Ara s-sors ta' Tbilisi

{{Infobox city}}

'''Tbilisi''' (IPA: /təbɪˈliːsi, f'xi lingwi li magħrufa bl-isem ta' qabel l-1936 '''Tiflis'''{{Nota|Tbilisi hija magħrufa bl-isem qadim ta' 'Tiflis'' f'għad ta' lingwi, b'mod partikolari bl-Ispanjol, Persjan, Germaniż, Tork, u oħrajn. Qabel l-1936 ''Tiflis'' kien l-isem użat fir-Russu.}} (/ˈtɪflɪs/),<ref name="epd">{{cite EPD|18}}</ref> hija l-[[Belt kapitali|kapitali]] u l-akbar belt tal-[[Ġeorġja]], li tinsab fuq ix-xtut tax-Xmara Kura b'popolazzjoni ta' madwar 1.5 miljun ruħ. Tbilisi twaqqfet fil-ħames seklu [[WK|AD]] minn Vakhtang I tal-Iberja, u sa minn dak iż-żmien servet bħala l-kapitali ta’ diversi renji u repubbliki Ġeorġjani. Bejn l-1801 u l-1917, bħala parti mill-Imperu Russu, Tiflis kienet is-sede tal-Viċirejaltà tal-Kawkasu, li tiggverna kemm il-partijiet tat-Tramuntana kif ukoll tan-Nofsinhar tal-[[Kawkasu]].

Minħabba l-lokalità tagħha f'salib it-toroq bejn l-Ewropa u l-Asja, u l-prossimità tagħha mat-[[Triq il-ħarir|Triq tal-Ħarir]], matul l-istorja, Tbilisi kienet punt ta' kunflitt fost diversi poteri globali. Anke llum il-pożizzjoni tal-belt tiżgura l-postha bħala rotta ta' tranżitu importanti għall-proġetti tal-enerġija u l-kummerċ. L-istorja ta’ Tbilisi hija riflessa fl-arkitettura tagħha, li hija taħlita ta’ strutturi [[Arkitettura medjevali|medjevali]], [[Arkitettura neoklassika|neoklassiċi]], [[Arkitettura Beaux-Arts|Beaux Arts]], [[Art Nouveau]], [[Arkitettura Stalinista|Stalinisti]] u [[Arkitettura moderna|Moderni]] .

Storikament, Tbilisi għexu fiha nies ta' diversi sfondi kulturali, etniċi u reliġjużi, għalkemm hija primarjament Kristjana Ortodossa tal-Lvant. Id-destinazzjonijiet turistiċi notevoli tagħha jinkludu l-katidrali Sameba u Sioni, Pjazza Ħelsien, Vjal Rustaveli u Vjal Agmashenebeli, il-Fortizza medjevali ta’ Narikala, it- Teatru tal-Opra psewdo-Moru, u l- Mużew Nazzjonali Ġorġjan. Il-klima f'Tbilisi tvarja bejn {{Convert|20|-|32|°C}} fis-sajf u {{Convert|-1|-|7|°C}} fix-xitwa.

== Ismijiet u etimoloġija ==
L-isem "Tbilisi" ġej mill-Ġorġjan Qadim ''Tbilisi'' (Asomtavruli: ႧႡႨႪႨႱႨ, Mkhedruli: თბილისი), u aktar minn ''tpili'' ( Ġorġjan Modern: თბილი, sħun, innifsu mill-Ġorġjan Qadim: ႲႴႨႪႨ ''ṭpili''). L-isem ''Tbilisi'' (il-post tas-sħana) ingħata għalhekk lill-belt minħabba l-bosta nixxiegħat sħan [[kubrit|sulferiċi]] fiż-żona.

Sal-1936, l-isem tal-belt fil-biċċa l-kbira tal-lingwi segwa l-pronunzja [[Lingwa Persjana|Persjana]]<ref>{{Ċita enċiklopedija|enċiklopedija=Tbilisi (Tbilisi), Georgia (Tiflis)|url=https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780191905636.001.0001/acref-9780191905636-e-7298?rskey=gklvb2&result=2|isbn=978-0191905636|url-status=live}}</ref> '''Tiflis''', filwaqt li l-isem Ġorġjan kien ტფილისი (Ṭpilisi).<ref name="Tiflis">{{Ċita web|url=https://www.radiotavisupleba.ge/a/1539743.html|data=17 February 2005|pubblikatur=Radio Tavisupleba|lingwa=ka|skript-titlu=ka:„როცა ტფილისი გახდა თბილისი."|titlu-traduzzjoni=When Tiflis became Tbilisi|data-aċċess=1 May 2018|url-status=live|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210528124107/https://www.radiotavisupleba.ge/a/1539743.html|arkivju-data=28 May 2021}}</ref>

Fis-17 ta' Awwissu 1936, b'ordni tat-tmexxija [[Unjoni Sovjetika|Sovjetika]], l-ismijiet uffiċjali bir-Russu ta' diversi bliet ġew mibdula biex jaqblu aktar mal-lingwa lokali.<ref name="Tiflis">{{Ċita web|url=https://www.radiotavisupleba.ge/a/1539743.html|data=17 February 2005|pubblikatur=Radio Tavisupleba|lingwa=ka|skript-titlu=ka:„როცა ტფილისი გახდა თბილისი."|titlu-traduzzjoni=When Tiflis became Tbilisi|data-aċċess=1 May 2018|url-status=live|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210528124107/https://www.radiotavisupleba.ge/a/1539743.html|arkivju-data=28 May 2021}}</ref> Barra minn hekk, il-forma tal-lingwa Ġorġjana ''Ṭpilisi'' ġie modernizzat fuq il-bażi ta' proposta minn lingwisti Ġeorġjani; il-komponent Ġorġjan antik ტფილი (''ṭpili'') ġie sostitwit minn dak aktar ġdid თბილი (''tbili'').<ref name="Tiflis" /> Din il-formola kienet il-bażi għal isem Russu uffiċjali ġdid (Тбилиси ''Tbilisi''). Il-biċċa l-kbira tal-lingwi l-oħra sussegwentement adottaw il-forma l-ġdida tal-isem, iżda xi lingwi bħat-Tork, il-Persjan, il-Grieg, l-Ispanjol u l-Ġermaniż żammew varjant ta’ ''Tiflis''.

Fl-20 ta' Settembru 2006, il-parlament Ġorġjan għamel ċerimonja li tiċċelebra s-70 anniversarju mil-bidla tal-isem.

Xi wħud mill-ismijiet tradizzjonali ta 'Tbilisi f'lingwi oħra tar-reġjun għandhom għeruq differenti. L-isem Ossetjan Калак ( Kalak ) ġejja mill-kelma Ġorġjana ქალაქი ( kalaki ) tfisser sempliċiment belt. L-ismijiet taċ-Ċeċen u l-Ingush għall-belt jużaw forma simili jew l-istess bħall-ismijiet tagħhom għall-pajjiż tal-Ġeorġja ( Гуьржех Gürƶex ) kif jagħmel l-isem storiku Kabardian ( Курджы Kwrdžə ), filwaqt li Abkhaz Қарҭ ( Ķarţ ) huwa mill- Mingrelian ქართი ( Karti ).

== Storja ==
[[Stampa:Ანჩისხატი.jpg|xellug|daqsminuri| Il-Basilika Anchiskhati hija l-eqdem knisja li fadal fi Tbilisi]]
 

=== Storja bikrija ===
L-arkeoloġi skoprew evidenza ta' abitazzjoni kontinwa tas-subborg ta' Tbilisi ta' Dighomi minn [[Żmien il-Bronż]] bikri, u artifatti tal-ġebel li jmorru għaż-żmien Paleolitiku.<ref>{{Ċita web|url=http://geoarchencyclopedia.ge/ArcheologyEncyclopedia/WebPage/Articles/II-I-East/TreliLB/English/ArticleEngl.html|titlu=ArticleEngl|sit=geoarchencyclopedia.ge|data-aċċess=2019-04-16|url-status=live|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20191215182805/http://geoarchencyclopedia.ge/ArcheologyEncyclopedia/WebPage/Articles/II-I-East/TreliLB/English/ArticleEngl.html|arkivju-data=15 December 2019}}</ref>

Minn l-aħħar ta' Żmien il-Bronż sa Żmien il-Ħadid bikri, dan kienet l-akbar insedjament fil-Kawkasu.<ref>{{Ċita web|url=http://isaw.nyu.edu/events/archive/2012/scythians-in-tbilisi|titlu=The Scythians in Tbilisi: Recent Excavations at Treligorebi|awtur=cguardia|data=2016-02-03|sit=Institute for the Study of the Ancient World|data-aċċess=2019-04-16|url-status=live|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20190416181555/http://isaw.nyu.edu/events/archive/2012/scythians-in-tbilisi|arkivju-data=16 April 2019}}</ref> Skont il-leġġenda, it-territorju tal-lum ta’ Tbilisi kien kopert minn foresti sa l-458 [[WK]]. Varjant aċċettat kommunament tal-ħrafa tal-fondazzjoni ta’ Tbilisi isostni li r-Re [[Vakhtang I tal-Iberja]] (r. c. 447/49 – 502/22 WK) mar għall-kaċċa fir-reġjun imsaġġar bil-falkun (xi kultant il-falkun jiġi sostitwit jew b'[[seqer]] inkella [[għasafar tal-priża]] żgħar oħra fil-leġġenda). Il-falkun tar-re allegatament qabad jew weġġa’ [[faġan]] waqt il-kaċċa, u ż-żewġ għasafar waqgħu f’nixxiegħa sħuna fil-qrib u mietu minħabba ħruq li sofrew. Ir-Re Vakhtang tant impressjona ruħu bin-nixxigħat sħan li ddeċieda li jqaċċat il-foresta u jibni belt minflokha.

Ir-Re Dachi tal-Iberja (r. 522–534), is-suċċessur ta' Vakhtang I, ċaqlaq il-kapitali tal-Iberia minn Mtskheta għal Tbilisi u beda l-bini tal-ħitan tal-fortizza li kellha sservi bħala l-konfini l-ġodda tal-belt.<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Rayfield|isem=Donald|data=11 February 2019|titlu=Edge of empires : a history of Georgia|isbn=978-1-78914-059-0|oclc=1053903394}}</ref> Mis-sitt seklu, Tbilisi kibret b'pass kostanti minħabba l-pożizzjoni strateġika fir-reġjun flimkien ma' rotot importanti ta' kummerċ u vjaġġar bejn l-Ewropa u l-Asja.

=== Dominazzjoni barranija ===
Il-pożizzjoni strateġika ta' Tbilisi fil-qalba tal-Kawkasu bejn l-Ewropa u l-Asja, għamlet lill-belt oġġett ta' rivalità fost id-diversi poteri tar-reġjun, bħall-[[Imperu Ruman]], Parthia, Sassanid Persja, Għarab Musulmani, l-[[Biżantini|Imperu Biżantin]], u t-Torok Seljuk. L-iżvilupp kulturali tal-belt kien kemmxejn dipendenti fuq min ħakem il-belt matul iż-żmien, għalkemm Tbilisi sar pjuttost kożmopolitana minn kmieni fl-istorja tagħha.

Bejn il-570 u l-580, il-Persjani ħakmu l-belt sa s-627, meta Tbilisi inħatfet mill-armati [[Biżantini]]/Khażari u aktar tard, fis-736–738, armati Għarab daħlu fil-belt taħt Marwan II. Wara dan, l-Għarab stabbilixxew emirat iċċentrat f'Tbilisi. Fl-764, waqt li kienet għadha taħt kontroll Għarbi, il-belt sfat maħkuma mill-gdid mill-Khażari. Fl-853, l-armati tal-mexxej Għarbi Bugha Al-Turki invadew Tbilisi sabiex jinfurzaw ir-radd tagħha lejn Abbasid. Id-dominazzjoni Għarbija ta’ Tbilisi kompliet sa madwar l-1050. Fl-1065, is-Sultan Seljuk Alp Arslan għamel kampanja militari kontra r-Renju tal-Ġeorġja, ħataf Tbilisi, u bena moskea fil-belt.{{Sfn|Minorsky|1953}}

=== Kapitali tal-Ġeorġja ===
Fl-1121, wara ġlied qawwi mas-Seljuki, it-truppi tar-Re David IV ta' Ġeorġja assedjaw Tbilisi għal sena sħiħa u b'riżultat ta' dan David ċaqlaċ ir-residenza tiegħu minn Kutaisi għal Tbilisi, u għamilha l-kapitali tal-iStat Ġorġjan magħqud, b'hekk inawgura l-Età tad-Deheb Ġorġjana. Mis-sekli 12-13, Tbilisi saret qawwa reġjonali b'ekonomija soda u produzzjoni kulturali tal-għaġeb. Sal-aħħar tas-seklu 12, il-popolazzjoni ta’ Tbilisi kienet laħqet il-100,000. Il-belt saret ukoll ċentru letterarju u kulturali importanti, mhux biss għall-Ġeorġja, iżda wkoll għad-dinja [[Ortodossi tal-Lvant|Ortodossa tal-Lvant]] ta' dak iż-żmien. Matul ir-renju tar-Reġina Tamar, Shota Rustaveli ħadem f'Tbilisi waqt li kiteb il-poeżija epika leġġendarja tiegħu, "Il-Kavallier fil-Ġilda tal-Pantera". Dan il-perjodu spiss jissejjaħ "Iż-Żmien tad-Deheb tal-Ġeorġja" <ref>{{Ċita web|url=http://www.georgianbiography.com/history4.html|titlu=The Golden Age of Georgia|pubblikatur=Dictionary of Georgian National Biography|data-aċċess=2 February 2008|url-status=live|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20071028133708/http://www.georgianbiography.com/history4.html|arkivju-data=28 October 2007}}</ref> jew ir- [[Rinaxximent]] Ġeorġjan.<ref>{{Ċita web|url=http://www.investingeorgia.info/georgia_profile/country_overview/|titlu=Country Overview|pubblikatur=Invest in Georgia|data-aċċess=2 February 2008|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080101022941/http://www.investingeorgia.info/georgia_profile/country_overview/|arkivju-data=1 January 2008|kwotazzjoni=This early Georgian renaissance ... preceded its European analogue by several hundred years}}</ref>

=== Dominazzjoni Mongola u instabbiltàjiet oħra ===
[[Stampa:Tiflis_-_Angelino_Dulcert_-_1339.jpg|xellug|daqsminuri| Dettall mill-mappa Nawtika ta' Angelino Dulcert, li juri l-kosta tal-Baħar l-Iswed Ġorġjan u Tiflis, 1339]]
L-“Età tad-Deheb” ta’ Tbilisi ma damitx aktar minn seklu. Fl-1226, Tbilisi inqabdet mill-Imperu Khwarezmian taħt Shah Jalal ad-Din, id-difiżi tagħha nqerdu sew u saret suxxettibbli għal aktar attakki mill-armati Mongoli. Fl-1236, wara taqbid sostanzjali, il-Ġeorġja issottometti għad-dominazzjoni Mongola. In-nazzjon innifsu żamm forma ta '"semi-indipendenza" u ma tilifx l-istat tiegħu, iżda Tbilisi kienet influwenzata sostanzjalment mill-Mongols għas-seklu ta' wara, kemm politikament kif ukoll kulturalment. Fl-1320s, il-Mongoli rtiraw mill-Ġeorġja, u Tbilisi saret il-kapitali tal-istat Ġeorġjan indipendenti, għal darb'oħra. Madankollu, pesta laqtet lill-belt fl-1366.

Bejn l-aħħar tas-seklu 14 u tmiem is-seklu 18, Tbilisi reġa' tnħakem minn diversi poteri barranin. F’diversi okkażjonijiet, il-belt kienet saħansitra tinħaraq għal kollox. Fl-1386, Tbilisi ġiet invaduta diversi drabi mill-armati ta' Tamerlane. Fl-1440, il-belt inqerdet minn Jahan Shah (is-Shah tal-belt ta' Tabriz, [[Iran|il-Persja]]). Mill-1477 sal-1478, il-belt kienet maħkuma mit-tribujiet Ak Koyunlu ta ' Uzun Hassan.

=== Kontroll Iranjan ===
[[Stampa:03_Chardin_Tblisi_1671.jpg|daqsminuri| Tbilisi skont il-vjaġġatur Franċiż Jean Chardin, 1671]]
[[Stampa:Teflis_Tournefort.png|daqsminuri| Illustrazzjoni tal-1717 tat-Teflis minn Joseph Pitton de Tournefort]]
Sa mill-1510iet, Tbilisi u r-renji ta' Kartli u Kakheti saru territorji vassalli tal-Iran Safavid.{{Sfn|Rayfield|2013}} Fl-1522, Tbilisi kienet mgħassa għall-ewwel darba minn forza Safavid kbira.{{Sfn|Hitchins|2001}}{{Sfn|Rayfield|2013}} Wara l-mewt tar-re(''shah'') Ismail I (r. 1501–1524), ir-re David X ta' Kartli keċċa lill-Iranjani. Matul dan il-perjodu, ħafna partijiet ta' Tbilisi ġew rikostitwiti u mibnija mill-ġdid. L-erba' kampanji tar-re Tahmasp I (r. 1524–1576) irriżultaw fl-okkupazzjoni mill-ġdid ta' Kartli u Kakheti, u forza tas-Safavidi kienet stazzjonata b'mod permanenti f'Tbilisi mill-1551 'il quddiem.{{Sfn|Hitchins|2001}}{{Sfn|Floor|2008}} Bit-Trattat ta' Amasya tal-1555, u b'mod aktar sod mill-1614 sal-1747, b'intervalli qosra, Tbilisi kienet belt importanti taħt il-ħakma Iranjana, u serviet bħala sede tar-rejiet vassalli Iranjani ta' Kartli, li kienu moghtija bit-titolu ta vali mix-shah. Fl-1718, is-senat Venezjana talab lill-imperatur Safavid Soltan Hoseyn biex jipproteġi lill-Armeni Kattoliċi u lill-missjunarji Kapuċċini f'Tbilisi mill-Armeni Gregorjani.{{Sfn|Rota|2012}} Taħt it-tmexxija ta'  Teimuraz II u Heraclius II, Tbilisi saret ċentru politiku u kulturali vibranti ħieles mill-ħakma barranija—iżda, jibżgħu mit-theddida kostanti ta' invażjoni, il-mexxejja tal-Ġeorġja fittxew il-protezzjoni Russa fit-Trattat ta' Georgievsk tal-1783. Minkejja dan il-ftehim, il-belt ġiet maħkuma u meqruda fl-1795 mill-Qajar Iranjan Agha Mohammad Khan, li fittex li jerġa' jistabbilixxi s-sovranità tradizzjonali tal-Iran fuq ir-reġjun. {{Sfn|Kazemzadeh|1991}} <ref>Suny, pp. 58–59</ref> <ref>{{Ċita ktieb|titlu=Relations between Tehran and Moscow, 1797–2014|url=https://www.academia.edu/9137125|url-status=live|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150501122208/http://www.academia.edu/9137125/Relations_between_Tehran_and_Moscow_1979-2014|arkivju-data=1 May 2015|data-aċċess=15 December 2014}}</ref>
[[Stampa:Coat_of_arms_of_Tiflis_Governorate_1878.svg|xellug|daqsminuri| L-arma ta' Tiflis taħt il-ħakma Russa]]
Fl-1801, l-[[Imperu Russu]] annessa r-Renju Ġorġjan ta' Kartli-Kakheti (li tiegħu Tbilisi kienet il-kapitali), u aktar tard ikkonsolida l-ħakma tiegħu bit-Trattat ta' Gulistan tal-1813,<ref>[[Alexander Mikaberidze|Mikaberidze, Alexander]]. </ref> li temm il-kontroll Iranjan tal-Ġeorġja. <ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Kazemzadeh|isem=Firuz|awtur-ħolqa1=Firuz Kazemzadeh|data=2013|titlu=Russia and Britain in Persia: Imperial Ambitions in Qajar Iran|url=https://books.google.com/books?id=aWEBAwAAQBAJ&q=1801+persia+loses+georgia+to+russia&pg=PA5|url-status=live|pubblikatur=I.B.Tauris|paġna=5|isbn=978-0857721730|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210401002900/https://books.google.com/books?id=aWEBAwAAQBAJ&q=1801+persia+loses+georgia+to+russia&pg=PA5|arkivju-data=1 April 2021|data-aċċess=21 November 2020}}</ref> Fi ħdan ir-Russja Tsarista, Tbilisi (magħrufa dak iż-żmien bħala Tiflis) kienet inkluża fil-kontea ta' Tiflis Uyezd fl-1801, u saret iċ-ċentru amministrattiv tal- Gvernatur ta' Tiflis (''Gubernia'') wara t-twaqqif ta' dan tal-aħħar fl-1846. Amministraturi Imperjali Russi implimentaw pjan ta' belt ġdida fi stil Ewropew u kkummissjonaw bini ġdid fi stili tal-Punent. Inbnew toroq u ferroviji biex jgħaqqdu Tbilisi ma' bliet importanti oħra fl-Imperu Russu, bħal [[Batumi]] u [[Poti]]. Sas-snin 50, Tbilisi reġgħet ħarġet bħala ċentru kummerċjali u kulturali ewlieni. Uħud bħal Ilia Chavchavadze, Akaki Tsereteli, Mirza Fatali Akhundzade, Iakob Gogebashvili, Alexander Griboyedov u ħafna statisti, poeti u artisti oħra kollha sabu darhom fi Tbilisi. Il-belt kellha bosta viżitaturi u kienet apprezzata ferm minn [[Alexander Pushkin]], [[Lev Tolstoy|Leo Tolstoy]], Mikhail Lermontov, il-[[Dar Romanov|familja Romanov]] u oħrajn. L-arterja l-ġdida ewlenija mibnija taħt l-amministrazzjoni Russa kienet Golovin Avenue (il-lum Vjal Rustaveli), li fiha l-Viċirejiet tal-Kawkasu stabbilixxew ir-residenza tagħhom. Għal ħafna mill-bidu tas-seklu 19, l-akbar grupp etniku ta' Tbilisi kien l-Armenjan, u f'xi waqtiet kien jikkostitwixxu 74.3% tal-popolazzjoni.<ref name="Ronald Grigor Suny 1994 116">{{Ċita ktieb|kunjom=Ronald Grigor Suny|sena=1994|titlu=The making of the Georgian nation|url=https://books.google.com/books?id=riW0kKzat2sC&pg=PA116|url-status=live|pubblikatur=Indiana University Press|paġni=116–|isbn=978-0-253-20915-3|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210322113445/https://books.google.com/books?id=riW0kKzat2sC&pg=PA116|arkivju-data=22 March 2021|data-aċċess=16 November 2011}}</ref>
[[Stampa:Lermontov_TiflisGLM.jpg|daqsminuri| Tiflis minn Mikhail Lermontov, 1837]]

=== Indipendenza qasira ===
Wara r- [[Rivoluzzjoni Russa|Rivoluzzjoni Russa tal-1917]], il-belt serviet bħala s-sit tal-gvern interim tat-Transkawaksu, li fir-rebbiegħa tal-1918 stabbilixxa għal ftit taż-żmien il-Federazzjoni Transkawkasjana indipendenti bil-kapitali fi Tbilisi. F’dan iż-żmien, Tbilisi kellha bejn wieħed u ieħor l-istess numru ta’ Armeni daqs Ġorġjani, bir-Russi bħala t-tielet l-akbar grupp etniku.<ref name="ReferenceA">{{Ċita web|url=http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rngeorgia.html|titlu=население грузии|sit=www.ethno-kavkaz.narod.ru|url-status=dead|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080208080442/http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rngeorgia.html|arkivju-data=8 February 2008}}</ref> Kien fil-palazz tal-ex Viċire tal-Kawkasu fejn l-indipendenza ta’ tliet nazzjonijiet Transkakasjani – il-Ġeorġja, l- [[Armenja]] u [[Ażerbajġan|l-Ażerbajġan]] – ġiet iddikjarata mill-kunsilli nazzjonali rispettivi tagħhom bejn is-26 u t-28 ta’ Mejju 1918. Wara dan, Tbilisi serviet bħala l-kapitali tar-Repubblika Demokratika tal-Ġeorġja sal-25 ta’ Frar 1921. Mill-1918 sal-1919, il-belt serviet ukoll b'mod konsekuttiv bħala l-kwartieri ġenerali tal-garniġjon Ġermaniż tal-pajjiż  u aktar tard is-27 Diviżjoni Ingliża; <ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Hovannisian|isem=Richard G.|data=1971–1996|titlu=The Republic of Armenia|volum=2|post=Berkeley|pubblikatur=University of California Press|paġna=130|isbn=0-520-01805-2|oclc=238471}}</ref> Tbilisi kienet ukoll l-uffiċċju ewlieni tal-Kap Kummissarju Brittaniku fit-Transkawkasia, Oliver Wardrop <ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Hovannisian|isem=Richard G.|data=1971–1996|titlu=The Republic of Armenia|volum=2|post=Berkeley|pubblikatur=University of California Press|paġna=116|isbn=0-520-01805-2|oclc=238471}}</ref> u l-Kummissarju Għoli għall-Armenja, il-Kurunell William N. Haskell.<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Hovannisian|isem=Richard G.|data=1971–1996|titlu=The Republic of Armenia|volum=2|post=Berkeley|pubblikatur=University of California Press|paġni=113–114|isbn=0-520-01805-2|oclc=238471}}</ref>

Taħt il-gvern nazzjonali, Tbilisi inbidel fl-ewwel Belt Università Kawkasjana wara li twaqqfet l-Università Statali ta' Tbilisi fl-1918.<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Marshall|isem=David|sena=1962|titlu=History of Modern Georgia|paġna=211}}</ref> Fil-25 ta’ Frar 1921, il-11-il Armata l-Ħamra Russa Bolxevista invadiet<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Jones|isem=Stephen F.|sena=2005|titlu=Socialism in Georgian Colors|post=London}}</ref><ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Marshall|isem=David|sena=1962|titlu=History of Modern Georgia}}</ref> Tbilisi u wara ġlied qalil fil-periferija tal-belt, iddikjarat ħakma Sovjetika.

=== Ħakma Sovjetika ===
[[Stampa:Red_Army_in_Tbilisi_Feb_25_1921.jpg|daqsminuri| L-Armata l-Ħamra daħlet f’Tbilisi fil-25 ta’ Frar 1921]]
Fl-1921, ir-Repubblika Demokratika tal-Ġeorġja kienet okkupata mill-forzi Bolxeviki Sovjetiċi mir-Russja, u sal-1936 Tbilisi serviet, l-ewwel, bħala l-belt kapitali tas-SFSR Transkawkasjana (li kienet tinkludi l-Armenja, [[Ażerbajġan|l-Ażerbajġan]] u l-Ġeorġja), u wara, sal-1991, bħala l-kapitali tar- Repubblika Soċjalista Sovjetika tal-Ġeorġja. Matul il-ħakma Sovjetika, il-popolazzjoni ta' Tbilisi kibret b'mod sinifikanti, il-belt saret aktar industrijalizzata, u saret ukoll ċentru politiku, soċjali u kulturali importanti tal-Unjoni Sovjetika. Fl-1980 il-belt ospitat l-ewwel festival tal-mużika rock fl-Unjoni Sovjetika, sanzjonat mill-istat. Bħala destinazzjoni turistika ewlenija kemm għaċ-ċittadini Sovjetiċi kif ukoll għal viżitaturi barranin, il-"Belt il-Qadima" ta' Tbilisi (il-viċinat fi ħdan il-ħitan oriġinali tal-belt) ġiet rikostitwita fis-snin sebgħin u tmeninijiet.<ref>{{Ċita pubblikazzjoni|lingwa=ru}}</ref>

Tbilisi rat dimostrazzjonijiet tal-massa kontra r-Russja matul l-1956 fil-Massakru tad-9 ta' Marzu, bi protesta kontra l-politika anti-Stalinista ta' [[Nikita Krushchev|Nikita Khrushchev]]. Protesti paċifiċi seħħew fl-1978, u fl-1989 it-traġedja tad-9 ta’ April kienet protesta paċifika li saret vjolenti.

=== Wara l-indipendenza ===
Mit-xoljiment tal-Unjoni Sovjetika, Tbilisi esperjenzat perjodi ta’ instabbiltà u taqlib sinifikanti. Wara gwerra ċivili qasira, li l-belt ġarrbet għal ġimagħtejn bejn Diċembru 1991 u Jannar 1992 (meta tqabdu bejniethom il-forzi pro-[[Zviad Gamsakhurdia|Gamsakhurdia]] u l-Oppożizzjoni), Tbilisi rat konfronti armati frekwenti fost diversi klannijiet tal-mafja u operaturi kummerċjali illegali. Anke matul l-Era Shevardnadze (1993–2003), il-kriminalità u l-korruzzjoni saru rampanti fil-livelli kważi kollha tas-soċjetà. Ħafna setturi tas-soċjetà ftaqru minħabba l-qgħad ikkawżat mill-kroll tal-ekonomija. Iċ-ċittadini medji ta' Tbilisi bdew isiru dejjem aktar diżillużi bil-kwalità tal-ħajja fil-belt (u fin-nazzjon in ġenerali). Protesti tal-massa li saru f'Novembru 2003 wara elezzjonijiet parlamentari ffalsifikati wasslu biex aktar minn 100,000 ruħ niżlu fit-toroq u nfexxew fl-hekk imsejjħa Rivoluzzjoni tal-Warda. Mill-2003 'l hawn, Tbilisi esperjenzat stabbiltà konsiderevoli, b'rati ta' kriminalità dejjem jonqsu, ekonomija mtejba, u boom fil-proprjetà immobbli.<ref>{{Ċita web|url=http://www.nbg.gov.ge/uploads/workingpaper/nbgwp01.08.pdf|titlu=Analysis of Tbilisi's Real Estate Boom|isem=Vasili|awtur=Rukhadze|awtur2=Tobias Moerschen|sena=2007|data-aċċess=22 November 2009|url-status=live|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20101009073042/http://nbg.gov.ge/uploads/workingpaper/nbgwp01.08.pdf|arkivju-data=9 October 2010}}</ref> Matul il- gwerra tal-Ossezja tan-Nofsinhar tal-2008, iż-żona ta' Tbilisi intlaqtet minn diversi attakki mill-ajru Russi.

Wara l-gwerra, inbdew diversi proġetti fuq skala kbira, inkluża sistema tat-tram,<ref>{{Ċita web|url=http://www.rustavi2.com/news/news_text.php?id_news=39070&pg=1&im=main|titlu=Rustavi 2|pubblikatur=Rustavi 2|data-aċċess=3 June 2011|url-status=live|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110715220119/http://www.rustavi2.com/news/news_text.php?id_news=39070&pg=1&im=main|arkivju-data=15 July 2011}}</ref> bypass tal-ferrovija u rilokazzjoni tal-istazzjon ċentrali,<ref>{{Ċita web|url=http://www.georgiatoday.ge/article_details.php?id=7945|titlu=Tbilisi railway project to start : Story by Nino Edilashvili : Georgia Today on the Web|awtur=Sergey Gevenov|pubblikatur=Georgiatoday.ge|data-aċċess=3 June 2011|url-status=dead|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110721031152/http://www.georgiatoday.ge/article_details.php?id=7945|arkivju-data=21 July 2011}}</ref> u awtostradi urbani ġodda.<ref>{{Ċita web|url=http://www.investor.ge/issues/2010_1/10.htm|titlu=Issue 1, 2010 – Tbilisi 2010|pubblikatur=Investor.ge|data-aċċess=3 June 2011|url-status=dead|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20111007010159/http://www.investor.ge/issues/2010_1/10.htm|arkivju-data=7 October 2011}}</ref> F’Ġunju tal-2015, għargħar qatel mill-inqas għoxrin persuna u wassal biex annimali miż-żoo tal-belt joħorġu fit-toroq.<ref>{{Ċita aħbar|data=14 June 2015|titlu=Georgia flood: Tbilisi residents warned over zoo animals after devastating flood|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-33125879|url-status=live|pubblikazzjoni=BBC News|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150614104452/http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-33125879|arkivju-data=14 June 2015|data-aċċess=15 June 2015}}</ref>

== Noti ==
<references group="lower-alpha" responsive="1"></references>

== Referenzi ==
{{Referenzi}}
== Ħoloq esterni ==
* [http://www.tbilisi.gov.ge/ Sit uffiċjali tal-Belt ta' Tbilisi]
{{Awtorità}}
[[Kategorija:Bliet kapitali fl-Ewropa]]
[[Kategorija:Bliet kapitali fl-Asja]]
[[Kategorija:Sorsi CS1 bir-Russu (ru)]]
[[Kategorija:Sorsi CS1 bil-Ġermaniż (de)]]
[[Kategorija:Harv and Sfn no-target errors]]
[[Kategorija:Artikoli b'koordinati minn Wikidata]]
[[Kategorija:Ġeorġja]]