Ara s-sors ta' Partit Nazzjonalista (Malta)

{{stub|Politika}}
{{Info_Partit_Politiku_Malti |
  isem_partit = Partit Nazzjonalista |
  arma_partit = [[Stampa:Partit Nazzjonalista (Malta) (Arma).jpg|150px]] |
  mexxej = [[Bernard Grech]] |
  fundat = [[1880]] riorganizzat [[1926]] |
  ideoloġija = [[Demokrazija Kristjana]] |
  internazzjonali = [[Unjoni Demokratika Internazzjonali]]<br />[[Demokrazija Kristjana Internazzjonali]] |
  ewropea = [[Partit Popolari Ewropew]] |
  ewroparl = [[Partit Popolari Ewropew - Demokratiċi Ewropej|PPE-DE]] |
  kuluri = [[Blu u Iswed]] |
  kwartieri = Dar Ċentrali<br />Triq [[Herbert Ganado]]<br />Ħamrun|
  sit = [http://www.pn.org.mt/ www.pn.org.mt]
}}

Il-'''Partit Nazzjonalista''' huwa partit politiku Malti, wieħed miż-żewġ partiti ewlenin f'Malta (l-ieħor il-[[Partit Laburista (Malta)]]) u bħalissa jinsab fl-Oppożizzjoni. Huwa jiddeskrivi ruħu bħala partit Demokratiku Nisrani (fil-fatt huwa affiljat mad-Demokrazija Kristjana Internazzjonali, mal-Partit Popolari Ewropew u l-Unjoni Demokratika Internazzjonali.

== L-Ewwel Snin ==

Il-Partit Nazzjonalista twaqqaf fl-[[1880]] minn [[Fortunato Mizzi]], avukat [[Għawdxi]], bħala l-Partit Anti-Riformista bil-għan li jeħodha kontra d-dħul ta' miżuri fiskali mill-Gvern Kolonjali u l-angliċizzazzjoni tas-sistema ġuridika u edukattiva ta' Malta. Fuq kollox, il-Partit ried sistema rappreżentattiva ta' Gvern li kienet tirrispetta x-xewqat tal-Maltin. Il-preżenza ta' rifuġjati Taljani mir-[[Risorġiment Taljan]] ta' xejra ta' kostituzzjonaliżmu liberali lill-partit fl-ewwel snin tiegħu kif ukoll marka pro-Taljana sal-Tieni Gwerra Dinija.

Sal-Ewwel Gwerra Dinija il-Partit kien maqsum bejn Astensjonisti u Anti-Astensjonisti. Tal-ewwel kienu lesti li jikkontestaw l-elezzjonijiet u jipparteċipaw fil-laqgħat tal-Kunsill tal-Gvern; l-oħrajn kienu jikkontestaw l-elezzjonijiet u jirriżenjaw malli jiġu eletti bħala protesta għan-nuqqas ta' rappreżentanti Maltin fil-Kunsill.

== It-[[Tieni Gwerra Dinjija|Tieni Gwerra Dinija]] u wara ==

Is-simpatija lejn l-[[Italja]] swiet bil-kbir lill-Partit Nazzjonalista matul it-[[Tieni Gwerra Dinjija|Tieni Gwerra Dinija]]. [[Enrico Mizzi]] kien internat, l-ewwel f'Malta mbagħad fl-Uganda, u [[Ugo Mifsud|Ugo Pasquale Mifsud]] miet wara ħass ħażin li tah fil-Kunsill tal-Gvern waqt diskors imqanqal jiddefendi d-dritt tal-internati. Il-Partit lanqas biss ikkontesta l-elezzjonijiet tal-[[1945]] li għall-ewwel darba raw lill-Partit Laburista mmexxi minn [[Pawlu Boffa]] jsir Partit ta' gvern minflok it-tielet partit.

Imma l-Partit Nazzjonalista ma mietx u fl-elezzjonijiet tal-[[1947]], l-ewwel ta' wara l-gwerra li eleġġew Gvern Responsabbli, ħareġ bħala l-akbar partit wara l-Partit Laburista, fuq quddiem ta' numru ta' partiti oħra li ppruvaw joħdulu postu bħala partit ewlieni. Din il-pożizzjoni ssaħħet ftit snin wara meta qasma fil-Partit Laburista fl-[[1949]], meta [[Dom Mintoff]] laħaq mexxej, rat lill-Partit Nazzjonalista joħroġ bħala l-akbar Partit fl-elezzjonijiet tas-sena ta' wara b'Enrico Mizzi bħala Prim Ministru. Għalkemm mingħajr maġġoranza Parlamentari u l-mewt ta' Mizzi u l-waqgħa tal-Gvern ftit xhur biss wara, l-pożizzjoni tal-Partit Nazzjonalista bħala kontendent għall-Gvern issa kienet mingħajr dubju.

Kien hemm żewġ elezzjonijiet fl-[[1951]] u fl-[[1953]] li fihom il-Partit Nazzjonalista fforma koalizzjonijiet li ma tantx damu mal-Malta Workers' Party ta' [[Pawlu Boffa]], l-i''splinter'' li ħareġ mill-Partit Laburista. Tul iż-żewġ leġislaturi l-Prim Ministru kien [[Ġorġ Borg Olivier|George Borg Olivier]], li laħaq Kap tal-Partit wara l-mewt ta' Mizzi.

Il-Partit imbagħad tilef l-elezzjonijiet tal-[[1955]]. Bil-[[Malta Labour Party]] fil-Gvern il-kwistjoni ewlenija kienet dik tal-''Integration'' mar-Renju Unit. Il-Partit Nazzjonalista oppona din il-proposta. L-Integration falliet fil-biċċa l-kbira minħabba li r-Renju Unit tilef l-intess fil-kwistjoni l-aktar wara l-fjask ta' Suez fl-1956 u s-sensji li kienu bdew jingħataw it-Tarzna li waslu għal numru ta' inċidenti. Il-Prim Ministru Laburista Mintoff irreżenja u Borg Olivier irrifjuta l-istedina li jipprova jifforma Gvern. Minħabba f'hekk il-Gvern Kolonjali ssospenda l-Kostituzzjoni fl-[[1958]].

== Is-snin sittin u l-Indipendenza ==

Bejn is-sospensjoni tal-Kostituzzjoni fl-1958 u l-għoti ta' waħda ġdida fl-1961 seħħew avvenimenti importanti fix-xenarju politiku Malti. Il-Partit Laburista, li wara l-falliment tal-''Integration'' kien sar favur l-Indipendenza (politika li anke ħaddan il-Partit Nazzjonalista) kien beda jieħu pożizzjoni antagonistika fil-konfront tal-Knisja, l-aktar minħabba li ra fiha l-kawża għall-falliment tal-''Integration''. Il-Partit Laburista kien ukoll beda jindieħes ma' movimenti indipendentisti tat-Tielet Dinja li Knisja rathom bħala fronti għall-Komuniżmu. Dan wassal biex il-Knisja imponiet id-dnub il-mejjet fuq l-Eżekuttiv tal-Partit kif ukoll fuq il-votanti tiegħu. Dan wassal għal qasma fil-Partit Laburista bit-tluq ta' grupp li fforma l-''Christian Workers Party'' taħt [[Toni Pellegrini]].

Il-Partit Nazzjonalista wkoll sofra qasma meta grupp ta' nies li ma kinux jaqblu mal-istil ta' tmexxija ta' Borg Olivier u li ma kinux tant favorevoli għall-Indipendenza, inqatgħu u ffurmaw il-Partit Demokratiku Nazzjonalista taħt it-tmexxija ta' [[Herbert Ganado|Herbert Ganado]].

Il-Partit Nazzjonalista ħareġ bħala l-akbar Partit fl-elezzjonijiet tal-[[1962]], li fihom il-Knisja Kattolika imponiet id-dnub il-mejjet fuq min jivvota lill-Partit Laburista, u qasma tal-Kamra assiguratlu maġġoranza parlamentari. Il-Partit mexxa n-negozjati ta' [[Jum l-Indipendenza (Malta)|l-Indipendenza]] li kienet akkwistata fl-1964. Il-Partit reġa' rebaħ l-elezzjonijiet tal-1966 , bil-Kwistjoni bejn il-Knisja u l-Partit Laburista għadha miftuħa, elezzjonijiet li fissru wkoll it-tmiem tal-Partit Demokratiku Nazzjonalista.

== Is-snin sebgħin u tmenin ==

Il-Partit Nazzjonalista tilef l-elezzjonijiet tal-[[1971]] u reġa' tilef dawk tal-[[1976]] b'marġini akbar, bil-Partit Laburista mmexxi minn Mintoff fil-gvern. Fl-[[1977]] saret elezzjoni għal Kap Suċċessur li fiha ġie elett [[Eddie Fenech Adami]] li qabel kien serva bħala Segretarju Ġenerali. Fenech Adami ħa t-tmexxija tal-Partit fl-[[1978]]. Borg Olivier miet ftit snin wara, fl-1980. Sadattant is-sitwazzjoni fil-pajjiż kienet qed taggrava, b'tensjoni dejjem tikber u vjolenza, terrur politiku u vandaliżmu dejjem jiżdiedu. Fl-1979 ġiet issakkeġġata d-dar ta' Fenech Adami u nħarqet il-''Progress Press''.

Il-Partit akkwista maġġoranza assoluta ta' voti fl-elezzjonijiet tal-[[1981]] (għall-ewwel darba mill-1933) imma mhux maġġoranza parlamentari. Din wasslet għal sitwazzjoni ta' kriżi wara li d-deputati eletti f'isem il-Partit irrifjutaw li jieħdu posthom fil-Parlament. Is-sitwazzjoni żblukkat ruħha ftit ta' snin wara imma tensjoni u vjolenza komplew matul dawn is-snin. Kien hemm attakki vjolenti fuq il-każini kollha tal-Partit Nazzjonalista, inkluz l-istamperija f'tal-Pietà; ġiet attakkata il-Kurja tal-Arċisqof fil-Furjana; ġiet attakkata wkoll il-Qorti fil-Belt [[Valletta]]. Kien hemm skontri vjolenti kull darba li l-PN kien jorganizza 'mass meetings', bejn partitarji Nazzjonalisti u membri tal-Korp tal-Pulizija flimkien ma' partitarji Laburisti, bil-'mass meeting' f'tal-Barrani, limiti ta' Santa Luċija fost l-iktar li jibqgħu jissemmew. Il-borma faret f'daqqa bil-qtil kiesaħ u biered ta' Raymond Caruana li nqatel f'Diċembru tal-1986, meta xi hadd f'karozza għaddejja spara arma tan-nar fuq il-każin Nazzjonalista fil-Gudja, waqt li kien għaddej fih riċeviment. Ftit qabel l-elezzjoni tal-[[1987]] iż-żewġ naħat tal-Kamra qablu li l-Kostituzzjoni tiġi emendata biex tassigura maġġoranza Parlamentari lill-Partit li jkollu maġġoranza ta' voti. Dan wassal biex il-Partit Nazzjonalista jifforma Gvern wara 16-il sena fl-Oppożizzjoni.

== Mis-snin disgħin sal-2012 ==

Il-Gvern Nazzjonalista applika biex Malta tidħol fis-Suq Komuni Ewropew fl-1990. Sadattant, b'ekonomija sejra tajba grazzi għall-liberalizzazzjoni u investimenti pubbliċi sostanzjali, il-Partit reġa' rebaħ l-elezzjonijiet tal-1992 b'mod konvinċenti. Il-Partit, iżda, tilef il-konfront tal-1996 mal-Partit Laburista taħt il-mexxej [[Alfred Sant]].

Il-perjodu fl-Oppożizzjoni ma kellux idum għax wara biss 22 xahar b'maġġoranza Parlamentari li ma kinitx għadha fi żgur, il-Gvern Laburista sejjaħ elezzjoni bikrija fl-1998 u tilef. Il-Partit Nazzjonalista reġa' fforma gvern u immedjatament irriattiva l-applikazzjoni ta' Malta għas-sħubija fl-Unjoni Ewropea wara li din l-applikazzjoni kienet ġiet iffriżata mill-Gvern Laburista.

Din il-leġislatura kienet ikkaratterizzata minn negozjati ta' sħubija fl-Unjoni Ewropea, sħubija li kienet opposta mill-Partit Laburista. Dawn in-negozjati ngħalqu fl-2002 u l-Partit Nazzjonalista ħeġġeġ għal vot "iva" f'Marzu tas-sena ta' wara. Il-vot pożittiv f'dan ir-referendum kien segwit minn elezzjoni ġenerali ftit ġimgħat wara li l-Partit Nazzjonalista reġa' rebaħ.

Fl-2004 Fenech Adami rriżenja minn Prim Ministru u Kap tal-Partit u ġie elett minfloku [[Lawrence Gonzi]]. Wara Fenech Adami sar il-President tar-Repubblika ta' [[Malta]].

Il-Partit Nazzjonalista kkontesta l-elezzjoni ġenerali tat-8 ta' Marzu 2008 għall-ewwel darba b'dan il-mexxej il-ġdid, [[Lawrence Gonzi]], u mill-ġdid rebaħ.

Nhar l-10 ta' Diċembru 2012, id-deputat Nazzjonalista [[Franco Debono]] flimkien mal-Oppożizzjoni Laburista vvutaw fil-Parlament kontra l- Baġit imressaq ġimagħtejn qabel u allura dan m’għaddiex b’35 vot kontra l-34 favur, u l-Gvern waqa’. Dan ġiegħel lill-Priministru Gonzi jmur l-għada għand il-President tar-Repubblika Dr George Abela fil-Palazz il-Belt biex jissuġġerilu li l-Parlament jiġi xolt u tissejjaħ elezzjoni ġenerali bil-Parlament ixolji fis-7 ta’ Jannar, 2013, waqt li l-elezzjoni ġenerali ssir fl-istess jum mal-elezzjoni tal- kunsilli lokali, jiġifieri s-Sibt 9 ta’ Marzu 2013.

== L-Elezzjoni tal-2013 ==

Fid-9 ta' Marzu 2013, il-Partit Laburista għamel waħda mill-akbar rebħiet elettorali fl-istorja politika ta' Malta, meta rebaħ l-[[Elezzjonijiet Ġenerali 2013]] b'maġġoranza ta' 167,533 vot, 35,107 aktar mill-Partit Nazzjonalista li ġarrab waħda mill-ikbar telfiet tiegħu meta kiseb 132,426 vot. Hekk il-PL ġab kważi 55% u l-PN 43%, kif kien ħabbar kull stħarriġ li sar qabel l-elezzjoni. Il-PL kellu vantaġġ ta' disa' siġġijiet fil-Parlament. Il-Kap tal-Partit Lawrence Gonzi ħabbar li kien se jirreżenja u ma kienx se jikkontesta għall-elezzjoni ta' Kap ġdid fil-bidu ta' Mejju 2013.

Fl-istess jum, il-Partit Nazzjonalista tilef ukoll l-Elezzjonijiet Lokali li saru fi 33 lokalità. Il-Partit Laburista żied il-voti fuq l-elezzjonijiet ta’ erba' snin qabel fl-istess lokalitajiet bi 2.2% biex issa ġab kważi 57%. Min-naħa tiegħu, il-Partit Nazzjonalista naqqas il-voti bi kważi 2% u ġab 42%. F’dawn l-elezzjonijiet, il-Partit Laburista rebaħ għall-ewwel darba il-kunsill lokali ta’ Birkirkara u kien hemm ħames lokalitajiet oħra li fihom il-Partit Nazzjonalista tilef il-maġġoranza: l-Imtarfa, Tal-Pietà, il-Mellieħa, l-Imqabba u Santa Venera. Hekk fl-2013, il-Partit Laburista għandu kważi żewġ terzi, 65%, tal-lokalitajiet kollha f'idejh, 44 lokalità minn 68. Il-Partit Nazzjonalista għandu biss maġġoranza f'24 lokalità.

=== Simon Busuttil maħtur Kap ===

Nhar it-8 ta' Mejju 2013 [[Simon Busuttil]] inħatar Kap tal-Partit.

== L-Elezzjoni tal-2017 ==

Fit-3 ta' Ġunju 2017, il-Partit Laburista reġa' għamel waħda mill-akbar rebħiet elettorali fl-istorja politika ta' Malta, meta rebaħ l-[[Elezzjonijiet Ġenerali 2017 (Malta)|Elezzjonijiet Ġenerali 2017]] b'maġġoranza ta' 35,280 aktar mill-Partit Nazzjonalista li ġarrab waħda mill-ikbar telfiet tiegħu. Hekk il-PL ġab 55% u l-PN 43.7%. Il-PL se jkollu vantaġġ ta' disa' siġġijiet fil-Parlament. Il-Kap tal-Partit Simon Busuttil ħabbar li kien se jirreżenja minn Kap tal-Partit flimkien mal-amministrazzjoni kollha.

=== Adrian Delia maħtur Kap ===
Nhar l-20 ta' Settembru 2017, [[Adrian Delia]] nħatar Kap tal-Partit, wara vot mit-tesserati, l-ewwel darba li Kap ta' Partit intgħażel b'dan il-mod, iżda sa mill-bidu deher li ma kienx aċċettat minn numru kbir ta' membri parlamentari Nazzjonalisti li spiċċaw biex sfiduċjawh nhar is-7 ta' Lulju 2020. Ġimgħa wara, kien sfiduċjat ukoll mill-Eżekuttiv tal-Partit. Delia ried li kollox imur f'idejn it-tesserati.

=== Delia jirriżenja u Bernard Grech maħtur Kap ===
Nhar it-3 ta' Ottubru 2020, wara telfa kbira fl-elezzjoni għall-Kap, Delia rriżenja. Minfloku nħatar bħala t-tmien Kap tal-Partit [[Bernard Grech]] b'maġġoranza ta' 69% mill-voti mixħuta mit-tesserati.

== Storja Elettorali ==
{| class="wikitable" style="text-align:right"
!Elezzjoni
!Mexxej
!Voti
! %
!Siġġijiet
!+/–
!Pożizzjoni
|-
!1927
| rowspan="3" align="left" |[[Ugo Pasquale Mifsud]]
|14,321
|41.5
|{{Composition bar|13|32|hex=#5087B2}}
|{{increase}} 13
|{{increase}} 2<sup>ni</sup>
|-
!1932
|28,777
|59.6
|{{Composition bar|21|32|hex=#5087B2}}
|{{increase}} 8
|{{increase}} 1<sup>el</sup>
|-
!1939
|11,618
|33.1
|{{Composition bar|3|10|hex=#5087B2}}
|{{decrease}} 18
|{{decrease}} 2<sup>ni</sup>
|-
!1945
| rowspan="3" |[[Enrico Mizzi|Enrico (Nerik) Mizzi]]
! colspan="5" |''Ma ġietx ikkontestata mil-Partit''
|-
!1947
|19,041
|18.0
|{{Composition bar|7|40|hex=#5087B2}}
|{{increase}} 7
|{{increase}} 2<sup>ni</sup>
|-
!1950
|31,431
|29.6
|{{Composition bar|12|40|hex=#5087B2}}
|{{increase}} 5
|{{increase}} 1<sup>el</sup>
|-
!1951
| rowspan="7" |[[Ġorġ Borg Olivier|Ġorġ Borġ Olivier]]
|39,946
|35.5
|{{Composition bar|15|40|hex=#5087B2}}
|{{increase}} 3
|{{steady}} 1<sup>el</sup>
|-
!1953
|45,180
|38.1
|{{Composition bar|18|40|hex=#5087B2}}
|{{increase}} 3
|{{decrease}} 2<sup>ni</sup>
|-
!1955
|48,514
|40.2
|{{Composition bar|17|40|hex=#5087B2}}
|{{decrease}} 1
|{{steady}} 2<sup>ni</sup>
|-
!1962
|48,514
|40.2
|{{Composition bar|25|50|hex=#5087B2}}
|{{increase}} 8
|{{increase}} 1<sup>el</sup>
|-
!1966
|68,656
|47.9
|{{Composition bar|28|50|hex=#5087B2}}
|{{increase}} 3
|{{steady}} 1<sup>el</sup>
|-
!1971
|80,753
|48.1
|{{Composition bar|27|55|hex=#5087B2}}
|{{decrease}} 1
|{{decrease}} 2<sup>ni</sup>
|-
!1976
|99,551
|48.5
|{{Composition bar|31|65|hex=#5087B2}}
|{{increase}} 4
|{{steady}} 2<sup>ni</sup>
|-
!1981
| rowspan="6" |[[Eddie Fenech Adami]]
|114,132
|50.9
|{{Composition bar|31|65|hex=#5087B2}}
|{{steady}}
|{{steady}} 2<sup>ni</sup>
|-
!1987
|119,721
|50.9
|{{Composition bar|35|69|hex=#5087B2}}
|{{increase}} 4
|{{increase}} 1<sup>el</sup>
|-
!1992
|127,932
|51.8
|{{Composition bar|34|65|hex=#5087B2}}
|{{decrease}} 1
|{{steady}} 1<sup>el</sup>
|-
!1996
|124,864
|47.8
|{{Composition bar|34|69|hex=#5087B2}}
|{{steady}}
|{{decrease}} 2<sup>ni</sup>
|-
!1998
|137,037
|51.8
|{{Composition bar|35|65|hex=#5087B2}}
|{{increase}} 1
|{{increase}} 1<sup>el</sup>
|-
!2003
|146,172
|51.8
|{{Composition bar|35|65|hex=#5087B2}}
|{{steady}}
|{{steady}} 1<sup>el</sup>
|-
!2008
| rowspan="2" |[[Lawrence Gonzi]]
|143,468
|49.3
|{{Composition bar|35|69|hex=#5087B2}}
|{{steady}}
|{{steady}} 1<sup>el</sup>
|-
!2013
|132,426
|43.3
|{{Composition bar|30|69|hex=#5087B2}}
|{{decrease}} 5
|{{decrease}} 2<sup>ni</sup>
|-
!2017
|[[Simon Busuttil]]
|130,850
|42.1
|{{Composition bar|28|67|hex=#5087B2}}
|{{decrease}} 2
|{{steady}} 2<sup>ni</sup>
|-
!2022
|[[Bernard Grech]]
|123,233
|41.7
|{{Composition bar|35|79|hex=#5087B2}}
|{{increase}} 7
|{{steady}} 2<sup>ni</sup>
|}
Wara l-[[Elezzjonijiet Ġenerali 2017 (Malta)|Elezzjonijiet 2017]], il-Partit Nazzjonalista għandu 30 Deputat minn 69 fil-Kamra tad-Deputati u 2 Membri mis-sitta li għandha Malta fil-Parlament Ewropew. 

== Mexxejja tal-Partit Nazzjonalista mill-[[1926]] ==
{| class="wikitable" border="0" cellpadding="5" cellspacing="5"
|-
|'''Isem'''
|'''Minn'''
|'''Sa'''
|-
|[[Fortunato Mizzi]]
|[[1880]]
|[[1905]]
|-
|[[Enrico Mizzi]]
|[[1905]]
|[[1926]]
|-
|[[Ugo Pasquale Mifsud|Sir Ugo P. Mifsud]] u [[Enrico Mizzi]]
|[[1926]]
|[[1940]]
|-
|[[Enrico Mizzi]]
|[[1940]]
|[[1950]]
|-
|[[Ġorġ Borg Olivier|Ġorġ Borg Olivier]]
|[[1950]]
|[[1977]]
|-
|[[Edward Fenech Adami|Eddie Fenech Adami]]
|[[1977]]
|[[2004]]
|-
|[[Lawrence Gonzi|Lawrence Gonzi]]
|[[2004]]
|[[2013]]
|-
|[[Simon Busuttil|Simon Busuttil]]
|[[2013]]
|[[2017]]
|-
|[[Adrian Delia]]
|[[2017]]
|[[2020]]
|-
|[[Bernard Grech]]
|[[2020]]
|{{Ndash}}
|}{{Repubblika ta' Malta}}

[[Kategorija:Partit Nazzjonalista (Malta)| ]]
[[Kategorija:Partiti politiċi ta' Malta]]