Ara s-sors ta' Pariġi

{{Infobox city}}
'''Pariġi''' (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: {{awdjo|Paris1.ogg|paʁi}}) hija l-[[belt kapitali]] ta' [[Franza]]. Il-belt tinsab fuq ix-xmara [[Seine]], fit-Tramuntana tal-pajjiż u tinsab ukol fir-reġjun ta' [[Île-de-France]], li hu magħruf ukoll bħala ''région parisienne'' (reġjun Pariġin). Il-belt ta' Pariġi għanda erja ta' 105 km² u popolazzjoni ta' 2,241,346 ruħ (stima tal-2014)<ref name="parispop1">{{ċita web|url=http://www.insee.fr/fr/themes/tableau.asp?reg_id=20&ref_id=poptc02101|titlu=Évolution de la population au 1er janvier 2014|pubblikatur=INSEE|data-aċċess=2015-12-04}}</ref> ġewwa l-fruntieri amministrattivi tagħha li essenzjalment baqgħu kif kienu mill-1860. Mis-seklu 19, iż-żona mibnija ta' Pariġi kibret aktar lil hinn mill-fruntieri amministrattivi tagħha: flimkien mas-subborgi tagħha, iż-żona metropolitana ta' Pariġi għandha popolazzjoni ta' 12,341,418 ruħ (ċensiment tal-2012),<ref name=pop_AU>{{ċita web| url=http://www.insee.fr/fr/themes/tableau_local.asp?ref_id=TER&millesime=2012&typgeo=AU2010&search=001 | titlu=Séries historiques des résultats du recensement - Aire urbaine de Paris (001)| pubblikatur=INSEE| data-aċċess=2015-11-21|lingwa=Franċiż}}</ref> jew 18.9 % tal-popolazzjoni ta' Franza.<ref>{{ċita web| url=http://www.insee.fr/fr/themes/tableau_local.asp?ref_id=TER&millesime=2012&typgeo=FE&typesearch=territoire&codgeo=001&territoire=OK | titlu=Séries historiques des résultats du recensement - France| awtur=INSEE| data-aċċess=2015-11-21|lingwa=Franċiż}}</ref> Ir-reġjun amministrattiv ta' Pariġi jkopri 12,012 km² (4,638 mil²), bil-kunsill reġjonali u l-President tiegħu stess.

Pariġi twaqqfet fis-seklu 3 [[Ante Christum natum|Q.K]]. mit-tribù Ċeltika msejħa il-Parisii, li taw l-isem lil belt. Mis-seklu 12, Pariġi kienet l-akbar belt fid-[[Id-Dinja|dinja]] tal-Punent, b'ċentru kummerċjali prosperuż, u s-sede tal-Università ta' Pariġi, waħda mill-ewwel fl-[[Ewropa]]. Fis-seklu 18, kienet iċ-ċentru għar-[[Rivoluzzjoni Franċiża]], u saret ċentru importanti tal-finanzi, tal-kummerċ, tal-[[moda]], tax-[[xjenza]] u ta[[L-Arti|l-arti]], u baqgħet hekk sa llum il-ġurnata.

Ir-Reġjun ta' Pariġi għandu PDG ta' €624 biljun fl-2012, li jammonta għal 30 fil-mija tal-PDG ta' Franza, u jiġi klassifikat bħala wieħed mill-ħames reġjuni għonja fl-Ewropa; huwa ċ-ċentru bankarju u finanzjarju ta' Franza, u fih il-kwartieri ġenerali ta' 29 minn 31 kumpanija fi Franza kklassifikati fil-[[Fortune Global 500]] tal-2015.

Pariġi hija l-belt tal-[[mużew]] tal-arti l-aktar viżitat fid-dinja , il-[[Louvre]], kif ukoll il-[[Musée d'Orsay]], magħruf għall-kollezzjonijiet tal-arti Impressjonista Franċiża, u l-[[Musée National d'Art Moderne]], mużew tal-arti moderna u kontemporanja. Il-postijiet familjari arkitettoniċi notevoli ta' Pariġi jinkludu l-[[Katidral]] ta' Notre Dame (seklu 12); is-[[Sainte-Chapelle]] (seklu 13); it-[[Torri Eiffel]] (1889); il-[[Sacré-Cœur (Pariġi)|Bażilika tas-Sacré-Cœur]] ġewwa [[Montmartre]] (1914). Fl-2014 Pariġi laqgħet 22.4 miljun viżitatur, u hija waħda mill-aqwa destinazzjonijiet turistiċi fid-dinja.<ref>Bħala ċiviltà ewlenija f'salib it-toroq, Pariġi kienet irrappreżentata 22 darba fil-Fieri Dinjija u fl-ekspożizzjonijiet sa mill-1798</ref> Pariġi hija wkoll magħrufa għall-moda tagħha. Ħafna mill-universitajiet ewlenin ta' Franza u l-''grandes écoles'' jinsabu f'Pariġi, l-istess bħall-gazzetti ewlenin ta' Franza, li jinkludu ''[[Le Monde]]'', ''[[Le Figaro]]'' u ''[[Libération]]''.

Pariġi hija post il-klabb tal-[[futbol]] [[Paris Saint-Germain FC|Paris Saint-Germain]] u l-klabb tar-rugby [[Stade Français]]. L-istadium li jesa' 80,000 ruħ, [[Stade de France]], li kien inbena għat-Tazza tad-Dinja tal-Futbol tal-1998, jinsab fit-Tramuntana ta' Pariġi fil-komun ta' [[Saint-Denis (Seine-Saint-Denis)|Saint-Denis]]. Pariġi tospita kampjonat annwali tat-[[tennis]] [[French Open]] fuq it-tafal aħmar ta' [[Stade Roland Garros|Roland Garros]]. Pariġi ospitat ukoll l-[[Logħob Olimpiku|Olimpjadi]] tas-Sajf tal-1900 u kif ukoll tal-1924, żewġ edizzjonijiet tat-Tazza tad-Dinja tal-Futbol tal-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 1938|1938]] u tal-1998, u t-Tazza tad-Dinja tar-Rugby tal-2007.

Pariġi hija moqdija b'żewġ ajruporti internazzjonali li huma [[Ajruport Paris-Charles de Gaulle|Paris-Charles de Gaulle]] u [[Paris-Orly Airport|Paris-Orly]]. Fl-1900 infetħet is-sistema tal-metro tal-belt, il-[[Paris Métro]], li taqdi 4.5 miljun passiġġier kuljum.<ref>{{ċita web|titlu=Busiest Subways|url=http://geography.about.com/od/urbaneconomicgeography/a/Busiest-Subways.htm|sit=geography.about.com|data-aċċess=2015-08-30}}</ref> Pariġi hija ċ-ċentru tan-network nazzjonali tat-toroq, u hija mdawra minn tliet toroq orbitali: il-[[Périphérique (Pariġi)|Périphérique]], l-Awtostrada A86, u l-awtostrada [[Francilienne]] fis-subborgi ta' barra.

==Storja==
===[[Etimoloġija]]===
[[Stampa:Charles Marville, Place de l'Opéra, 1878.jpg|thumb|upright|Fl-1860, it-toroq u l-monumenti ta' Pariġi kienu mdawwlin minn 56,000 lampa tal-gass, għalhekk il-belt kienet imsejħa ''l-Belt tad-Dawl.'']]
L-isem ''Paris'' huwa derivat minn abitanti bikrin, mit-tribù Ċeltika Parisii.

Pariġi spiss tiġi msejħa bħala "''La Ville Lumière''", (Il-Belt tad-Dawl), kemm minħabba r-rwol ewlieni tagħha matul iż-Żmien tal-Illuminiżmu, u aktar letteralment għaliex Pariġi kienet waħda mill-ewwel bliet Ewropej li adottaw id-dwal tal-gass fit-toroq. Fl-1860, il-boulevards u t-toroq ta' Pariġi kienu mdawwlin minn 56,000 lampa tal-gass. Sa mis-seklu 19, Pariġi kienet magħrufa wkoll bħala ''Panam(e)'' bis-slang Franċiż.

L-abitanti huma magħrufa bil-[[Lingwa Maltija|Malti]] bħala "Pariġini", bl-Ingliż bħala ''Parisians'' u bil-Franċiż bħala ''Parisiens'' ({{awdjo|Parisien2.ogg|paʁizjɛ̃}}), kienu magħrufa wkoll bħala ''Parigots'' ({{awdjo|Parigot.ogg|paʁiɡo}}).<ref>Il-kelma kienet x'aktarx maħluqa mill-Pariġini tal-klassi popolari t'isfel li tkellmu *argot*, Imbagħad *parigot* kienet użata b'mod provokanti barra r-reġjun Pariġin u barra minn Franza kienet tfisser ''Parisians'' b'mod ġenerali.</ref>

===Oriġini===
Il-''Parisii'', it-tribù Ċeltika, insedjaw iż-żona ta' Pariġi minn madwar nofs is-seklu 3 Q.K. Waħda mir-rotot maġġuri taż-żona għall-kummerċ bejn it-Tramuntana u n-Nofsinhar kienet taqsam is-Seine fuq l-[[île de la Cité]]; dal-post fejn kienu jiltaqgħu ir-rotot tal-kummerċ bl-art u bl-ilma, ftit ftit sar belt u ċentru kummerċjali importanti. Il-Parisii kienu jinnegozjaw ma' ħafna bliet li kienu ħdejn xmara u ħafna 'l bogħod sal-[[Peniżola]] Iberika, u għal dan l-għan kienu jizzekkaw il-muniti tagħhom.
[[File:ParisiiCoins.jpg|thumb|left|Muniti tad-deheb nħadmu mill-Parisii (is-seklu 1 Q.K.).]]

Ir-[[Imperu Ruman|Rumani]] ħakmu l-baċir ta' Pariġi fis-sena 52 Q.K. u wara għamlu kamp ta' gwarniġġjon fil-belt, kif ukoll bdew jestendu l-kolonja tagħhom b'mod aktar permanenti għax-Xatt tax-Xellug ta' Pariġi. Il-belt tal-Gallo-Rumani kienet oriġinarjament imsejħa [[Lutetia]] (aktar fid-dettal, ''Lutetia Parisiorum'', ''Lutetia tal-Parisii''). Hija saret belt prosperuża b'forum, banjijiet, tempji, teatri, u [[anfiteatru]].

Sal-aħħar tal-Imperu Ruman tal-Punent, il-belt kienet magħrufa sempliċement bħala ''Parisius'' bil-[[Lingwa Latina|Latin]] u ''Paris'' bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]. Il-[[Kristjaneżmu]] ġie introdott f'nofs is-seklu 3 [[WK|W.K]]. Skont it-tradizzjoni, l-ewwel Isqof ta' Pariġi kien San [[Dijoniżju]]. Meta huwa rrifjuta li jirrinunzja l-fidi tiegħu, kien miet martri wara li ħanxrulu rasu fuq l-għolja li saret magħrufa bħala l-''Muntanja tal-Martri'' (''Mons Martyrum''), u aktar tard ''[[Montmartre]]''. Il-post fejn indifen kien santwarju [[Reliġjon|reliġjuż]] importanti; il-[[Bażilika ta' Saint-Denis]] inbniet hemmhekk u saret il-post fejn kienu jindifnu r-Rejiet Franċiżi.

[[Clovis I|Clovis il-Frank]], l-ewwel re tad-dinastija Merovinġjana, għamel Pariġi bħala l-belt kapitali tiegħu mill-508. Il-fortifikazzjoni ta' Île-de-France ma kinitx soda biżżejjed biex twaqqaf is-sakkeġġ mill-Vikingi fit-845, iżda l-importanza strateġika ta' Pariġi bil-pontijiet li jwaqqfu l-mogħdija tal-vapuri għaddiet u ġiet stabbilita bid-difiża li reġġiet fl-Assedju ta' Pariġi (885-886). Fid-987 [[Hugh Capet]], il-[[Konti ta' Pariġi]] u d-[[Duka tal-Franki]] kien elett ir-Re tal-Franki. Taħt ir-regola tar-Rejiet [[Dar ta' Capet|Kapetingi]], Pariġi ftit ftit saret l-akbar u l-aktar belt għanja fi Franza.

===[[Medjuevu|Medju Evu]] sa [[Lwiġi XIV ta' Franza|Lwiġi XIV]]===
[[Stampa:Palais de la Cite.jpg|thumb|right|Il-Palais de la Cité u s-Sainte-Chapelle, veduta mix-Xatt Xellugi.]]
Sal-aħħar tas-seklu 12, Pariġi kienet saret il-belt kapitali politika, ekonomika, reliġjuża u [[Kultura|kulturali]] ta' Franza. L-''Île de la Cité'' kienet is-sit tal-palazz irjali. Fl-1163, matul ir-renju ta' [[Lwiġi VII]], [[Maurice de Sully]], l-Isqof ta' Pariġi, wettaq il-kostruzzjoni tal-Katidral ta' Notre Dame fl-estremità tal-Lvant tagħha. Ix-Xatt Xellugi kien is-sit tal-Università ta' Pariġi, korporazzjoni ta' studenti u [[Għalliem|għalliema]] ffurmati matul is-seklu 12 fejn tħarrġu l-ewwel studjużi fit-teoloġija, u aktar tard fil-[[Dritt|liġi]] kanonika, fil-[[mediċina]] u fl-[[arti]]. Ix-Xatt Lemini sar iċ-ċentru tal-kummerċ u l-finanzi. In-negozjanti li kkontrollaw il-kummerċ fuq ix-xmara ffurmaw lega u din malajr saret forza qawwija. Bejn l-1190 u l-1202, [[Philip II ta' Franza|Philip Augustus]] bena l-fortizza enormi tal-Louvre, kompla l-bini tan-Notre Dame, bena żewġ pontijiet, beda l-pavimentar tat-toroq ewlenin imdawlin ta' Pariġi u l-kostruzzjoni tal-ħajt iffortifikat madwar il-belt.

Matul il-[[Gwerra ta' Mitt Sena]], l-armata tad-Duka ta' Bourgogne u l-forza ta' madwar mitejn suldat [[Renju Unit|Ingliżi]] okkupaw Pariġi minn Mejju tal-1420 sal-1436. Huma irreżistew it-tentattiv minn [[Joan tal-Arka]] sabiex teħles il-belt fl-1429. Seklu wara, matul il-[[Gwerer Franċiżi tar-Reliġjon]], Pariġi kienet fortizza tal-Lega [[Knisja Kattolika|Kattolika]]. Fl-24 ta' Awwissu 1572, Pariġi kienet sit tal-Massakru ta' Jum San Bartilmew, meta eluf ta' [[Protestantiżmu|Protestanti]] Franċiżi ġew maqtula.<ref>{{ċita web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/516821/Massacre-of-Saint-Bartholomews-Day|titlu= Massacre of Saint Bartholomew's Day|pubblikatur=Encyclopedia Britannica Online|data-aċċess=2014-11-23}}</ref> L-aħħar fost dawn il-gwerer, it-tmien waħda, spiċċat fl-1594, wara li [[Neriku IV ta' Franza|Neriku IV]] ikkonverta għall-Kattoliċiżmu u seta' fl-aħħar jidħol Pariġi meta jingħad li stqarr ''Paris vaut bien une messe'' (''Pariġi tiswiha quddiesa''). Il-belt kienet ġiet traskurata għal deċennji; sal-assassinju tiegħu fl-1610, Neriku IV kien bena il-''[[Pont Neuf]]'', l-ewwel pont f'Pariġi bil-bankini u mhux bil-bini fil-ġnub, għaqqad b'bini ġdid il-Louvre mal-[[Palazz tat-Tuileries]], u ħoloq l-ewwel [[pjazza]] residenzjali f'Pariġi, il-''Place Royale'', illum magħrufa bħala l-[[Place des Vosges]].

Fis-[[seklu 17]], il-[[Kardinal Richelieu]], kap ministru ta' [[Lwiġi XIII]], kien determinat li jagħmel Pariġi l-isbaħ belt fl-Ewropa. Huwa bena ħames pontijiet ġodda, [[kappella]] ġdida għall-[[Kulleġġ tas-Sorbonne]], u palazz għalih innifsu, il-''Palais Cardinal'', li wara ħallieh lil Lwiġi XIII. Wara il-[[mewt]] tiegħu fl-1642, il-palazz sar magħruf bħala l-[[Palais-Royal]].

[[Lwiġi XIV ta' Franza|Lwiġi XIV]] ma kienx jafda l-Pariġini u mexxa il-qorti tiegħu għal [[Palazz ta' Versailles|Versailles]] fl-1682, imma r-renju tiegħu ra wkoll twarrid liema bħalu tal-arti u x-xjenzi f'Pariġi. Twaqqfu l-[[Comédie-Française]], l-Akkademja tal-[[Pittura]] u l-Akkademja tax-Xjenzi Franċiża, u għamlu l-kwartieri ġenerali tagħhom fil-belt. Biex juri li l-belt kienet sigura kontra l-attakki, waqqa' l-ħitan tal-belt, biex minflok bena l-''[[Boulevards ta' Pariġi|Grands Boulevards]]''. Biex iħalli l-[[Monument|monumenti]] lir-renju tiegħu, huwa bena l-''[[Collège des Quatre-Nations]]'', il-''[[Place Vendôme]]'', il-''[[Place des Victoires]]'' u l-''[[Les Invalides]]''.

===Seklu 18 u d-19===
[[Stampa:Lallemand - Arrestation du gouverneur de la Bastille - 1790.jpg|thumb|right|L-attakki fuq Bastilja fl-14 ta' Lulju 1789 li rriżultaw il-bidu tar-Rivoluzzjoni Franċiża.]]
Bejn l-1640 u l-1789, Pariġi kibret fil-popolazzjoni minn 400,000 għal 600,000 ruħ. il-Boulevard ġdida, [[Champs-Élysées]], estendiet il-belt fil-Punent għall-''[[Place Charles de Gaulle|Étoile]]'', filwaqt li l-klassi tal-ħaddiema tal-inħawi ta' ''Faubourg Saint-Antoine'' fil-Lvant tal-belt, kibret u b'hekk żdiedu [[ħaddiem immigrant|immigranti]] foqra mir-reġjuni l-oħra ta' Franza.

Pariġi kienet iċ-ċentru ta' splużjoni ta' attività [[Filosofija|filosofika]] u xjentifika magħrufa bħala ż-Żmien tal-Illuminiżmu. [[Denis Diderot|Diderot]] u [[Jean le Rond d'Alembert|d'Alembert]] ippubblikaw l-''[[Encyclopédie]]'' tagħhom fl-1751-1752, u l-[[L-Aħwa Montgolfier|Aħwa Montgolfier]] tajru l-ewwel mongolfiera ekwipaġġata fil-21 ta' Novembru 1783, mill-ġonna ta' [[Château de la Muette]]. Pariġi kienet il-kapitali finanzjarja tal-Ewropa kontinentali, iċ-ċentru primarju Ewropej tal-pubblikazzjoni tal-kotba, tal-moda, u tal-manifattura tal-għamara fina u l-oġġetti lussużi.

Fis-sajf tal-1789, Pariġi kienet iċ-ċentru tar-[[Rivoluzzjoni Franċiża]]. Fl-14 ta' Lulju, folla ħadet l-armerija tal-[[Invalides]], b'hekk akkwistat eluf ta' armi tan-nar, u attakkat il-[[Bastilja]], simbolu tal-awtorità rjali. L-ewwel Komun ta' Pariġi indipendenti, jew kunsill tal-belt, iltaqa' fil-''Hôtel de Ville'' u fil-15 ta' Lulju, l-[[astronomu]] [[Jean Sylvain Bailly]] ġie elett bħala sindku.

[[Lwiġi XVI ta' Franza|Lwiġi XVI]] u l-familja rjali nġabu Pariġi bħala priġunieri fil-Palazz tat-Tuileries. Matul ir-Renju tat-Terrur fl-1793, ir-rivoluzzjoni saret aktar u aktar radikali, ir-re, r-reġina, u s-sindku ġew maqtula bil-giljottina, flimkien ma' 16,000 ruħ oħra (fi Franza kollha). Il-proprjetà tal-aristokrazija u l-knisja ġiet [[Biens nationaux|nazzjonalizzata]], u l-knejjes tal-belt ingħalqu, inbigħu jew twaqqgħu. Sensiela ta' fazzjonijiet rivoluzzjonarji mexxew Pariġi sad-9 ta' Novembru 1799 (''coup d'état du 18 brumaire''), meta [[Napuljun I ta' Franza|Napuljun Bonaparti]] ħa l-poter f'idejh bħala l-Ewwel Konslu.

[[File:Palais Garnier.jpg|thumb|It-Teatru tal-Opri ta' Pariġi. L-[[arkitett]] [[Charles Garnier]], iddeskriva l-istil sempliċement bħala dak ta' "Napuljun it-Tielet".|left]]
Il-popolazzjoni ta' Pariġi niżlet b'100,000 ruħ matul ir-Rivoluzzjoni, imma bejn l-1799 u l-1815, reġgħet għoliet b'160,000 resident ġdid, u b'kollox laħqet is-660,000 ruħ. [[Napuljun I ta' Franza|Bonaparti]] ssostitwixxa l-gvern elett ta' Pariġi b'prefett li kien jirrapporta lilu biss. Beda jibni monumenti għall-glorja militari, inkluż l-''[[Arc de Triomphe]]'', u tejjeb l-infrastruttura traskurata tal-belt b'funtani ġodda, il-[[Canal de l'Ourcq]], il-[[Ċimiterju Père Lachaise]] u l-ewwel pont tal-[[ħadid]] tal-belt, il-''[[Pont des Arts]]''.

Matul ir-Restawrazzjoni, il-pontijiet u l-pjazez ta' Pariġi reġgħu ngħataw l-ismijiet li kellhom qabel ir-rivoluzzjoni, imma r-[[Rivoluzzjoni ta' Lulju]] fl-1830 f'Pariġi, (ikkommemorata mill-[[Kolonna ta' Lulju]] fil-[[Place de la Bastille]]), waqqfet monarkija kostituzzjonali b'[[Louis Philippe I]] bħala re. L-ewwel linja tal-ferrovija lejn Pariġi fetħet fl-1837, u dan kien bidu ta' perjodu ġdid ta' migrazzjoni massiva mill-provinċji għall-belt kapitali.

[[File:Construction tour eiffel5.JPG|thumb|right|upright|It-[[Torri Eiffel]] qiegħed jinbena f'Awwissu 1888.]]
Fl-1848 Louis-Philippe tneħħa mit-tron minn rewwixta popolari fit-toroq ta' Pariġi fl-1848. Is-suċċessur tiegħu, [[Napuljun III]] u l-prefett tas-Seine li nħatar, [[Georges-Eugène Haussmann]], nedew proġett ġgantesk ta' xogħlijiet pubbliċi biex jinbnew boulevards wiesgħin ġodda, teatru tal-opra ġdid, suq ċentrali, akkwedotti ġodda, sistema tad-dranaġġ u l-parks, fosthom il-[[Bois de Boulogne]] u l-[[Bois de Vincennes]]. Fl-1860, Napuljun III annetta wkoll il-bliet tal-madwar u ħoloq tmien ''arrondissements'' ġodda, biex b'hekk Pariġi espandiet għal-limiti li għandha llum.

Matul il-[[Gwerra Franko-Prussjana]] (1870-1871), Pariġi kien assedjata mill-armata [[Prussja|Prussjana]]. Wara xhur ta' imblokk, ġuħ, u mbagħad bumbardament mill-Prussjani, il-belt kellha ċċedi fit-28 ta' Jannar 1871. Fit-28 ta' Marzu, gvern rivoluzzjonarju msejjaħ il-[[Komun ta' Pariġi]] ħataf il-poter f'Pariġi. Il-Komun żamm il-poter għal xahrejn, sakemm kien soppress bl-aħrax mill-armata Franċiża matul il-"Ġimgħa tad-Dmija" fl-aħħar ta' Mejju 1871.

Tard fis-seklu 19, Pariġi organizzat żewġ espożizzjonijiet internazzjonali ewlenin: l-Espożizzjoni Universali tal-1889, li saret biex tfakkar iċ-ċentenarju tar-Rivoluzzjoni Franċiża u għal din l-okkażjoni nbena t-Torri Eiffel; u l-Espożizzjoni Universali tal-1900, li tat lill-Pariġi il-''[[Pont Alexandre III]]'', il-''[[Grand Palais]]'', il-''[[Petit Palais]]'' u l-ewwel linja tal-Métro. Pariġi saret il-laboratorju tan-[[naturaliżmu (letteratura)|Naturaliżmu]] ([[Émile Zola]]) u tas-[[simboliżmu (arti)|simboliżmu]] ([[Charles Baudelaire]] u [[Paul Verlaine]]), u tal-[[Impressjoniżmu]] fl-arti ([[Courbet]], [[Manet]], [[Claude Monet|Monet]], [[Renoir]].)

===Seklu 20 u 21===

Sal-1901, il-popolazzjoni ta' Pariġi kienet kibret sa 2,715,000 ruħ. Fil-bidu tas-seklu, artisti minn madwar id-dinja, inklużi [[Picasso]], [[Amedeo Modigliani|Modigliani]] u [[Matisse]] marru jgħixu Pariġi. Hemm twieldu wkoll il-[[Fauviżmu]], il-[[Kubiżmu]] u l-[[arti astratta]],<ref>[https://books.google.com/books/about/Bohemian_Paris.html?id=3hYBzRzZ0kcC Dan Franck, ''Bohemian Paris: Picasso, Modigliani, Matisse, and the Birth of Modern Art,'' Grove Press, 2003, ISBN 080219740X]</ref> u awturi bħal [[Marcel Proust]] li kien jesplora approċċi ġodda għal-letteratura.

Matul l-[[L-Ewwel Gwerra Dinjija|Ewwel Gwerra Dinjija]], kultant Pariġi sabet ruħha fuq il-front; bejn 600 u 1,000 taksi ta' Pariġi kellhom rwol żgħir iżda importanti u simboliku ferm billi ttrasportaw 6,000 suldat għall-front fl-[[L-Ewwel Battalja tal-Marne|Ewwel Battalja tal-Marne]]. Il-belt kienet ukoll ibbumbardjata miż-Żeppellini u ntlaqtet ukoll minn armi tan-nar Ġermaniżi. Fis-snin ta' wara l-gwerra, magħrufa bħala ''Les Années Folles'', Pariġi kompliet tkun mekka għall-[[Kittieb|kittieba]], għall-mużiċisti u għall-artisti minn madwar id-dinja, inklużi [[Ernest Hemingway]], [[Igor Stravinsky]], [[James Joyce]], [[Josephine Baker]], [[Sidney Bechet]]<ref>William A. Shack, ''Harlem in Montmartre, A Paris Jazz Story between the Great Wars'', University of California Press, 2001. ISBN 9780520225374,</ref> u [[Salvador Dalí]].<ref name=Meisler>{{ċita web|kunjom=Meisler|isem=Stanley|titlu=The Surreal World of Salvador Dalí|url=http://www.smithsonianmag.com/arts-culture/the-surreal-world-of-salvador-dali-78993324/|sit=Smithsonian.com|pubblikatur=Smithsonian Magazine|data-aċċess=2014-07-12|data=2005-04-01}}</ref>

Fis-snin wara l-konferenza tal-paċi, fil-belt ġew joqogħdu numru kbir ta' studenti u attivisti mill-kolonji Franċiżi u minn pajjiżi [[Asja|Asjatiċi]] u [[Afrika|Afrikani]] oħra, li aktar tard saru l-mexxejja tal-pajjiżi tagħhom stess, bħal [[Ho Chi Minh]], [[Zhou Enlai]] u [[Léopold Sédar Senghor]].<ref>Goebel, [http://www.cambridge.org/us/academic/subjects/history/twentieth-century-european-history/anti-imperial-metropolis-interwar-paris-and-seeds-third-world-nationalism?format=HB#contentsTabAnchor ''Anti-Imperial Metropolis''].</ref>

[[Stampa:The Liberation of Paris, 25 - 26 August 1944 HU66477.jpg|thumb|Il-Ġeneral [[Charles de Gaulle]] jiċċelebra l-liberazzjoni ta' Pariġi (is-26 ta' Awwissu 1944).|xellug]]
Fl-14 ta' Ġunju 1940, l-armata [[Ġermanja|Ġermaniża]] daħlet bil-forza f'Pariġi, li kienet ġiet iddikjarata "belt miftuħa". Fis-16 u s-17 ta' Lulju 1942, bl-ordni tal-Ġermaniżi, il-pulizija Franċiża u l-ġendarmi arrestaw 12,884 [[Ġudaiżmu|Lhudi]], inklużi 4,115-il tifel u tifla, u għalquhom għal ħamest ijiem fil-''Vel d'Hiv'' (''Vélodrome d'Hiver''), minn fejn ġew trasportati bil-ferrovija għall-kamp ta' sterminju f'[[Auschwitz]], u l-ebda wieħed mit-tfal ma ġie lura. Fil-25 ta' Awwissu 1944, il-belt inħelset mit-Tieni Diviżjoni Armata Franċiża u mir-Raba' Diviżjoni tal-Infanterija tal-Armata tal-[[Stati Uniti|Istati Uniti]]. Il-Ġeneral [[Charles de Gaulle]] mexxa folla enormi u emozzjonali mix-Champs Élysées lejn in-Notre Dame de Paris, u għamel diskors stimolanti mill-[[Hôtel de Ville (Pariġi)|Hôtel de Ville]].

Fil-ħamsinijiet u s-sittinijiet, Pariġi nqabdet fil-Gwerra [[Alġerija|Alġerina]] għall-indipendenza; f'Awwissu 1961, xi nies tal-Front Liberali Nazzjonali li kien favur l-indipendenza qatlu 11-il pulizija Pariġin u dan wassal għall-impożizzjoni ta' curfew fuq il-[[Iżlam|Musulmani]] tal-Alġerija (li f'dak iż-żmien kienu ċittadini Franċiżi). Fis-17 ta' Ottubru 1961, protesta paċifika iżda mhux awtorizzata mill-Alġerini kontra l-curfew, wasslet għal konfrontazzjonijiet vjolenti bejn il-pulizija u d-dimostranti u mietu mill-inqas 40 ruħ, xi wħud mitfuha fis-Seine. Min-naħa l-oħra l-''[[Organisation de l'armée secrète]]'' (OAS), li kienet kontra l-indipendenza, għamlet sensiela ta' bombi f'Pariġi bejn l-1961 u l-1962.<ref>{{ċita web|url=http://www.theguardian.com/world/2011/oct/17/france-remembers-algerian-massacre|titlu=France remembers Algerian massacre 50 years on|isem=Kim |kunjom=Willsher|pubblikatur=The Guardian|data-aċċess=2014-10-26 }}</ref>

F'Mejju tal-1968, l-istudenti li kienu qed jieħdu sehem fil-protesti okkupaw is-[[Università ta' Pariġi|Sorbonne]] u għamlu barrikati fil-Kwartier Latin. Eluf ta' ħaddiema manwali Pariġini ssieħbu mal-istudenti, u l-moviment kiber fi strajk ġenerali ta' ġimagħtejn. Il-partiti tal-gvern rebħu l-elezzjonijiet ta' Ġunju b'maġġoranza kbira. Dawn il-protesti ta' Mejju 1968 irriżultaw fil-qsim tal-Università ta' Pariġi fi 13-il kampus indipendenti.

Fl-1975, l-Assemblea Nazzjonali bidlet l-istatus ta' Pariġi għal dak tal-bliet l-oħra Franċiżi, u fil-25 ta' Marzu 1977 [[Jacques Chirac]] kien l-ewwel sindku elett ta' Pariġi mill-1793. It-[[Torri Montparnasse|Torri Maine Montparnasse]], l-itwal bini fil-belt b'57 sular u għoli 210 metri, inbena bejn l-1969 u l-1973. It-torri kien kontroversjali ħafna, u baqa' l-uniku bini fiċ-ċentru tal-belt għoli aktar minn 32 sular.

Il-popolazzjoni ta' Pariġi niżlet minn 2,850,000 ruħ fl-1954 għal 2,152,000 ruħ fl-1990, minħabba li l-familji tal-klassi tan-nofs marru jgħixu lejn il-subborgi. In-network ferrovjarju suburban, ir-[[Réseau Express Régional|RER]] (''Réseau Express Régional''), inbena biex jikkomplementa l-''Métro,'' u l-[[Périphérique (Pariġi)|''Périphérique'']]; dan il-proġett tlesta fl-1973.

Ħafna mill-Presidenti ta' wara l-gwerra tal-[[Il-Ħames Repubblika Franċiża|Ħames Repubblika]] riedu jħallu l-monumenti tagħhom f'Pariġi; il-President [[Georges Pompidou]] beda ċ-[[Ċentru Georges Pompidou]] (1977), [[Valéry Giscard d'Estaing]] beda l-[[Musée d'Orsay]] (1986); il-President [[François Mitterrand]] li kien fil-poter għal 14-il sena, bena l-[[Opéra Bastille]] (1985-1989), il-[[Bibliothèque nationale de France]] (1996), l-[[Arche de la Défense]] (1985-1989), u l-[[Piramida tal-Louvre]] b'bitħa taħt l-art tagħha (1983-1989); [[Jacques Chirac]] (2006), il-[[Musée du quai Branly]].

Kmieni fis-seklu 21, il-popolazzjoni ta' Pariġi bdiet tiżdied bil-mod mill-ġdid, billi aktar żgħażagħ marru jgħixu fil-belt. Laħqet 2.25 miljun ruħ fl-2011. F'Marzu 2001, [[Bertrand Delanoë]] sar l-ewwel sindku Soċjalista ta' Pariġi. Fl-2007, bl-għan li jitnaqqas it-traffiku tal-karozzi fil-belt, introduċa l-[[Vélib']], sistema għall-kiri tar-roti għall-użu mir-residenti lokali u l-viżitaturi. Bertrand Delanoë trasforma wkoll sezzjoni tal-awtostrada tul ix-xatt tax-xellug tas-Seine fi promenade urbana u park, il-''[[Promenade des Berges de la Seine]]'', u inawgurahom f'Ġunju 2013.<ref>{{ċita web|url=http://www.lemoniteur.fr/133-amenagement/article/actualite/21534070-les-berges-de-seine-rendues-aux-parisiens|titlu=Les berges de Seine rendues aux Parisiens|pubblikatur=Le Moniteur|data=2013-06-19|data-aċċess=2014-12-02|lingwa=Franċiż}}</ref>

Fl-2007, il-President [[Nicolas Sarkozy]] fetaħ il-proġett ''[[Grand Paris]]'', biex jintegra Pariġi aktar mill-qrib mal-bliet fir-reġjun tal-madwar. Wara ħafna modifiki, iż-żona l-ġdida, imsemmija l-[[Grand Paris|Metropoli ta' Grand Paris]], b'popolazzjoni ta' 6.7 miljuni ruħ, ġiet skedata għall-ħolqien fl-1 ta' Jannar 2016.<ref name="Lichfield">{{ċita aħbar|titlu=Sarko's €35bn rail plan for a 'Greater Paris' |url=http://www.independent.co.uk/news/world/europe/sarkos-euro35bn-rail-plan-for-a-greater-paris-1676196.html |data=2009-04-29 |xogħol= |pubblikatur=The Independent |data-aċċess=2009-06-12 | post=Londra | isem=John | kunjom=Lichfield}}</ref>

Fl-2011, il-Belt ta' Pariġi u l-gvern nazzjonali approvaw il-pjanijiet għall-[[Grand Paris Express]], b'total ta' 205 kilometri ta' linji tal-metro awtomatizzati li jikkollegaw lil Pariġi, il-ġewwanett tat-tliet dipartimenti madwar Pariġi, l-ajruporti u l-istazzjon tal-veloċità għolja [[TGV]], u ġie stmat li dawn il-proġetti b'kollox qamu xi €35 biljun.<ref name=metro>{{ċita web|url=http://www.railwaygazette.com/news/single-view/view/EUR265bn-grand-paris-metro-expansion-programme-confirmed.html|titlu=€26.5bn Grand Paris metro expansion programme confirmed|data=2013-03-12|data-aċċess=2013-04-24|pubblikatur=Railway Gazette International}}</ref> Is-sistema ġiet skedata li titlesta sal-2030.<ref>{{ċita web|url=http://www.societedugrandparis.fr/#projet|titlu=Le Metro du Grand Paris|pubblikatur= Site of Grand Paris Express|lingwa=Franċiż|data-aċċess=2014-11-27}}</ref>

Fil-5 ta' April 2014, is-Soċjalista [[Anne Hidalgo]], ġiet eletta l-ewwel sindku mara ta' Pariġi.
[[File:Place de la République, 18h50, une foule silencieuse.jpg|thumb|left|500px|Dimostrazzjoni kontra t-terroriżmu fil-''Place de la République'' wara l-isparar ta' Charlie Hebdo (il-11 ta' Jannar 2015).]]

Fis-7 ta' Jannar 2015, żewġ estremisti Musulmani Franċiżi attakkaw il-kwartieri ġenerali ta' ''[[Charlie Hebdo shooting|Charlie Hebdo]]'' f'Pariġi, u qatlu tlettax-il ruħ; fid-9 ta' Jannar, it-tielet terrorist qatel erba' ostaġġi waqt attakk f'ħanut tal-merċa Lhudi ġewwa l-''[[Porte de Vincennes]]''.<ref>{{ċita web|url=http://www.lemonde.fr/les-decodeurs/article/2015/01/14/attentats-terroristes-les-questions-que-vous-nous-avez-le-plus-posees_4554653_4355770.html|pubblikatur=Le Monde|data=2015-01-15|data-aċċess=2015-01-15|titlu=Attentats terroristes : les questions que vous nous avez le plus posées|lingwa=Franċiż}}</ref> Fil-11 ta' Jannar kien stmat li 1.5 miljun ruħ immarċjaw flimkien mal-[[Politiku|politiċi]] mexxejja internazzjonali biex juru solidarjetà kontra t-terroriżmu u d-difiża tal-libertà tal-kelma.<ref>{{ċita web|url=http://www.lefigaro.fr/politique/le-scan/citations/2015/01/11/25002-20150111ARTFIG00086-les-politiques-s-affichent-a-la-marche-republicaine.php|titlu=Les politiques s'affichent à la marche républicaine|pubblikatur=Le Figaro|data=2015-01-11|data-aċċess=2015-01-11|lingwa=Franċiż}}</ref>

Għaxar xhur wara, fit-13 ta' Novembru 2015, waslu [[Attakki ta' Novembru 2015 f'Pariġi|serje ta' attakki kkoordinati terroristiċi f'Pariġi u Saint-Denis]] allegatament mill-organizzazzjoni tal-'Istat Iżlamiku', [[Stat Iżlamiku|ISIL]] ('Dagħex', ISIS);<ref>{{Ċita aħbar|titlu = Islamic State claims Paris attacks that killed 127|url = http://www.reuters.com/article/2015/11/14/us-france-shooting-idUSKCN0T22IU20151114|gazzetta = Reuters|data = 2015-11-14|data-aċċess = 2015-11-14}}</ref> 130 persuna nqatlu minn sparaturi u bombi, u ndarbu aktar minn 350. Sebgħa mit-terroristi qatlu lilhom infushom u oħrajn splodew lilhom infushom. Fl-għodwa tat-18 ta' Novembru, tliet terroristi suspettati, inkluż l-allegat pjanifikatur tal-attakki [[Abdelhamid Abaaoud]], inqatlu minn sparaturi tal-pulizija fis-subborg ta' Pariġi, Saint-Denis. Il-President [[François Hollande|Hollande]] iddikjara [[stat ta' emerġenza]] għal tliet xhur fi Franza.<ref>''Le Monde'' on-line, 10:15 14 ta' Novembru</ref>

== Sit ta' Wirt Dinji ==
Ix-xtut tax-xmara Seine f'Pariġi ġew iddeżinjati bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1991.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/600/|titlu=Paris, Banks of the Seine|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-04-18}}</ref>

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur [[frott]] il-kreattività tal-[[bniedem]]"; il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".<ref name=":0" />

==[[Ġeografija]]==
[[Stampa:Jms paris elevation hydrography.png|thumb|Għoljiet u l-idroloġija ta' Pariġi.]]
Pariġi tinsab fit-Tramuntana ċentrali ta' Franza. Il-belt hija 450 kilometru 'l bogħod mix-Xlokk ta' [[Londra]], 287 kilometru min-Nofsinhar ta' [[Calais]], 305 kilometri mil-Lbiċ ta' [[Brussell]], 774 kilometru mit-Tramuntana ta' [[Marsilja]], 385 kilometru mill-Grigal ta' [[Nantes]] u 135 kilometru mix-Xlokk ta' [[Rouen]].<ref>[https://maps.google.com/maps?ll=48.8567,2.3508&q=loc:48.8567,2.3508&hl=en&t=h&z=12 Google Maps], 6 ta' Lulju 2013</ref> Pariġi tinsab fl-ark tat-Tramuntana tax-xmara Seine u tinkludi żewġ gżejjer, l-''[[Île Saint-Louis]]'' u l-''Île de la Cité'', l-akbar waħda, kif ukoll parti qadima tal-belt. Il-bokka tax-xmara fuq il-Fliegu Ingliż (''La Manche''), stabbilit għall-ħabta tat-8000 Q.K., huwa madwar 375 km 'l isfel mill-belt. Il-belt hija mifruxa fil-wisgħa fuq iż-żewġ xtut tax-xmara.<ref name="City">{{ċita web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/443621/Paris|titlu=Paris|data-aċċess=2013-07-04|pubblikatur=Encyclopedia Britannica Online}}</ref> Jekk inħarsu lejha kollha, il-belt hija relattivament ċatta, u l-aktar żona baxxa hija 35 m 'il fuq mil-livell baħar. Pariġi għandha diversi għoljiet prominenti, l-ogħla waħda hija l-[[Montmartre]] li hi għolja 130 metru. Montmartre kisbet isimha mill-martirju ta' San Dijoniżju, l-ewwel isqof ta' Pariġi, fuq il-''Mons Martyrum'', "l-Għolja tal-Martri", fil-250.

Barra l-parks periferiċi ta' ''[[Bois de Boulogne]]'' u l-''[[Bois de Vincennes]]'', Pariġi tkopri erja ovali ta' madwar 87 km², imdawra bil-[[Boulevard Périphérique]], triq ta' 35 km li tagħmel ċirku madwar il-belt. Fl-1860, l-aħħar annessjoni importanti tat-territorji ta' madwar, mhux biss tatha il-forma li għandha iżda ħolqot ukoll spiral li jdur skont l-arloġġ magħmul minn 20 ''arrondissements''. Fl-1860 kellha erja ta' 78 km², u fl-1920 il-limiti tal-belt tkabbru bi ftit għal 86.9 km². Fl-1929, il-parks forestali, il-''Bois de Boulogne'' u l-''Bois de Vincennes'' ġew uffiċjalment annessi mal-belt, biex b'hekk l-erja kibret għal 105 km².<ref>{{ċita web|pubblikatur=Mairie de Paris|url=http://www.paris.fr/portail/english/Portal.lut?page_id=8125&document_type_id=5&document_id=29918&portlet_id=18748|titlu=Key figures for Paris|data=2007-11-15|data-aċċess=2009-05-05}}</ref> L-erja metropolitana tal-belt hija 2,300 km² (890 mil kwadru).<ref name="City" />

===Klima===
[[Stampa:Paris raining autumn cityscape (8252181936).jpg|thumb|right|Il-ħarifa f'Pariġi.]]
Pariġi għandha klima oċeanika Ewropea tal-Punent tipika li hija affettwata mill-Kurrent [[Oċean Atlantiku|Atlantiku]] tat-Tramuntana. Il-klima ġenerali matul is-sena hi spiss moderata bix-xita qliel.<ref>{{ċita web|url=http://www.paris.com/tourism/climate |titlu=Klima|pubblikatur=Paris.com|data-aċċess=2013-06-29}}</ref> Il-ġranet tas-sajf huma normalment sħan u pjaċevoli b'temperaturi medji bejn 15 u 25 °C (59 u 77 °F) u ammont sewwa ta' [[xemx]]. Kull sena, hemm ftit jiem fejn it-temperatura togħla 'l fuq minn 32 °C (90 °F). Saħansitra f'ċertu snin kien hemm perjodi twal ta' temp b'sajf aħrax, bħall-mewġa ta' sħana tal-2003 meta t-temperaturi qabżu it-30 °C (86 °F) għal ġimgħat twal, kif ukoll l-40 °C (104 °F) f'ċertu jiem. Aktar reċentement, it-temperatura medja għal Lulju 2011 kienet 17.6 °C (63.7 °F), b'temperatura medja minima ta' 12.9 °C (55.2 °F) u b'temperatura medja massima ta' 23.7 °C (74.7 °F).

Bħala medja, ir-rebbiegħa u l-ħarifa jkollhom jiem moderati u ljieli friski, imma varjabbli u mhux stabbli. Ħaġa li ma tistennihiex, spiss ikun hemm temp sħun jew frisk, fiż-żewġ staġuni.<ref>{{ċita web|url=http://en.parisinfo.com/practical-paris/practical-fact-sheets/climate |titlu=Klima|pubblikatur=Parisinfo.com|data-aċċess=2013-06-29}}</ref> Fix-xitwa, il-klima tkun nieqsa mix-xemx; il-ġranet ikunu kesħin imma ġeneralment ogħla mit-temperatura tal-iffriżar b'temperaturi ta' madwar 7°C (45°F).<ref>{{ċita web|url=http://goparis.about.com/od/planningyourtrip/a/paris_in_the_winter.htm |titlu=Paris in the Winter|pubblikatur=Goparisabout.com|data-aċċess=2013-06-29}}</ref> Madankollu billejl mhux rari li jkun hemm ġlata ħafifa; it-temperatura tinżel iżjed baxx minn 5°C (9°F) taħt iż-0°C (32°F) għal ftit jiem fis-sena. Tagħmel il-borra kull sena, iżda rari li tibqa' fl-art. Fil-belt kultant ikun hemm burraxka ta' borra ħafifa imma din ma takkumulax.<ref>{{ċita web|url=http://gofrance.about.com/od/travelplanning/ss/weatherinfrance_4.htm |titlu=Temp fi Franza|pubblikatur=GoFrance.about.com|data-aċċess=2013-06-29}}</ref>

Pariġi għandha preċipitazzjoni annwali medja ta' 652 mm, u jkollha xita ħafifa mifruxa sewwa mas-sena. Madankollu l-belt hija magħrufa għall-ħalbiet ta' xita qawwija li jkun hemm kultant. L-ogħla temperatura rreġistrata hija ta' 40.4°C (104.7°F) (it-28 ta' Lulju 1948), u l-anqas hija ta' −23.9°C (−11.0°F) (l-10 ta' Diċembru 1879).<ref name="climate">{{ċita web|url=http://www.paris.fr/portail/accueil/Portal.lut?page_id=4946&document_type_id=5&document_id=3076&portlet_id=10579|titlu=Géographie de la capitale – Le climat |pubblikatur=Institut National de la Statistique et des Études Économiques, Paris.fr|data-aċċess=2006-05-24|lingwa=Franċiż}}</ref>

==Amministrazzjoni==
===Gvern===
[[Stampa:HotelVilleParis.JPG|thumb|right|Il-[[Hôtel de Ville, Paris|Hôtel de Ville]]]]
[[Stampa:Paris plan jms.png|thumb|Mappa tal-[[arrondissements ta' Pariġi]]]]

Matul kważi l-istorja twila kollha tal-belt, ħlief għal xi ftit perjodi qosra, Pariġi kienet iggvernata direttament mir-rappreżentanti tar-reijiet, imperaturi, jew preżidenti ta' Franza. Il-belt ma kinitx moghtija awtonomija muniċipali mill-Assemblea Nazzjonali sal-1974. L-ewwel sindku elett modern ta' Pariġi kien [[Jacques Chirac]], dan ġie elett fl-20 ta' Marzu 1977, u kien l-ewwel sindku tal-belt mill-1793. Bħalissa s-sindku hu [[Anne Hidalgo]], soċjalista li ġiet eletta fil-5 ta' April 2014.<ref>{{ċita web|url=http://www.paris.fr/english/english/anne-hidalgo-paris-s-new-mayor/rub_8118_actu_142533_port_19237|titlu=Anne Hidalgo is new Mayor of Paris|pubblikatur=City of Paris|data-aċċess=2014-11-29}}</ref>

Is-sindku ta' Pariġi huwa [[elezzjoni indiretta|elett b'mod indirett]] mill-votanti Pariġini; il-votanti ta' kull arrondissement jaħtru l-''Conseil de Paris'' (Kunsill ta' Pariġi), magħmul minn 163 membru. Kull arrondissement għandhu numru ta' membri li jiddependi fuq il-popolazzjoni tiegħu, minn 10 membri għal kull wieħed mill-inqas arrondissement popolat (1 sa 9) sas-36 membru għall-aktar arrondissement popolat (il-15). Il-membri tal-kunsill eletti jagħżlu s-sindku. Xi kultant il-kandidat li jirċievi l-aktar voti mill-belt kollha ma jintgħażilx jekk il-kandidat l-ieħor ikun rebaħ l-appoġġ tal-maġġoranza tal-membri tal-kunsill. Is-sindku [[Bertrand Delanoë]] (2001-2014) ġie elett minn minoranza ta' votanti tal-belt biss, iżda kellu l-maġġoranza tal-membri tal-kunsill. Wara l-elezzjoni, il-kunsill għandu rwol aktar passiv fil-gvern tal-belt; huwa jiltaqa' biss darba fix-xahar. Il-kunsill attwali huwa maqsum bejn koalizzjoni tax-xellug ta' 91 membri, inklużi s-soċjalisti, komunisti, ħodor, u x-xellug estrem; u 71 membri taċ-ċentru lemini, kif ukoll ftit mill-membri mill-partiti ż-żgħar.<ref>{{ċita web|url=http://www.paris.fr/politiques/Portal.lut?page_id=6731&elected_official_directory_id=-1&document_id=&portal_component=20&document_type_id=6&seq=0&actorlastname=&actorgender=&actormandate=&actorpoliticalgroupid=&actordistrictnumber=&detailed_search=Afficher+les+r%E9sultats|titlu=List of members of the Council of Paris|pubblikatur=City of Paris|data-aċċess=2014-11-29}}</ref>

Kull wieħed mill-20 arrondissements ta' Pariġi għandu muniċipju u kunsill elett direttament (''conseil d'arrondissement''), li mbagħad, itellgħu sindku ta' arrondissement. Il-kunsill ta' kull arrondissement huwa magħmul minn membri tal-''Conseil de Paris'' u membri oħra li jservu biss fuq il-kunsill tal-arrondissement. In-numru ta' sindki deputati f'kull arrondissement ivarja skond il-popolazzjoni tiegħu. B'kollox hemm 20 sindku ta' arrondissement u 120 sindku deputati.

Il-baġit tal-belt għall-2013 kienet €7.6 biljun, li 5.4 biljun minnhom marru għall-amministrazzjoni tal-belt, filwaqt €2.2 biljun l-oħra, marru għall-investiment. L-akbar parti tal-baġit (38 fil-mija) marret għall-akkomodazzjoni pubblika u l-proġetti urbaniċi; 15 fil-mija għat-toroq u t-trasport; 8 fil-mija għall-iskejjel (li huma fil-parti l-kbira finanzjati mill-baġit statali); 5 fil-mija għall-parkijiet u l-ġonna; u 4 fil-mija għall-kultura. Is-sors ewlieni ta' dħul għall-belt hija taxxa diretta (35 fil-mija), supplimentata minn 13 fil-mija tat-taxxa tal-proprjetà immobbli, 19 fil-mija tal-baġit ġejja minn trasferiment mill-gvern nazzjonali.<ref>{{ċita web|url=http://labs.paris.fr/commun/budget_primitif_2014/pdf/ville/budgets_annexes_ville/eau_projet.pdf|titlu=Projet de Budget Primitif|pubblikatur=Maire de Paris|sena=2014|data-aċċess=2014-11-23|lingwa=Franċiż}}</ref>

In-numru tal-impjegati jew aġenti tal-belt, kiber minn 40,000 fl-2000 għal 73,000 fl-2013. Id-dejn tal-belt kiber minn €1.6 biljun fl-2000 għal 3.1 biljuni fl-2012.<ref>''Les Echos'', 16 ta' Ġunju 2014.</ref> Minħabba d-dejn kbir u dejjem jikber, il-klassifikazzjoni tal-bond tal-belt niżlet minn AAA għal AA+ fis-snin 2012 u 2013. F'Settembru 2014, is-sindku Hidalgo ħabret li l-belt se jkollha żbilanċ fil-baġit ta' €400 miljun, l-aktar minħabba tnaqqis fl-appoġġ mill-gvern nazzjonali.<ref>{{ċita web|url=http://www.economiematin.fr/news-municipales-hidalgo-augmentation-impot|titlu=Municipales : Anne Hidalgo vous promet 200 millions de déficit en plus dès 2015|pubblikatur= Economie matin|data=2014-03-28|data-aċċess=2014-11-23}}</ref>

[[Stampa:Greater Paris Metropolis.png|thumb|270x270px|Mappa tal-Metropoli ta' Grand Paris (''Métropole du Grand Paris'') b'131 komuni fil-madwar.]]

===Il-Metropoli ta' Grand Paris===
Il-''[[Grand Paris|Métropole du Grand Paris]]'', jew il-Metropoli ta' Grand Paris, formalment se tibda teżisti fl-1 ta' Jannar, 2016.<ref> {{ċita web|url =http://www.legifrance.gouv.fr/affichCodeArticle.do?cidTexte=LEGITEXT000006070633&idArticle=LEGIARTI000028528695&dateTexte=vig |titlu = Article L. 5219-1 du code général des collectivités territoriales|data-aċċess =2015-11-29 |pubblikatur = Legifrance |lingwa = Franċiż}}</ref> Dan il-proġett hu struttura amministrattiva għall-kooperazzjoni bejn il-belt ta' Pariġi u s-subborgi qrib tagħha. Dan jinkludi il-Belt ta' Pariġi, il-komuni, u l-bliet tat-tliet dipartimenti tas-subborgi ta' madwar; [[Hauts-de-Seine]], [[Seine-Saint-Denis]] u [[Val-de-Marne]]; kif ukoll seba' komuni fis-subborgi ta' barra, inklużi [[Argenteuil]] f'[[Val d'Oise]] u [[Paray-Vieille-Poste]] f'[[Essonne]], li ġew miżjuda biex jinkludu l-ajruporti ewlenin ta' Pariġi. Il-Metropoli se tkopri 814 kilometru kwadru u se jkollha popolazzjoni ta' 6.945 miljun ruħ. <ref>{{ċita web|url =http://www.legifrance.gouv.fr/affichCodeArticle.do?cidTexte=LEGITEXT000006070633&idArticle=LEGIARTI000028528695&dateTexte=vigid|titlu = Décret n° 2015-1212 du 30 septembre 2015 constatant le périmètre fixant le siège et désignant le comptable public de la métropole du Grand Paris|data-aċċess =2015-11-29 |pubblikatur = Legifrance |lingwa = Franċiż}}</ref><ref name="metropole">{{ċita web|url=http://www.lemoniteur.fr/article/la-metropole-du-grand-paris-verra-le-jour-le-1er-janvier-2016-29110917|pubblikatur=Le Moniteur|data=2015-07-17|titlu=The Metropole of Grand Paris will see the day on 1 January 2016|lingwa=Franċiż|data-aċċess=2015-12-03}}</ref>

L-istruttura l-ġdida se tkun amministrata minn Kunsill Metropolitan ta' 210 membri, mhux eletti b'mod dirett, iżda magħżula mill-kunsilli membri tal-komuni. Finalment, il-kompetenzi bażiċi se jinkludu l-ippjanar urban, l-akkomodazzjoni, u l-protezzjoni tal-ambjent.<ref>{{ċita web|url =http://www.legifrance.gouv.fr/affichCodeArticle.do?cidTexte=LEGITEXT000006070633&idArticle=LEGIARTI000028528695&dateTexte=vig |titlu = Article L. 5219-1 du code général des collectivités territoriales|data-aċċess =2015-11-29 |pubblikatur = Legifrance |lingwa = Franċiż}}</ref> Il-Grand Paris se jkollha il-kwartieri ġenerali f'rue Leblanc fil-15-il arrondissement ta' Pariġi.<ref name="metropole" /> L-ewwel president tal-kunsill metropolitan se jkun elett fit-22 ta' Jannar, 2016.<ref>{{ċita web|url =https://www.lejournaldugrandparis.fr/grand-paris-andre-santini-prepare-sa-candidature/ |titlu = Grand Paris : André Santini prépare sa candidature |data-aċċess =2015-11-29 |pubblikatur = Le Journal du Grand Paris|lingwa = Franċiż}}</ref>

===Gvern reġjonali===
Ir-Reġjun ta' [[Île de France]], li jinkludi Pariġi u komunitajiet tal-madwar, huwa ggvernat mill-Kunsill Reġjonali. Ir-reġjun għandhu l-kwartieri tiegħu fis-7 arrondissement ta' Pariġi. Huwa magħmul minn 209 membri li jirrappreżentaw il-komuni differenti fi ħdan ir-reġjun. Fil-15 ta' Diċembru, 2015, lista ta' kandidati tal-Unjoni tad-Dritt u koalizzjoni ta' partiti ċentrali u lemini, immexxija minn Valerie Pecresse, rebħu l-elezzjoni reġjonali b'mod restrittiv, billi għelbu l-koalizzjoni tas-soċjalisti u l-ekoloġisti. Is-soċjalisti kienu ggvernaw ir-reġjun għal sbatax-il sena. Fl-2016, il-kunsill reġjonali l-ġdid se jkollhu 121 membru mill-Unjoni tad-Dritt, 66 mill-Unjoni tax-Xellug u 22 mill-Front Nazzjonali estrem lemini. <ref>{{ċita web|url=http://www.iledefrance.fr/fil-actus-region/regionales-2015-chiffres-cles-du-scrutin|titlu=Results of 2015 Regional Elections|pubblikatur=Ile-de-France|data-aċċess=2015-12-16}}</ref>

===Gvern nazzjonali===
[[File:Elysée Palace, Paris 2005.jpg|thumb|left|Il-[[Palazz Élysée]], residenza tal-[[President ta' Franza|President Franċiż]]]]
Peress li l-belt hija l-kapitali ta' Franza, Pariġi hija s-sede tal-[[Gvern ta' Franza|gvern nazzjonali]]. Għall-eżekuttiv, iż-żewġ uffiċjali prinċipali għandhom residenza uffiċjali kull wieħed, li jservu wkoll bħala uffiċċji tagħhom. Il-[[President ta' Franza|President tar-Repubblika Franċiża]] jirrisjedi fil-[[Palazz Élysée]] fit-8 arrondissement,<ref>{{ċita web|url=http://www.elysee.fr/la-presidence/le-palais-de-l-elysee-et-son-histoire-2/|titlu=Le Palais de L'Élysée et son histoire|pubblikatur=Elysee.fr|data-aċċess=2013-06-16}}</ref> filwaqt li s-sede tal-[[Prim Ministru ta' Franza|Prim Ministru]] jinsab fil-[[Hôtel Matignon]] fis-7 arrondissement.<ref>{{ċita web|url=http://www.ambafrance-us.org/spip.php?article633|pubblikatur=Embassy of France, Washington|titlu=Matignon Hotel|data=2007-12-01|data-aċċess=2013-06-19}}</ref> Il-ministeri tal-gvern jinsabu fil-partijiet differenti tal-belt; ħafna minnhom jinsabu fis-7 arrondissement, viċin il-Matignon.

Iż-żewġ djar tal-Parlament Franċiż jinsabu fuq ix-Xatt tax-Xellug. Id-dar ta' fuq, is-[[Senat ta' Franza|Senat]], jiltaqa fil-[[Palais du Luxembourg]] fis-6 arrondissement, filwaqt li d-dar t'isfel, li hija l-aktar importanti, l-[[Assemblée Nationale]], tiltaqa' fil-[[Palais Bourbon]] fis-7 arrondissement. Il-President tas-Senat, it-tieni l-ogħla uffiċjal pubbliku fi Franza (wara l-President tar-Repubblika), jirrisjedi fil-"Petit Luxembourg", palazz żgħir anness mal-Palais du Luxembourg.<ref>{{ċita web|url=http://www.senat.fr/presidence/hotel.html|titlu=Le "Petit Luxembourg"|lingwa=Franċiż|pubblikatur=Senat.fr|data-aċċess=2013-05-03}}</ref>

[[Stampa:Conseil d'Etat Paris WA.jpg|thumb|right|Il-Palais Royal, residenza tal-[[Conseil d'Etat (Franza)|Conseil d'État]]|340x340px]]
L-ogħla qrati ta' Franza jinsabu f'Pariġi. Il-[[Qorti tal-Kassazzjoni (Franza)|Qorti tal-Kassazzjoni]], l-ogħla qorti fl-ordni ġudizzjarja, dan jirrevedi kawżi kriminali u ċivili, huwa allokat fil-[[Palais de Justice (Franza)|Palais de Justice]] fl-''Île de la Cité'',<ref>{{ċita web|url=http://www.courdecassation.fr/institution_1/visite_cour_11/introduction_74.html|lingwa=Franċiż|titlu=Introduction|pubblikatur=Cour de Cassation|post=Pariġi|data-aċċess=2013-04-27}}</ref> filwaqt li l-Kunsill tal-Istat, li jipprovdi pariri legali lill-eżekuttiv u jaġixxi bħala l-ogħla qorti fl-ordni amministrattiva, jiġġudika l-litigazzjoni kontra entitajiet pubbliċi, huwa allokat fil-[[Palais-Royal]] fl-1 arrondissement.<ref>{{ċita web|url=http://www.conseil-etat.fr/fr/histoire-patrimoine-1/|lingwa=Franċiż|pubblikatur=Conseil d'Etat|titlu=Histoire & Patrimoine|post=Pariġi|data-aċċess=2013-04-27}}</ref> Il-[[Kunsill Kostituzzjonali ta' Franza|Kunsill Kostituzzjonali]], huwa korp konsultattiv b'awtorità dwar il-kostituzzjonalità tal-liġijiet u d-digrieti tal-gvern, huwa jiltaqa wkoll fil-Palais Royal.<ref>{{ċita web|url=http://www.conseil-constitutionnel.fr/conseil-constitutionnel/root/bank/pdf/conseil-constitutionnel-5206.pdf|titlu=Le siège du Conseil constitutionnel|pubblikatur=Conseil Constitutionnel|post=Paris|lingwa=Franċiż|data=2011-09-16|data-aċċess=2013-04-26}}</ref>

Pariġi u r-reġjun tagħha jospitaw l-kwartieri ġenerali ta' diversi organizzazzjonijiet internazzjonali inklużi l-[[UNESCO]], l-[[Organizzazzjoni għall-Kooperazzjoni Ekonomika u l-Iżvilupp]], il-[[Kamra tal-Kummerċ Internazzjonali]], il-[[Klabb ta' Pariġi]], l-[[Aġenzija Spazjali Ewropea]], l-[[Aġenzija Internazzjonali tal-Enerġija]], l-''[[Organisation internationale de la Francophonie]]'', l-[[Istitut Ewropew għall-Istudji tas-Sigurtà]], il-[[Bureau Internazzjonali tal-Piżijiet u l-Kejl]], il-[[Bureau tal-Ekspożizzjonijiet Internazzjonali]] u l-[[Federazzjoni Internazzjonali tad-Drittijiet tal-Bniedem]].

Skond il-motto "Pariġi biss hija denja ta' Ruma; Ruma biss hija denja ta' Pariġi";<ref name="partners1">{{ċita web|url=http://www.paris.fr/en/city_government/international/special_partners.asp |xogħol=Mairie de Paris|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20081225090448/http://www.v1.paris.fr/EN/city_government/international/special_partners.asp|titlu=International relations: special partners|arkivju-data=2008-12-25|data-aċċess=2007-10-14}}</ref><ref name="rome-twinning">{{ċita web|url=http://www.paris.fr/portail/english/Portal.lut?page_id=8139&document_type_id=5&document_id=29903&portlet_id=18784|titlu=Twinning with Rome|data-aċċess=2013-06-19|pubblikatur=Mairie de Paris}}</ref> l-unika [[bliet tewmin|belt tewmija]] ta' Pariġi hija [[Ruma]], għalkemm Pariġi għandha ftehim ta' sħubija ma' ħafna bliet oħra madwar id-dinja.<ref name="partners1" />

===Forza tal-Pulizija===
[[File:Police nationale France 6383.jpg|thumb|right|Uffiċjali tal-Pulizija Nazzjonali f'Pariġi|225x225px]]
Is-sigurtà ta' Pariġi hija prinċipalment ir-responsabbiltà tal-Prefettura tal-Pulizija ta' Pariġi, sottodiviżjoni tal-Ministeru tal-Intern ta' Franza. Hi tissorvelja l-unitajiet tal-[[Pulizija Nazzjonali (Franza)|Pulizija Nazzjonali]] li jgħassu l-belt u t-tliet dipartimenti viċinati. Hija wkoll responsabbli biex tipprovdi servizzi ta' emerġenza. Hemm 30,200 uffiċjal taħt il-prefettura, u flotta ta' aktar minn 6,000 vettura, inklużi l-karozzi tal-pulizija, muturi, trakkijiet tan-nar, dgħajjes u ħelikopters. Minbarra r-responsabbiltajiet tal-pulizija tradizzjonali, il-pulizija lokali timmonitorja l-għadd ta' bejgħ bl-iskont miżmum minn ħwienet kbar u wara jivverifikaw, matul il-vaganzi tas-sajf, talanqas furnar wieħed ikun miftuħ f'kull lokal. Il-pulizija nazzjonali għandha unità speċjali għall-kontroll tal-irvellijiet u kontroll tal-folla u s-sigurtà tal-bini pubbliku, imsejħa ''[[Compagnies Républicaines de Sécurité]]'' (''CRS''), unità li ffurmat fl-1944 eżatt wara l-liberazzjoni ta' Franza. Vannijiet tal-aġenti CRS jidhru spiss fiċ-ċentru tal-belt meta jkun hemm dimostrazzjonijiet u avvenimenti pubbliċi.

Il-pulizija huma appoġġjati mill-''[[Gendarmerie nationale]]'', fergħa tal-[[Forzi Armati ta' Franza]], għalkemm issa, l-operazzjonijiet tal-pulizija huma ssorveljati mill-Ministeru tal-Intern. Il-[[kepi]]s tradizzjonali tal-''gendarmes'' ġew sostitwiti mill-kapep fl-2002, u l-forza immodernizzat, għalkemm il-kepis għadhom jintlibsu f'okkażżjonijiet ċerimonjali.<ref>{{ċita web|url=http://www.gendarmerie.interieur.gouv.fr/eng/ |titlu=Gendarmerie |pubblikatur=Gendarmerie.interieur.gouv.fr|data-aċċess=2014-11-22}}</ref>

Il-kriminalità f'Pariġi hija simili ma ħafna bliet kbar. Il-kriminalità vjolenti hija relattivament rari fiċ-ċentru tal-belt.<ref name="Department of State">[http://travel.state.gov/content/passports/english/country/france.html U.S. Dipartiment ta' Stat, Uffiċċju tal-Affarijiet Konsulari, u Sigurtà]</ref> Il-vjolenza politika hija rari, għalkemm dimostrazzjonijiet kbar ħafna jistgħu jseħħu f'Pariġi u fi bliet Franċiżi oħra simultanjament. Dawn id-dimostrazzjonijiet, normalment amministrati minn preżenza qawwija tal-pulizija, jistgħu jduru f'konfrontazzjoni u teskala l-vjolenza.<ref name="Department of State" />

==Bliet imsieħba==
[[File:Castro Pretorio - Colonna di Parigi alle Terme di Diocleziano 1010023.JPG|thumb|upright|Kolonna ddedikata għall-Pariġi f'[[Ruma]].]]

Sa mid-9 ta' April 1956, Pariġi hija esklussivament u reċiprokament [[Bliet tewmin|tewmija]] biss ma:
* {{flagicon|ITA}} [[Ruma]], Italja
:{{fr}} ''Seule Paris est digne de Rome; seule Rome est digne de Paris.''
:{{it}} ''Solo Parigi è degna di Roma; solo Roma è degna di Parigi.''
:{{en}} ''Only Paris is worthy of Rome; only Rome is worthy of Paris.''
:"Pariġi biss hija denja ta' Ruma; Ruma biss hija denja ta' Pariġi"<ref name="rome-twinning" /><ref name="Paris1">{{ċita web |url=http://www.paris.fr/portail/accueil/Portal.lut?page_id=6587&document_type_id=5&document_id=16468&portlet_id=14974 |xogħol=Mairie de Paris |titlu=Les pactes d'amitié et de coopération |data-aċċess=2007-10-14}}</ref>

Pariġi għandha patt ta' ħbiberija u koperazzjoni ma:
* {{flagicon|Olanda}} [[Amsterdam]]
* {{flagicon|GER}} [[Berlin]]
* {{flagicon|Brażil}} [[São Paulo]]
* {{flagicon|Żvizzera}} [[Ġinevra]]
* {{flagicon|Alġerija}} [[Alġiers|Alġier]]
* {{flagicon|Eġittu}} [[Kajr]]
* {{flagicon|Kanada}} [[Montréal|Montreal]]
* {{flagicon|Ċili}} [[Santiago (Ċili)|Santiago]]
* {{flagicon|CZE}} [[Praga]]
* {{flagicon|GEO}} [[Tbilisi]]
* {{flagicon|UK}} [[Londra]]
* {{flagicon|USA}} [[Chicago]]
* {{flagicon|USA}} [[San Francisco]]
* {{flagicon|USA}} [[Belt ta' New York|New York City]]
* {{flagicon|USA}} [[Washington (Distrett ta' Columbia)|Washington, D.C.]]
* {{flagicon|Iran}} [[Tehran]]
* {{flagicon|Spanja}} [[Madrid]]
* {{flagicon|GRE}} [[Ateni]]
* {{flagicon|POL}} [[Varsavja]]
* {{flagicon|SAU}} [[Riyadh]]
* {{flagicon|MEX}} [[Belt tal-Messiku]]
* {{flagicon|Portugall}} [[Liżbona]]
* {{flagicon|Russja}} [[Moska]]
* {{flagicon|Russja}} [[San Pietruburgu]]
* {{flagicon|Ċina}} [[Beijing|Bejġing]]
* {{flagicon|Ġappun}} [[Tokjo]]
* {{flagicon|Korea t'Isfel}} [[Seoul]]

==Referenzi==
{{referenzi}}

==Ħoloq esterni==
* {{lingwi|fr|en|es}} {{Sit uffiċjali}}
* {{en}} [http://www.eparis.com/history-of-paris/ Storja ta' Pariġi]

{{Bliet kapitali tal-UE}}
{{Lista ta' kapitali Ewropej skont ir-reġjun}}

[[Kategorija:Bliet kapitali fl-Ewropa]]
[[Kategorija:Bliet ta' Franza]]
[[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]]
[[Kategorija:Franza]]
[[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fi Franza]]
[[Kategorija:Bliet Ewropej]]