kaliffat fl-imperi [[Iran|Persjan]] u [[Biżantini|Biżantin]].

Għutman ġie elett fis-sena 644 u l-qtil tiegħu minn ribelli wassal biex Għali jiġi elett il-kalif li jmiss. Fl-[[Ewwel Fitna]] (jew Fitna Maqtul Għutman), l-armla ta' Muħammad, [[Għa'ixa|Għaixa bint Abu Bakr]], qajmet armata kontra Għali, ippruvat tivvendika l-mewt ta' Għutman, iżda ġiet megħluba fil-Battalja tal-Ġemel. [[Għali]] pprova jneħħi lill-gvernatur tas-Sirja, [[Mugħawiya|Mugħawija]], li kien meqjus bħala korrott. Mugħawija mbagħad iddikjarat gwerra fuq Għali u ġie megħlub fil-Battalja tas-Siffin. Il-[[Ħawieriġ|Ħawiereġ]] irribellaw u ġew megħluba fil-Battalja tan-Nahrawan iżda qattiel Ħiereġi aktar tard qatel lil Għali. Ħasan iben Għali, ġie elett kalif u ffirma trattat ta' paċi biex jevita aktar ġlied, abdika lil Mugħawija b'tpattija għal Mugħawija ma ħatarx suċċessur.{{Sfnp|Holt|Lewis|1977}} Mugħawija beda d-dinastija tal-Umawi bil-ħatra ta' ibnu [[Jazid I]] bħala suċċessur, li qanqal it-[[Tieni Fitna]]. Matul il-Battalja tal-Karbala, [[Ħusajn iben Għali|Ħusejn iben Għali]] nqatel mill-forzi ta' Jazid; l-avveniment ġie mfakkar kull sena mix-[[Xigħa|Xigħin]] minn dakinhar. Is-Sunnin, immexxija minn [[Iben iż-Żubajr]] u kontra kalifat dinastiku, ġew megħluba fl-assedju ta' Mekka. Dawn it-tilwim dwar it-tmexxija jagħtu lok għall-xiżma [[Iżlam Sunni|Sunni]]-[[Xigħa|Xigħi]],<ref name="NYT-20160103">{{Ċita aħbar|kunjom=Harney|isem=John|data=3 January 2016|titlu=How Do Sunni and Shia Islam Differ?|url=https://www.nytimes.com/2016/01/04/world/middleeast/q-and-a-how-do-sunni-and-shia-islam-differ.html|pubblikazzjoni=The New York Times|data-aċċess=4 January 2016}}</ref> bix-Xigħin jemmnu li t-tmexxija tappartjeni għall-familja ta' Muħammad permezz ta' Għali, msejjaħ l-[[Ahl il-Bejt]] (<small>lit.</small> in-Nies tad-Dar).{{Sfnp|Waines|2003}}

It-tmexxija ta' Abu Bakr issorveljat il-bidu tal-kumpilazzjoni tal-Koran. Il-kalif [[Għumar bin Għabd il-Għażiż]] il-kumitat, is-Seba' ''Fuqaha'' tal-Medina,{{Sfnp|Ismāʻīl ibn ʻUmar Ibn Kathīr|2012}}<ref>''Umar Ibn Abdul Aziz'' By Imam Abu Muhammad Abdullah ibn Abdul Hakam died 214 AH 829 C.E. Publisher Zam Zam Publishers Karachi, pp. 54–59</ref> u [[Malik iben Anas|Malik bin Anas]] kiteb wieħed mill-ewwel kotba dwar il-''fiqh'' (il-ġurisprudenza Iżlamika), il-Muwatta, bħala kunsens tal-opinjoni ta' dawk ''fuqaha'' (għalliema tal-''fiqh'' jew ġuristi Iżlamika).<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Noel James Coulson|sena=1964|titlu=History of Islamic Law|url={{google books|plainurl=y|id=d5Ks31qHlSYC}}|pubblikatur=King Abdulaziz Public Library|paġna=103|isbn=978-0-7486-0514-9|data-aċċess=7 October 2014}}</ref><ref>{{Ċita ktieb|sena=1993|editur-kunjom1=Houtsma|editur-isem1=M.T.|editur-kunjom2=Wensinck|editur-isem2=A.J.|editur-kunjom3=Lévi-Provençal|editur-isem3=E.|editur-kunjom4=Gibb|editur-isem4=H.A.R.|editur-kunjom5=Heffening|editur-isem5=W.|titlu=E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936|url={{google books|plainurl=y|id=Va6oSxzojzoC}}|sensiela=Volume V: L—Moriscos|edizzjoni=reprint|pubblikatur=[[Brill Publishers]]|paġni=207–|isbn=978-90-04-09791-9}}</ref><ref>{{Ċita ktieb|sena=1986|titlu=Studies in Islamic History and Civilization: In Honour of Professor David Ayalon|url=https://books.google.com/books?id=0_wUAAAAIAAJ&pg=PA264|pubblikatur=BRILL|paġna=264|isbn=9789652640147}}</ref> Il-Ħawiereġ jemmnu li ma kien hemm l-ebda triq tan-nofs kompromessa bejn it-tajjeb u l-ħażin, u kull Misilmin li jagħmel dnub gravi jsir ''kiefer'', li jfisser ma jemminx. It-terminu "Ħiereġi" jintuża wkoll biex jirreferi għal gruppi aktar tard bħal [[Stat Iżlamiku|ISIS]].<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Mamouri|isem=Ali|data=8 January 2015|titlu=Who are the Kharijites and what do they have to do with IS?|url=https://www.al-monitor.com/originals/2015/01/islamic-state-kjarijites-continuation.html|pubblikazzjoni=Al-monitor|data-aċċess=6 March 2022}}</ref> Il-Murġigħa għallem li t-tjieba tan-nies tista' tiġi ġġudikata minn Alla biss. Għalhekk, dawk li jagħmlu l-ħażin jistgħu jitqiesu żbaljati, imma mhux iddenunzjati bħala li ''kiefer'' (ma jemminx).{{Sfnp|Blankinship|2008}} Din l-attitudni bdiet tipprevali fit-twemmin Iżlamiku prinċipali.{{Sfnp|Esposito|2010}}

Id-dinastija [[Kalifat Umawi|Umawija]] rebħet il-[[Magreb]], il-Peniżola Iberika, Narbonni Gaul u Sindh.<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Puchala|isem=Donald|sena=2003|titlu=Theory and History in International Relations|pubblikatur=Routledge|paġna=137}}</ref> L-[[Il-Ħilafa il-Umawiya|Umawin]] tħabtu ma' nuqqas ta' leġittimità u jiddependu fuq militari protett ħafna.{{Sfnp|Esposito|2010}} Peress li t-taxxa ''ġiżja'' kienet taxxa mħallsa minn persuni mhux Misilmin li teżentathom mis-servizz militari, l-Umawin ċaħdu li rrikonoxxew il-konverżjoni ta' persuni mhux Għarbi, peress li naqqset id-dħul. {{Sfnp|Esposito|2010}} Filwaqt li l-kalifat ir-Raxidin enfasizza l-awsterità, b'Għumar saħansitra kien jeħtieġ inventarju tal-possedimenti ta' kull uffiċjal, <ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Al-Biladhuri|isem=Ahmad Ibn Jabir|kunjom2=Hitti|isem2=Philip|sena=1969|titlu=Kitab Futuhu'l-Buldan|pubblikatur=AMS Press|paġna=219}}</ref> il-lussu tal-[[Il-Ħilafa il-Umawiya|Umawi]] kabbar in-nuqqas ta' sodisfazzjon fost il-piju. {{Sfnp|Esposito|2010}} Il-Ħawiereġ mexxew ir-Rivolta Berbera, li wasslet għall-ewwel stati Misilmin indipendenti mill-kalifat. Fir-[[rivoluzzjoni Għabbasi]], konvertiti mhux Għarab (''mawali''), klannijiet Għarab imbuttati mill-klann [[Il-Ħilafa il-Umawiya|Umawi]], u xi Xigħin ngħaqdu u waqqgħu lill-[[Kalifat Umawi|Umawin]], inawguraw id-dinastija [[Kalifat Għabbasi|Għabbasija]] aktar kożmopolitana fl-750.{{Sfnp|Lapidus|2002}}{{Sfnp|Lewis|1993}}[[File:Cheshm_manuscript.jpg|daqsminuri|L-għajn, skond Hunajn iben Isħaq minn manuskritt datat ċ. 1200.]]

== Referenzi ==
{{Referenzi}}