Ara s-sors ta' Isaac Newton

{{Infobox bijografija|caption=Sir Isaac Newton ta' 46 sena}}
[[Stampa:Isaac Newton signature.svg|right|200px]] 
'''Sir Isaac Newton''' ([[Woolsthorpe-by-Colsterworth]], [[4 ta' Jannar]] [[1643]] – [[Londra]], [[31 ta' Marzu]] [[1727]])<ref name="data">Billi l-[[Ingilterra]] kienet għadha m'addottatx il-[[kalendarju Gregorjan]], id-data tat-twelid ta' Isaac Newton kienet irregistrata bħala l-25 ta' Diċembru 1642. Id-dati tal-25 ta' Diċembru 1642 u l-20 ta' Marzu 1727 li nsibu fuq il-qabar ta' Newton f'Westminster Abbey, għat-twelid u l-mewt tiegħu jirreferu għall-[[kalendarju Ġuljanu]], u jikkorispondu mal-4 ta' Jannar 1643 u l-31 ta' Marzu 1726 tal-[[kalendarju Gregorjan]].</ref> kien [[matematiku]], [[fiżiku]], [[astronomu]] u [[filosfu]] [[Ingilterra|Ingliż]]. Figura emblematika fix-xjenzi, Newton hu l-aktar magħruf għat-teorija tal-[[gravità universali]], u l-ħolqien u l-iżvilupp tal-[[kalkulu infiniteżmali]] li skopra kontemporanjament ma' [[Gottfried Wilhelm von Leibniz|Leibniz]].

Fl-ottika, żviluppa teorija tal-kulur ibbażata fuq l-osservazzjoni li [[priżma]] jaqsam id-dawl abjad fl-[[spettru viżibbli|ispettru viżibbli]]. Ivvinta wkoll it-teleskopju riflettur magħmul minn mera konkava, imsejjaħ it-[[teleskopju ta' Newton]]. Fil-mekkanika, stabbilixxa t-[[liġijiet tal-moviment ta' Newton|tliet liġijiet universali tal-moviment]] li huma l-prinċipji li fuqhom hi msejsa t-teorija tiegħu għall-moviment tal-korpi, teorija li daż-żmien tissejjaħ il-[[Mekkanika klassika]].

Fil-[[matematika]], Newton qasam ma' [[Gottfried Wilhelm von Leibniz|Gottfried Wilhelm Leibniz]] l-iskoperta tal-[[kalkulu infiniteżmali]]. Hu magħruf ukoll għall-ġeneralizazzjoni tal-[[teorema binomjali]] u l-invenzjoni ta' dak li hu msejjaħ il-[[metodu ta' Newton]] li jippermettilna nsibu xi approssimazzjonijiet għaż-żero (jew radiċi) ta' [[Funzjonijiet (matematika)|funzjoni]] ta' varjabbli waħda reali b'valuri reali. Newton wera li l-moviment tal-oġgetti fuq l-art u l-korpi ċelesti huma mmexxija mill-istess liġijiet naturali; u bl-għajnuna tal-[[liġijiet ta' Kepler]] fuq il-moviment tal-[[pjaneta|pjaneti]],<ref>[http://books.google.fr/books?id=lOUz0PGbdfMC&printsec=frontcover#PPA50,M1 La Loi de la gravitation universelle Newton, Euler et Laplace], Prosper Schroeder paġna 50 51</ref> żviluppa l-gravità universali. 

Il-ktieb tiegħu f'żewġ volumi, ''[[Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica]]'', hu meqjus bħala wieħed mix-xogħlijiet il-kbar fl-istorja tax-xjenza. Fih hu ddeskriva l-gravità universali, ifformula t-tliet liġijiet tal-moviment u lesta l-bażi tal-mekkanika klassika. Għamel ukoll xi tiftix fl-oqsma tat-[[teoloġija]], il-[[filosofija]] u l-[[alkimija]].

== Bijografija ==
[[Stampa:Woolsthorpe manor.jpg|thumb|left|200px|Woolsthorpe Manor, id-dar fejn twieled Isaac Newton]]

Isaac Newton twieled [[Woolsthorpe-by-Colsterworth]] qrib Grantham, f'[[Lincolnshire]], l-[[Ingilterra]], minn ġenituri tar-raba'. Missieru miet tliet xhur qabel ma twieled ibnu, u meta t-tifel kellu tliet snin, ommu, Hannah Ayscough, reġgħet iżżewwġet. Kien għalhekk li mar joqgħod ma' nanntu fejn ħa ħsiebu zijuh. It-tfulija tiegħu tidher li ma kinitx hienja wisq.<ref>''Dictionary of Scientific Biography'', Vol. 11, paġna 43. Cohen, IB (New York: Charles Scribner's Sons - 1970)</ref> Meta kellu ħames snin mar l-iskola primarja ta' Skillington, imbagħad meta kellu tnax beda jattendi l-iskola ''King's School'' ta' Grantham.

Baqa' hemm erba' snin sakemm ommu sejħitlu biex imur Woolsthorpe biex jintefa' fuq il-[[biedja]] u jieħu ħsieb ir-raba' tagħhom. Sadanittant ommu indunat li binha kien iżjed jinqala' għall-[[mekkanika]] milli għall-agrikultura u ħallietu jerġa' jmur l-iskola Grantham biex wara jidħol l-università. Meta kellu sbatax-il sena beda jinnamra ma' tfalja Ann Storer, il-filjastra tal-ispiżjar, William Clarke, ma' minn kien qiegħed joqgħod. Dan ħallieh jiltaqa' magħha u jitgħarrasha, imma riedu jtemm l-istudji tiegħu qabel jiżżewwiġha. Fl-aħħar, iż-żwieġ ma sarx u Newton baqa' għażeb ħajtu kollha. [[Voltaire]] kiteb li Newton ma kien jaf 'l ebda mara oħra f'ħajtu.<ref>''Oeuvres complètes de Voltaire: Mélanges'' Vol 17, paġna 81 (Edizzjoni Lahure et Cie, Pariġi - 1860)</ref>

Ta' tmintax-il sena daħal [[Trinity College (Cambridge)|Trinity College]], [[Cambridge]] fejn baqa' hemm seba' snin. Hemm studja l-[[aritmetika]], il-[[ġeometrija]] fl-[[Kronoloġija tal-matematika|"Elementi" ta' Ewklidi]] u t-[[trigonometrija]], imma kellu wkoll interess personali fl-[[astronomija]], u l-[[alkimija]] u t-[[teoloġija]]. Ta' 25 sena ħa l-lawrja, imma kellu jieqaf mill-istudji tiegħu għal sentejn minħabba li feġġet il-marda qerrieda tal-[[pesta]], li laqtet il-belt fl-1665, u reġa' lura lejn raħal twelidu.<ref>''Dictionnaire universel d'Histoire et de Géographie. N. Douillet'', paġna 1267 (Pariġi, Hachette - 1858)</ref> Kien matul dan iż-żmien li Newton għamel progress kbir fil-[[matematika]], il-[[fiżika]] u fuq kollox fl-[[ottika]] (beda jifhem li d-[[dawl]] mhux abjad imma magħmul minn spettru ta' lwien), l-iskoperti kbar kollha li spjega fis-snin ta' wara kienu l-frott ta' dawn is-sentejn.<ref>''Oeuvres complètes de Bernard Le Bouyer de Fontenelle'', Vol I, parti I, paġna 387 (Pariġi, Belin - 1818)</ref> Kien ukoll f'dan iż-żmien li suppost saret il-ġrajja leġġendarja tat-tuffieħa li waqgħet fuq rasu u b'hekk induna bil-liġi tal-gravità universali. Newton żied il-pass fir-riċerka; fl-1666 beda l-istudju tal-[[Derivata|funzjonijiet derivabbli]] u d-derivati tagħhom ibbażat fuq ix-xogħol ta' [[Fermat]]. Ikklassifika l-funzjonijiet kubiċi u ta grafiċi korretti għalihom bl-asintoti, inflessionijiet u punti ta' dawrien. Fl-1669, kiteb fuq is-sisien tal-kalkulu infiniteżmali li sejjaħlu l-"metodu tal-flussjonijiet". Hekk Newton kien waqqaf l-[[Analisi matematika|analisi moderna]].

Fl-stess sena 1669, Newton ħa l-katedra tal-matematika.<ref>''Nouvelle Biographie générale: depuis les temps les plus reculés jusqu'à nos jours'', Vol. 37, paġna 842 (Firmin-Didot, Pariġi - 1863)</ref> Tliet snin wara fl-età ta' 29 sena, sar membru tar-[[Royal Society]] ta' Londra, fejn iltaqa' ma' [[Robert Boyle]], bniedem ta' influwenza kbira. Irnexxilu wkoll jiżviluppa [[teleskopju]] bil-mirja sferiċi mingħajr aberazzjoni kromatika. Is-sena ta' wara iddeċieda li jispjega fit-tul ix-xogħol tiegħu fuq id-dawl u dan għamlu famuż f'ħakka t'għajn. Minħabba din iċ-ċelebrità l-iskoperti tiegħu saru l-oġġett ta' ħafna kontroversji u ġlied li hu kien jistmerr.

Meta spjega x-xogħol tiegħu fuq id-dawl, ipprova bl-għajnuna tal-[[priżma]] li dan hu magħmul minn spettru ta' bosta kuluri u fl-1675, temm dan ix-xogħol billi spjega t-teorija korpuskulari tiegħu. Fl-1684 ikkuntatjah l-astronomu Ingliż [[Edmund Halley]] (li kien skopra l-famuża kometa msemmija għalih) dwar il-[[Kepler|liġijiet ta' Kepler]] fuq l-orbiti ellittiċi tal-pjaneti. Newton tah spjegazzjoni konvinċenti ħafna u Halley ħajru jippublika x-xogħlijiet tiegħu. 

Fl-1687, ippublika x-xogħol kbir tiegħu: ''Philosophiae naturalis principia mathematica''. Dan ix-xogħol jimmarka l-bidu tal-matematizzazzjoni tal-fiżika. Fih Newton spjega l-[[prinċipju tal-inerzja]], il-proporzjonalità bejn il-forzi u l-aċċellerazzjoni, l-ugwaljanza tal-azzjoni u r-reazzjoni, il-liġijiet tal-impatti, il-moviment tal-fluwidi, il-frugħ u l-mili tal-baħar, etċ. Imma fuq kollox spjega fih it-teorija tiegħu tal-attrazzjoni universali: Il-korpi jattiraw 'il xulxin b'forza proporzjonali għall-prodott tal-mases tagħhom u inversament proporzjonali għad-distanza bejniethom kwadrata.

Newton kien jobgħod jispjega x-xogħol tiegħu u sikwit ippublikah bosta snin wara li kien wettqu. Inqabad spiss f'argumenti ma' [[Robert Hooke]] dwar id-dawl u t-teorija tiegħu tal-gravitazzjoni. Newton stenna li Hooke imut biex jippubblika x-xogħol tiegħu fuq l-ottika. Hooke akkuża 'l Newton bi [[plaġju]] fuq it-teorija tal-inversi kwadrati, minħabba li Newton beda x-xogħol tiegħu fl-istess żmien bħalu mingħajr ma qal lil ħadd, li irrabjat mhux ftit lil Hooke.<ref>''Revue des deux mondes'', Vol 6, paġni 541 sa 543 (Bureau de la revue des deux mondes, Pariġi - 1856)</ref> Newton, filwaqt ippretenda li ma kienx jaf bir-riċerki ta' Hooke u li lanqas kien qara x-xogħol tiegħu fuq il-gravità. Illum nafu li Newton kien gideb, mhux bil-ħażen imma minħabba l-biża' li jidħol fil-ġlied.

Newton kien ibati b'personalità tturmentata u komplessa. Bejn l-1692 u l-1693, waqa' f'perjodu gravi ta' depressjoni nervuża, aktarx minħabba l-mewt ta' ommu, il-qirda tal-laboratorju tal-alkemija li kellu, u x-xogħol żejjed. Kien jgħix fi stat ta' paranoja u kien ikollu xi alluċinazzjoni. Ħa tliet snin biex jerga' jiġi f'tiegħu.<ref>''Revue des Cours scientifiques de la France et de l'Etranger'', Paġni 196&197 (Pariġi, germer Baillère, 1864-1865)</ref>

[[Stampa:Sir Isaac Newton by Sir Godfrey Kneller, Bt.jpg|right|thumb|200px|Isaac Newton (''Godfrey Kneller, National Portrait Gallery, [[Londra]], 1702'')]]

Fl-1696, Newton inħatar gwardjan taz-zekka tal-Ingilterra u sena wara sar ministru taz-zekka. Newton stima li 20% mill-muniti tal-flus fiċ-ċirkulazzjoni waqt ir-Riforma Kbira monetarja tal-1696 kienu foloz.<ref>[http://economix.u-paris10.fr/pdf/journees/mmei/2007-01-30_Aglietta.pdf ''Monnaie et Histoire: Les univers des monnaies métalliques jusqu'à la Première Guerre Mondiale''], Michel Aglietta (Università ta' Pariġi 10 - Nanterre EconomiX)</ref> Il-falsifikazzjoni tal-muniti kienet meqjusa bħala att ta' tradiment, ikkastigata bil-mewt bit-tgħallieq u l-iskwartament. Tant kien ikraħ il-kastig li t-tribunali ma kinux jagħtuh ħlief meta l-ministru seta' jagħti xhieda inkonfutabbli quddiem il-ġurati. Newton kien lest għal dan ix-xogħol. 

Ġabar il-fatti u pprova t-teoriji tiegħu b'mod brillanti daqs meta kien qiegħed jipprova xi liġi xjentifika. Bejn Ġunju tal-1698 u l-Milied tal-1699, mexxa madwar 200 kontro-interrogatorji ta' xhieda, informaturi u ta' nies suspettati u kiseb l-istqarrijiet li kellu bżonn. Ma kellux id-dritt li jirrikorri għat-torturi, imma hemm xi dubji fuq il-metodi użati, l-aktar billi Newton stess ordna li jinqerdu r-rapporti tal-interrogatorji. Kien kif kien, irnexxielu jikkonvinċi 'l-ġurati: fi Frar tal-1699, għaxar priġunieri ġew ikkundanati għall-mewt. 

Newton kellu l-ikbar suċċess bħala prokuratur tar-re fil-każ kontra [[William Chaloner]]. Dan kien ħalliel mill-kbar li stgħana biżżejjed biex jista' jagħmilha ta' ġentilwom. F'petizzjoni lill-parlament akkuża liz-Zekka li kienet qiegħda tagħti l-għodda lill-falzarji (akkuża li kienet saret diġà), u ppropona li jħalluh jispezzjona l-proċess taz-Zekka biex itejbu. Talab lill-parlament li jadotta l-pjani tiegħu biex isiru muniti li ma jistgħux jiġu ffalsifikati. Newton irrabja ħafna u għamel kollox biex jitkixxef kemm jista' fuq Chaloner. Sab li Chaloner stess kien imdaħħal fil-falsifikazzjoni tal-muniti u tellgħu quddiem il-qorti. L-ewwel darba Chaloner ħeles għax kellu ħafna ħbieb qawwija imma Newton reġa' tellgħu quddiem il-qorti u din id-darba kellu xhieda biżżejjed biex jiġi ikkundanat għall-mewt. Fl-23 ta' Marzu 1699, Chaloner ġie mgħallaq u skwartat.

Fl-1699 inħatar membru tal-kunsill tar-"Royal Society", fl-1703 ġie elett president tagħha u baqa' president sa mewtu. Fl-1705 kien investit bit-titlu ta' Kavallier mir-Reġina Anna, iżjed biex tippremjah għar-riformi kbar tiegħu fiz-zekka milli għax-xogħol xjentifiku tiegħu. Fl-1717 iffissa rata ta' ekwivalenza bejn il-fidda u d-deheb b'dik li hi msejħa l-"liġi tar-Reġina Anna".

Fl-1724, Isaac Newton marad. Tliet snin wara bilkemm kien għadu kemm fieq minn attakk tal-gotta meta reġa' mar [[Londra]] biex jippresiedi laqgħa tar-Royal Society. Dan il-vjaġġ għejjieh ħafna. Meta wasal lura Kensington, kellu jibqa' fis-sodda u miet fil-31 ta' Marzu tal-1727, fl-età ta' 84 sena. Kien midfun b'ċeremonji kbar f'[[Westminster Abbey]], fejn jindifnu r-rejiet tal-[[Ingilterra]]. 

Newton hu meqjus bħala wieħed mill-ikbar ġenji u għorrief tal-istorja umana. Nistgħu inqabbluh, fil-wisgħa tax-xogħol u l-iskoperti tiegħu, maż-żewġ ismijiet kbar l-oħra tax-xjenza: [[Arkimede]] u [[Albert Einstein]].

== Teoriji xjentifiċi ==
=== Ottika ===
[[Stampa:Opticks.jpg|thumb|200px|left|L-ewwel edizzjoni tal-1704 tat-trattat ''Opticks'' fuq ir-[[riflessjoni ottika|riflessjoni]], ir-[[rifrazzjoni]], d-[[diffrazzjoni]] u t-teorija tal-lwien]]
Bejn l-1670 u l-1672, Newton studja r-[[rifrazzjoni]] tad-[[dawl]] u wera li [[priżma]] tal-[[ħġieġ]] jaqsam id-dawl [[abjad]] fi spettru ta' lwien, u li apparat b'żewġ priżmi kontra xulxin jerga' jgħaqqad l-ispettru ta' ħafna kuluri f'dawl abjad.

Isaac Newton għamel l-ewwel esperimenti tiegħu bid-dawl u d-dekompożizzjoni tiegħu fl-1666.<ref name=Murray>''Nouvelle Biographie Générale: depuis les Temps les plus reculés jusqu'à nos jours'', Murray u Nicolini, Vol 37, paġna 864 (Firmin Didot, Pariġi - 1863)</ref> Għadda raġġ tax-[[xemx]] minn ġo [[priżma]] u kiseb [[qawsalla]] ta' kuluri tal-[[spettru viżibbli|ispettru viżibblii]]. Sa dak iż-żmien kienu jaħsbu li dan jiġri għaliex il-priżma għandu l-kuluri moħbija ġo fih. Imma Newton induna li jekk jerġa' jgħaddi d-dawl minn priżma oħra imqiegħda kontra l-ewwel wieħed, il-qawsalla ta' dawl terġa' ssir dawl abjad. Din wasslitu għal konklużjoni rivoluzzjonarja: il-kulur qiegħed fid-dawl u mhux fil-[[ħġieġ]]. Jiġifieri, id-dawl abjad li naraw hu fir-realtà taħlita tal-kuluri kollha tal-ispettru li nistgħu naraw b'għajnejna. Wera wkoll li l-proprjetajiet tad-dawl ikkulurit ma jinbidlux meta jintefa' raġġ fuq xi oġġett. Newton innota li ma jimpurtax jekk id-dawl jiġix rifless, mifrux jew trażmess, hekk kif dan jibqa' dejjem l-istess lewn. Hekk sar jaf li l-kulur hu r-riżultat tal-interazzjoni bejn id-dawl li diġà għandu kulur u l-oġġetti, u mhux ħiereġ mill-oġġetti stess. Din jgħidulha t-teorija tal-kuluri ta' Newton.

Fl-1704 Newton ippubblika t-trattat tiegħu ''Opticks'' fejn, fost affarijiet oħra, spjega t-teorija korpuskolari tiegħu tad-dawl. Fiha ssopona li d-dawl hu magħmul minn korpuskoli ħfief ħafna u l-materja ordinarja hi magħmula minn korpuskoli itqal u ssuġġerixxa li dawn jistgħu jinbidlu f'xulxin. Fit-trattat spjega wkoll ir-rifrazzjoni u d-diffrazzjoni tad-dawl u t-teorija tal-kuluri.

[[Stampa:NewtonsTelescopeReplica.jpg|thumb|right|200px|Replika tat-teleskopju ta' 6 [[pulzier]]i (150 mm) li Isaac Newton ippreżenta lir-''Royal Society'' fl-1672.]]

Il-ħidma tiegħu fil-qasam tal-istrumenti ottiċi ta' żmienu kienet importanti. Fl-1671 beda jtejjeb it-[[teleskopju|teleskopju riflettur]] ta' James Gregory. Mix-xogħol tiegħu fuq ir-rifrazzjoni, fejn wera d-dispersjoni tal-kuluri, ikkonkluda li t-teleskopji kollha bir-rifrazzjoni ibatu bid-dispersjoni tad-dawl u dan ħajru jistinka biex jevita l-problema. It-teleskopju riflettur bil-mera konkava li ħoloq illum insejħulu t-[[teleskopju ta' Newton]]. Newton kien jitħan il-mirja hu stess u biex iqies il-kwalità tax-xbieha ottika miksuba minhom kien juża' l-fenomenu li illum insejħulu ċ-[[ċrieki ta' Newton]]. L-ewwel verżjoni tat-teleskopju riflettur tiegħu kellu mera primarja konkava. Dan l-istrument kien ħafna aħjar mit-teleskopju astronomiku ta' [[Galileo Galilei|Galileo]] billi kellu dijametru ikbar mingħajr bdil fl-immaġini. Fl-istess sena, ir-''Royal Society'' stednitu jagħti dimostrazzjoni tat-teleskopju riflettur. Dan l-interess ħajjar lil Newton biex jippublika n-noti tiegħu fuq it-teorija tal-kuluri, li żviluppa iktar tard fit-trattat fuq l-ottika. It-teleskopju wrieh fl-1672.

Kien hemm minn ma qabilx ma' Newton. [[Robert Hooke]] malli nduna li x-xogħol ta' Newton fuq l-ottika kien qrib ix-xogħol tiegħu, beda jikkritika bil-kbir ċerti ideat ta' Newton. Dan xaba' mill-argumenti kontra tiegħu u rtira minn kull diskussjoni fil-pubbliku.<ref>Ibid, paġna 867</ref> Iż-żewġt irġiel baqgħu għedewwa tul ħajjithom.

=== Mekkanika ===
[[Stampa:Trinity Isaac.JPG|thumb|left|200px|Statwa ta' Isaac Newton fit-Trinity College, [[Cambridge]].]]

Fl-1677, Newton reġa' beda jaħdem fuq il-mekkanika, jiġifieri l-gravità u l-effetti tagħha fuq l-orbiti tal-pjaneti. Għal dan ix-xogħol mexa mal-[[liġijiet ta' Kepler]] fuq il-moviment tal-pjaneti u kkonsulta wkoll 'il [[Robert Hooke]] u 'l [[John Flamsteed]].<ref>''Oxford Figures 800 Years of the Mathematical Sciences'', John Fauvel, Raymond Flood, Robin J. Wilson, paġni 121 & 122 (Oxford University Press - 2000) ({{ISBN|0-19-852309-2}})</ref> F'Novembru tal-1684, bagħat 'il [[Edmond Halley|Halley]] trattat qasir ta' disa' paġni bit-titlu: ''De motu corporum in gyrum'' (Moviment tal-korpi jduru), fejn wera l-[[Liġi tal-invers kwadrat]], il-[[forza ċentripeta]] u kien fih l-ewwel ħjiel tal-[[Liġijiet tal-moviment ta' Newton]] li nsibu aktar tard fix-xogħol kbir tiegħu ''[[Philosophiae Naturalis Principia Mathematica]]'' (li llum insibuh bl-isem ''Principia'' jew ''Principia Mathematica'') li ħareġ fil-5 ta' Lulju 1687 bl-għajnuna finanzjarja u l-inkuraġġament ta' [[Edmond Halley]]. Il-metodi tal-kalkulu li uża fih kienu l-ewwel bidu tal-kalkulu vettorjali. Fil-ktieb tiegħu, fuq żewġ volumi, Newton stabbilixxa t-tliet [[Liġijiet tal-moviment ta' Newton|liġijiet universali tal-moviment]] li baqgħu mingħajr bdil jew titjib għal żewġ sekli. Fih uża l-kelma bil-Latin "gravitas" li tfisser ''piż'', biex jitkellem fuq l-effetti li llum insejħulhom [[gravità]] u ddefinixxa l-liġijiet tal-[[gravitazzjoni universali]].
Fl-istess xogħol ippreżenta l-ewwel determinazzjoni analitika, ibbażata fuq il-liġijiet ta' [[Edmond Halley]] u [[Robert Boyle]] tal-[[veloċità tal-ħoss]].

Bil-''Principia'', Newton sar magħruf fuq skala internazzjonali u kiseb ċirku ta' ammiraturi. Fosthom kien hemm il-matematiku ta' oriġni Żvizzera, Nicolas Fatio de Duillier, li miegħu rabba ħbiberija kbira li damet sal-1693. Meta spiċċat din il-ħbiberija, 'il Newton qabditu depressjoni qawwija.

[[Stampa:Newton's Principia title page.png|thumb|right|200px|[[Philosophiae Naturalis Principia Mathematica]]]]

Isaac Newton huwa fuq kollox missier il-mekkanika moderna minħabba t-tliet liġijiet tal-moviment li jġibu ismu li nagħtu hawn taħt kif nitgħallmuhom illum:
* Il-prinċipju tal-inerzja,
* Il-prinċipju fundamentali tad-dinamika,
* Il-prinċipju tal-azzjonijiet reċiproċi.

Dan tal-aħħar kultant insibuh bħala ''l-liġi tal-azzjoni reazzjoni''.

=== Matematika ===

Barra l-kontribuzzjonijet tiegħu fil-[[fiżika]], Newton, fl-istess ħin ma' [[Gottfried Wilhelm von Leibniz]], żviluppa l-prinċipji li waqqfu l-[[kalkulu infiniteżmali]]. Waqt li Newton ma ppubblika xejn fuq il-metodu tiegħu tal-[[flussjoni]]jiet u s-suċċessjonijiet infiniti qabel l-1687, Leibniz ippubblika x-xogħol tiegħu fl-1684. Għalhekk hemm il-problema ta' min kien l-ewwel li għamel is-sejba. Però Newton fix-xogħol tiegħu, ''Principia'', ppubblikat fl-1687, faħħar l-iskoperta ta' Leibniz waqt li rrikonoxxa li dan kien wasal għall-istess riżultati b'metodu analogu għal tiegħu.<ref>''L'Investigateur'', paġni 136 u 137 (Journal de L'Institut historique de France - 1857)</ref>

[[Stampa:Bolton-newton.jpg|thumb|left|200px|Isaac Newton (Bolton, Sarah K. ''Nies famużi tax-Xjenza'' New York: Thomas Y. Crowell & Co., 1889)]]
Minkejja dan, xi membri tar-Royal Society (li Newton kien membru tagħha) akkużaw lil Leibniz li kien ipplaġja lil Newton. L-argument ħareġ fil-beraħ fl-1711.<ref>''Der Briefwechsel von Johann I [[Bernoulli]]'', Band 3. P Costabel, Pierre
Varignon, J. Peiffer, David Speiser, Otto-Spiess-Stiftung. Notes en français: paġni 541 & 542 (Birkhaüser - 1992)({{ISBN|3-7643-2637-9}})</ref> meta r-Royal Society fi studju stqarret li kien Newton li kien skopra l-metodu u li [[Leibniz]] kien impostur. L-argument ħassar il-ħajja ta' Newton u ta' Leibniz sakemm dan miet fl-1716.

Għal xi żmien, Newton kellu ħbiberija qawwija ma' Nicolas Fatio de Duillier li kien impressjonat ħafna bit-teorija tal-gravità. Fl-1691 dan beda jlesti verżjoni ġdida tal-''Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica'' imma qatt ma' spiċċaha. Il-ħbiberija birdet ħesrem fl-1694. Dak iż-żmien Duillier kellu xi korrespondenza ma' Leibniz. Ma dan kollu f'''mémoire'' ippublikat fl-1699, Duriez għaraf lil Newton bħala l-ewwel inventur tal-kalkulu infiniteżmali.

Newton huwa magħruf għat-[[Teorema Binomjali]] valida għall-potenzi kollha. Skopra wkoll l-[[identitajiet ta' Newton]], il-[[metodu ta' Newton]] u kklassifika l-kurvi kubiċi fil-pjan (polinomi ta' ordni tlieta b'żewġ varjabbli). Kien l-ewwel wieħed li uża indiċi frazzjonarji fil-ġeometrija analitika biex isolvi l-[[ekwazzjonijiet Diofantini]]. Stima wkoll is-somom parzjali tas-[[serje armonika]] permezz tal-[[logaritmi]] (prekursur tal-famuża [[formola ta' Euler]]) u sab formola biex jikkalkula n-numru [[pi]] ('''π''').

Fl-1699 inħatar professur Lucasjan<ref>Il-katedra twaqqfet fl-1663 minn Henry Lucas, li kien deputat fil-parlament għall-Università ta' Cambridge mill-1639 sal-1640, u kienet stabbilita uffiċjalment mir-Re Karlu II fl-1664. Lucas fit-testment tiegħu ħalla l-biblijoteka tiegħu li kien fiha 4,000 volum u stipula li tinxtara l-art biex tipprovdi 100 lira fis-sena għat-twaqqif ta' professorat.</ref> tal-matematika fl-[[Università ta' Cambridge]]. Dak iż-żmien kull min jgħallem Cambridge jew Oxford kien irid ikun qassis fil-knisja [[Anglikaniżmu|Anglikana]]. Imma waħda mill-kundizzjonijiet tal-katedra Lucasjana hi li min joħodha ma jistgħax jieħu sehem attiv fil-knisja (x'aktarx biex ikun jista' juża ħinu kollu għax-xjenza). Newton allura talab li jiġi eżentat mill-ħtieġa li jkun ordnat qassis u r-Re Karlu II tah il-permess li kellu bżonn. Hekk ġew evitati l-kunflitti bejn l-opinjonijiet reliġjużi ta' Newton u l-ortodossija Anglikana.

=== Il-liġi universali tal-gravità ===
[[Stampa:Eclipsing binary star animation 2.gif|right|210px|2 Orbiti u 2 ekklissi]]

Newton skopra l-[[liġi universali tal-gravità]] jew il-ġibda universali li hi l-kawża tal-moviment tal-pjaneti. Fl-1684 għarraf f'ittra indirizzata lil sieħbu [[Edmund Halley]] li kien solva l-problema tal-forza inversament proporzjonali għall-kwadrat tad-distanzi u dik tal-orbiti ellittiċi, miġjuba minn Kepler.<ref>Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers. De Denis Diderot, Jean Le Rond d' Alembert Vol 36, paġna 180. (Pellet, 1779)</ref> 

Fl-1685, kiteb trattat qasir ''De motu corporum in gyrum ''(Fuq il-moviment tal-korpi jduru) li fih iddeskriva l-liġi tiegħu li tqħaqqad il-mekkanika terrestri mal-[[mekkanika ċelesti]]. Esprima din il-liġi b'mod simplifikat permezz ta' din l-espressjoni matematika:

:<math>\vec{F}=-G\frac{M_A M_B}{AB^2}\vec{u}</math>

fejn <math>\vec{u}</math> hu l-vettur ta' norma wieħed li juri d-direzzjoni tal-moviment, <math>\vec{F}</math> il-forza u <math>\displaystyle{G}</math> kostanti tal-proporzjonalità jew il-[[kostanti gravitazzjonali]]. Minn din il-liġi ħareġ it-tliet liġijiet ta' Kepler li bihom spjega il-moviment tal-pjaneti matul l-orbita tagħhom.

Waqt li x-[[xemx]] teżerċita l-forza tal-gravità fuq il-[[Sistema Solari|pjaneti]], bil-maqlub il-pjaneti għandhom l-istess l-effett fuq ix-xemx. Skont it-teorija tal-gravità ta' Newton, l-oġġetti kollha tal-univers jiġbdu 'l xulxin. Newton kien induna li l-moviment tal-korpi ċelesti ma kienx kostanti u dan fetaħ it-triq għall-iżvilupp sekli wara għall-prinċipju tar-relattività minn [[Albert Einstein]]. Newton kien qal li l-pjaneti ma jgħaddux iżjed minn darba mill-istess orbita.

== Teoloġija ==
Il-liġi tal-gravità saret is-sejba l-iżjed magħrufa ta' Newton imma hu wissa kontra l-użu tagħha biex inħarsu lejn l-univers bħala sempliċi magna jew arloġġ kbir. Qal: 
{{Iċċita|"Il-gravità tispjega l-movimenti tal-pjaneti, iżda ma tistax tispjega minn ġiegħel lill-pjaneti jimxu. [[Alla]] jiggverna l-ħwejjeġ kollha u jaf kull ma hu u kull ma jista' jsir."}} 

Newton kiteb ukoll: 
{{Iċċita|"Din is-sistema mill-isbaħ tax-xemx, pjaneti, u kometi, setgħet toħroġ biss mill-ħsieb u l-qawwa ta' Esseri intelliġenti. ... Dan l-Esseri jiggverna l-ħwejjeġ kollha, mhux bħala r-ruħ tad-dinja, iżda bħala Mulej fuq kollox; u minħabba l-qawwa tiegħu irid li jissejjaħ "Mulej Alla" παντοκρατωρ [pantokrator] jew "Mexxej Universali". ... Is-suprem Alla huwa Esseri etern, infinit, assolutament perfett<ref>''Principia'', Book '''III'''; iċċitat f' ''Newton’s Philosophy of Nature: Selections from his writings'', (Il-filosofija ta' Newton tan-Natura:: Għażliet mill-kitba tiegħu), p. 42, ed. H.S. Thayer, Hafner Library of Classics, NY, 1953."</ref>}} 

{{Iċċita|"L-oppożizzjoni għar-reliġjon hu atejiżmu fl-istqarrija u fil-prattika. L-atejiżmu hu tant bla sens u tant mistmerr mill-umanità li qatt ma kien hemm ħafna li jistqarruh<ref>}} ''A Short Scheme of the True Religion'', (Skema qasira tar-Reliġjon Vera) manuskritt iċċitat f' ''Memoirs of the Life, Writings and Discoveries of Sir Isaac Newton'', (Memoirs tal-ħajja: Il-kitba u l-iskoperti ta' Sir Isaac Newton) minn Sir David Brewster, Edinburgh, 1850; iċċitat f' ''ibid'', p. 65.</ref>."}}

Għalkemm hu iżjed magħruf għad-dedikazzjoni tiegħu għax-[[xjenza]], il-[[Bibbja]] kienet l-ikbar imħabba ta' Newton. Hu ddedika aktar ħin għall-istudju tal-iSkrittura milli għax-xjenza, u qal, "Jien għandi twemmin fundamentali fil-Bibbja bħala l-Kelma t'Alla, miktuba minn dawk li kienu ispirati minnu. Nistudja l-Bibbja kuljum." Qatta' ħafna żmien jipprova jiskopri messaġġi moħbija fil-Bibbja. 

Hemm opinjoni mifruxa li Newton kien [[Unitarjaniżmu|Unitarjan]] u [[arjaniżmu|Arjan]], u ma jaqbilx mad-domma tat-[[Trinità]]. Semma' "l-adorazzjoni ta' Kristu bħala Alla" fil-lista ta' "Idolatria" fil-pitazz teoloġiku tiegħu<ref> Westfall, Richard S. ''The Life of Isaac Newton'', (Il-Ħajja ta' Isaac Newton), Cambridge U Press, 1993, {{ISBN|0-521-47737-9}}, p. 124
</ref>. Hemm minoranza li huma tal-fehma li x'aktarx Newton fil-ħsieb tiegħu kien ħafna eqreb lejn kif il-Knisja Ortodossa tal-Lvant tħares lejn it-Trrinità milli kif iħarsu lejha il-knejjes Insara tal punent bħall-Kattoliċi, l-Anglikani u l-parti l-kbira tal-Protestanti<ref> Pfizenmaier, T.C., "Was Isaac Newton an Arian?", (Newton kien Arjan?), ''Journal of the History of Ideas'' '''68'''(1):57–80, 1997.
</ref>.  

Il-filosofija mekkanista ta' Newton u [[Robert Boyle|Boyle]] intlaqgħet tajjeb mill-propagandisti tar-razzjonaliżmu bħala alternattiva aċċettabbli għas-setet Panteisti u Entużjasti, u ġiet aċċettata wara xi reżistenza mill-kleru ortodoss kif ukoll mid-dissidenti bħall-Latitudinaristi<ref> Jacob, Margaret C., ''The Newtonians and the English Revolution: 1689-1720'', (In-Newtonjani u r-Rivoluzzjoni Ingliża: 1689-1720),  p28. </ref>. Fiċ-ċarezza u s-sempliċità tax-xjenza sabu mod li bih setgħu jikkumbattu l-entużjażmu superstizzjuż ġej minn eċċess ta' emozzjoni u ta' metafiżika, kif ukoll it-theddida tal-atejiżmu<ref>Jacob, Margaret C.,  ''The Newtonians and the English Revolution: 1689-1720'' (In-Newtonjani u r-Rivoluzzjoni Ingliża: 1689-1720),  p37 and p44.</ref>.

L-attakki magħmula kontra l-[[ħsieb maġiku]] ta' qabel l-Illuminiżmu, u l-elementi mistiċi tal-[[Kristjaneżmu]], kellhom is-sisien tagħhom fil-kunċett mekkaniku tal-univers ta' Boyle. Newton ipperfezzjona l-ideat ta' Boyle billi tahom provi matematiċii, u iktar importanti rnexxilu jagħmilhom popolari <ref> Westfall, Richard S. ''Science and Religion in Seventeenth-Century England'', (Ix-Xjenza u r-Reliġjon fl-Ingilterra tas-Seklu Sbatgħax), Yale University Press, New Haven: 1958. p 200.</ref>. Newton ittrasforma d-dinja immexxija minn Alla intervenzjonista għal dinja maħluqa minn Alla li iddisinjaha fuq prinċipji razzjonali u universali<ref> Fitzpatrick, Martin. ed. Knud Haakonssen. "The Enlightenment, politics and providence: some Scottish and English comparisons", (L-Illuminiżmu, il-pulitka u l-providenza: xi paraguni bejn l-iSkozja u l-Ingilterra), ''Enlightenment and Religion: Rational Dissent in eighteenth-century Britain'', (L-Illuminiżmu u r-Reliġjon: Dissens Razzjonali fil-Brittanja tas-seklu tmintax), Cambridge University Press, Cambridge: 1996. p 64.</ref>. Billi dawn il-prinċipji jista' jiskoprihom kulħadd, il-bniedem jista' jsegwi u jilħaq l-għanijiet tiegħu f'din il-ħajja, mhux f'li jmiss, u li jipperfezzjona ruħu bil-poteri razzjonali tiegħu stess <ref> Frankel, Charles.  ''The Faith of Reason: The Idea of Progress in the French Enlightenment'', (Il-Fidi tar-Raġuni: L-idea ta' progress fl-Illuminiżmu Franċiż), King’s Crown Press, New York: 1948. p1.</ref>. Din il-possibbiltà li raw in-Newtonjani li jispjegaw d-dinja, kemm fiżika kif ukoll soċjali, permezz ta' kalkuli loġiċi biss, kien kruċjali għad-diżillużjoni li daħal fil-Kristjaneżmu<ref> Germain, Gilbert G.  ''A Discourse on Disenchantment: Reflections on Politics and Technology'', (Diskors dwar id-Diżillużjoni: Ħsibijiet fuq il-Pulitka u t-Teknoloġija), p28.</ref>. 

Newton kien jara 'l Alla bħala ħallieq omnipotenti li l-eżistenza tiegħu ma setgħitx tiġi miċħuda quddiem il-grandjożità kollha tal-ħolqien<ref> Webb, R.K. ed. Knud Haakonssen. "The emergence of Rational Dissent", (Il-feġġ tad-Dissens Razzjonali)  ''Enlightenment and Religion: Rational Dissent in eighteenth-century Britain'', (L-Illuminiżmu u r-Reliġjon: Dissens Razzjonali fil-Brittanja tas-seklu tmintax),  Cambridge University Press, Cambridge: 1996. p19.</ref>. Imma l-konsegwenza imprevista teoloġika ta' kif kien jara 'l Alla, kif irrimarka [[Leibniz]], kien li Alla issa kien tneħħa kompletament mit-tmexxija tad-dinja, peress li ħtieġa ta' intervent turi biss imperfezzjoni fil-ħolqien t'Alla, li hu impossibbli għal ħallieq perfett u omnipotent<ref> Westfall, Richard S. ''Science and Religion in Seventeenth-Century England'', (Ix-Xjenza u r-Reliġjon fis-Seklu Sbatgħtax),  p201.</ref>. Minkejja l-iskużi vagi, Alla kien tneħħa filosofikament mill-parteċipazzjoni fil-ħolqien tiegħu, u l-fehim tad-dinja issa tniżżel għal-livell tas-sempliċi raġuni tal-bniedem. 

Min-naħa l-oħra, ideat Latitudinaristi u Newtonjani imbuttati sat-tarf iwasslu għall-Millenarjaniżmu, setta reliġjuża ta' nies iddedikati għall-kunċett ta' univers mekkaniku imma li jsibu fih l-istess entużjażmu u mistiċiżmu li l-Illuminiżmu tant iġġieled biex jeqred<ref> Westfall, Richard S. ''Science and Religion in Seventeenth-Century England'',  (Ix-Xjenza u r-Reliġjon fis-Seklu Sbatgħtax), p201.</ref>.  Newton stess forsi kien interessat fil- Millenarjaniżmu billi kiteb dwar il-[[Ktieb ta' Danjel]] u l-[[Ktieb tal-Apokalissi]] fil-kitba tiegħu "Osservazzjonijiet dwar il-profezziji"<ref>[http://www.gutenberg.org/files/16878/16878-h/16878-h.htm]</ref>. 

Il-kunċett ta' Newton tad-dinja fiżika pprovda mudell stabbli tad-dinja naturali li kien ħa jsaħaħ l-istabbilità u l-armonija fid-dinja ċivika<ref> Jacob, Margaret C. ''The Newtonians and the English Revolution: 1689-1720'', (In-Newtonjani u r-Rivoluzzjoni Ingliża: 1689-1720), p61.
</ref>.

== Newton u Leibniz ==
[[Stampa:Gottfried Wilhelm von Leibniz.jpg|left|200px|thumb|[[Gottfried Wilhelm von Leibniz]]]]
Il-kontoversja bejn dawn iż-żewġ ġganti tax-xjenza, Newton u Leibniz, fil-bidu tas-[[seklu 18]] kienet iddur l-iżjed madwar żewġ punti. Il-punt l-inqas importanti kien fuq l-iskoperta li għamlu fl-istess ħin tal-[[kalkulu infiniteżmali]], il-punt l-ieħor, wisq iżjed importanti u ġej minn raġunijiet profondi, kien l-argument fuq it-teorija tal-gravità. Minħabba l-fehma tiegħu ta' univers, għal [[Gottfried Wilhelm von Leibniz]], il-moviment tal-pjaneti madwar ix-xemx kien immexxi miċ-ċirkulazzjoni armonika ta' eter fluwidu madwarha li jkaxkar miegħu il-kwiekeb.<ref name=Koyre>''From the Closed World to the Infinite Universe'', [[Alexandre Koyré]], Baltimore 1957</ref> Fil-fatt, il-metafiżika tiegħu ma ħallitux jikkonċepixxi spazju vojt, għax b'dan Alla jkun ħoloq xi ħaġa imperfetta ħafna (Leibniz iċċitat f'Koyré)<ref name=Koyre/>

Fuq dan il-punt il-Karteżjani kienu qrib il-Leibnizjani, u [[Roger Cotes]] matul din il-kontroversja kien isejħilhom it-tnejn "plenisti".<ref name=Koyre/> [[Henry More]], filosfu tal-iskola msejħa tal-Platoniċi ta' Cambridge, minkejja li kien wieħed mill-ewwel li appoġġa 'l [[René Descartes]] fl-[[Ingilterra]], kien ukoll wieħed mill-ewwel li oppona din l-idea u ħareġ favur "l-eżistenza effettiva tal-ispazju battal".<ref name=Koyre/> B'ċertu mod More fetaħ it-triq li fl-aħħar segwa Newton.

Id-diskussjoni min-naħa favur Newton kienet immexxija<ref name=Koyre/> minn xi nies qrib tiegħu bħal Samuel Clarke u Roger Cotes. Waslet għand Leibniz u l-Karteżjani imma dawn tal-aħħar ma wiġbux, u daret fuq il-kunċett ta' Alla u fuq l-idea viċina tal-libertà u r-razzjonalità. Hu importanti li nifhmu s-sens ta' din id-diskussjoni għaliex għal [[Alexandre Koyré]] ir-rebħa ta' Newton kienet Pirika u l-premju diżastruż "Hekk il-forza tal-attrazzjoni – li għal Newton kienet il-prova li l-mekkaniżmu waħdu mhux biżżejjed, xhieda ta' qawwiet superjuri mhux mekkaniċi, wirja tal-preżenza u l-għemil ta' Alla fid-dinja – ma baqgħetx hekk iżjed imma saret forza purament naturali, proprjetà tal-materja li saħħet iżjed il-mekkaniżmu minflok dgħajfitu".<ref name=Koyre/>

Skont Alexandre Koyré<ref name=Koyre/> id-differenza bejniethom fuq l-idea ta' Alla kienet ċara għal kollox: "L-Alla ta' Leibniz ma kienx il-Mulej Newtonjan li jaħdem fuq id-dinja l-ħin kollu bħal ma għamel l-Alla tal-[[Bibbja]] fl-ewwel sitt ijiem tal-Ħolqien. Kien, jekk nazzarda nkompli il-paragun, l-Alla Bibbliku fil-jum tas-Sabat meta kien wettaq xogħlu u sab li dan jirrapreżenta …l-aħjar mid-dinjiet possibbli…".  Bil-maqlub għal Leibniz, kif kiteb Samuel Clarke, għal Newton id-Dinja tista' tittejjeb<ref name=Koyre/> u meta skopra l-liġijiet tal-ġibda universali ma sab l-ebda ħtieġa li dawn huma kif inhuma. Sempliċiment qal x'inhuma.

Dan it-tiftix mill-Leibnitzjani għal-liġijiet meħtieġa, skont [[Samuel Clarke]], jinnegaw il-libertà tal-aġenti. Fir-raba' tweġiba lil Leibnitz, kiteb hekk: "Id-dutrina li nsibu hawn twassal għan-Neċessità u l-Fatalità, meta nissoponu li l-Mottivi għandhom l-istess effett fuq Aġent intelliġenti bħall-użin fuq il-miżien…. Imma l-Esseri intelliġenti huma Aġenti; m'humiex  sempliċiment passivi u l-Mottivi ma jaġixxux fuqhom kif jaġixxu l-użin fuq il-miżien. Għandhom qawwa attiva…."<ref name=Koyre/>

Leibniz u ċerti Karteżjani Franċiżi bħal [[Nicolas Malebranche]], kellhom l-idea li bir-raġuni tiegħu il-bniedem "jista' jsib xhieda tal-aħjar li Alla jista' jagħmel".<ref> [[Roger Cotes]] Prefazju għat-tieni edizzjoni</ref> Bil-kuntrarju, għal Newton u n-Newtonjani, ir-raġuni aktarx tfittex u tosserva l-fatti u tispjegahom milli tipprova ssib spjegazzjonijiet totali. Newton kiteb fil-[[Philosophiae Naturalis Principia Mathematica|Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica]] "Jien nispjega sa hawn il-fenomeni tas-sema u dawk tal-baħar permezz tal-forza tal-gravità, imma mkien ma nagħti l-kawża tal-gravità."

== Newton alkimista ==
[[Stampa:Newton-WilliamBlake.jpg|thumb|200px|Newton, minn [[William Blake]]. Newton, ġeometra divin]]
Matul ħajjet Newton, l-istudju tal-[[kimika]] kien għadu fi tfulitu, u għalhekk meta Newton iddeskriva l-istudji sperimentali tiegħu uża lingwaġġ eżoteriku u terminoloġija vaga li hi assoċjata mal-[[alkimija]]. Kellhom jgħaddu għexieren ta' snin wara mewtu qabel ma saru l-esperimenti fl-[[stekjometrija|istekjometrija]], parti mix-xogħol pijunier ta' [[Antoine Lavoisier]], u l-kimika analitika, bin-nomenklatura tagħha, saret tixbah il-kimika kif nafuha llum. 

Ħafna mill-kitba ta' Newton fuq l-alkimija x'aktarx inħarqet meta l-laboratorju qabad in-nar. Għalhekk il-ħidma tigħu f'dan il-qasam setgħet kienet ikbar milli nafu biha issa. Barra minn dan, 'il Newton qabditu depressjoni nervuża fiż-żmiem li kien qiegħed jaħdem fl-alkimija. Xi wħud jaħsbu li kienet effett psikoloġiku li oriġinarjament l-alkimija kienet maħluqa biex ikollha waqt li oħrajn jgħidu li kienet xi sura ta' avvelenament kimiku (forsi bil-[[Merkurju (element)|merkurju]], [[ċomb]], jew xi materjal ieħor).

Il-kitba ta' Newton iġġiegħlna naħsbu li wieħed mill-għanijiet ewlenin tal-ħidma tiegħu fl-alkimija seta' kien is-sejba tal-[[Ħaġar Filosofali]] (materjal li kienu jemmnu li kien jibdel metalli mhux prezzjużi fid-deheb), u forsi naqra inqas, l-iskoperta tal-wisq mixtieq [[Eliżir tal-Ħajja]].<ref >Nova: Newton's Dark Secrets [http://www.pbs.org/wgbh/nova/newton/] PBS, USA, 2005</ref>

[[Stampa:Isaac Newton Labratory Fire.jpg|thumb|left|200px|Inċiżjoni tal-1874 li turi l-ħruq tal-laboratorju ta' Newton.<ref> Alfred Rupert Hall, ''Isaac Newton: Eighteenth Century Perspectives'', Oxford University Press, 1999, paġna 175. {{ISBN|0-19-850364-4}}. </ref>]]
Xi tipi ta' alkimija kienu pprojbiti fl-[[Ingilterra]] matul il-ħajja ta' Newton, minħabba xi prattikanti bla skrupli li kienu jwegħdu lill-benefatturi għonja riżultati li qatt ma setgħu jintlaħqu biex jisolħulhom il-flus. Il-gvern Ingliż kien jibża' wkoll li jekk jinstab il-Ħaġar Filosofali, id-deheb imbagħad jitlef il-valur tiegħu, u għalhekk għamel pieni ħorox għal min jipprattika l-alkimija. F'ċerti każi il-kastig għall-prattika tal-alkimija bla permess kien ikun tgħallieq fuq forka ndurata imżejna bil-karti kuluriti.

Newton apposta ma ppubblikax il-ħidma tiegħu fil-qasam tal-alkimija għal din ir-raġuni u forsi minħabba l-biża' li x-xjenzati l-oħra jiflu u jikkritikaw ix-xogħol tiegħu. Kulħadd kien jaf li Newton kien jieħu għalih malajr meta jikkritikawh bħal ma ġara fil-bosta drabi li kkritikah [[Robert Hooke]], u hu stess ammetta li ma tantx ried jippubblika informazzjoni sostanzjali fuq il-[[kalkulu]] qabel l-1693. Min-natura tiegħu kien perfezzjonista u ma kienx ikun irid jippubblika materjal li kien iħoss li mhuwiex komplut għal kollox, kif tixhed il-qabża ta' tletin sena mindu meta suppost għaraf l-kalkulu fl-1666 sa meta ppubblika x-xogħol komplut fl-1704, li kellu jwassal għall-polemika infami bejnu u bejn Leibniz.

Fl-1936, ġabra ta' xogħlijiet ta' Isaac Newton li qatt ma ġew ippubblikati, telgħu għall-irkant f'Sotheby, Londra. Din kienet ta' ċertu Gerard Wallop, id-disa' Earl ta' Portsmouth, u għalhekk huma magħrufin bħala l-"Portsmouth Papers". 'Il fuq minn terz minn dawn il-manuskritti hu fuq l-alkimija. Meta miet Newton, dan il-materjal intilef billi l-eredi tiegħu ma qisux tajjeb għall-pubblikazjoni u s-sejba tiegħu fl-1936 kienet sensazzjonali. Fl-irkant bosta mid-dokumenti nxtraw mill-ekonomista [[John Maynard Keynes]], li matul ħajtu kien ġemma ħafna mill-kitbiet ta' Newton fuq l-alkimija.

== Ta' min jinnota ==
Isaac Newton ta ismu lil dawn:
* Fil-[[Fiżika]]:
** L-unità ta' [[Forza (fiżika)|forza]] fis-[[Sistema Internazzjonali]] (SI), in-[[Newton (unità)|Newton]], simbolu '''N''', definit bħala l-forza li tagħti aċċelerazzjoni ta' 1 [[metru|m]]/[[sekonda|s]]² lil korp ta' massa ta' 1 [[kilogramma|kg]].
** L-''esperiment tat-[[tubu ta' Newton]]'', biex juri li l-oġġetti ta' [[densità|densitajiet]] differenti għandhom l-istess veloċità meta jinżlu fil-vojt.
** Iċ-''[[ċrieki ta' Newton]]'', li ġejjin mill-fenomenu tal-[[interferenza]].
* Fil-[[Matematika]] :
** It-[[teorema binomjali ta' Newton]], formola li tagħti l-iżvilupp ta' <math>(a + b)^n</math> f'serje għal ''n'' sħiħa u pożittiva. Newton oriġinarjament kien l-iżjed interessat fis-serje ta' <math>(1+x)^\alpha</math> fejn il-poter hu numru reali.
** Il-metodu ta' Newton-Raphson fl-[[analisi numerika]], użat għall-kalkulazzjoni tal-valur approssimattiv ta' soluzzjoni ta' ekwazzjoni.
** Il-metodu ta' Newton-Cotes fl-analisi numerika, li jestendi il-metodu tat-trapeżji u l-metodu ta' Simpson għall-kalkulazzjoni tal-integrali.
** Il-poligonu ta' Newton, użat biex jinstabu t-termini fl-iżvilupp ta' funzjonijiet alġebrin, minkejja li l-metodu fil-fatt nafuh lil Puiseux.
** Il-formula tal-interpolazzjoni ta' Newton.
** It-teorija tal-potenzjal Newtonjan, isem mogħti minn [[Carl Friedrich Gauss|Gauss]] lit-teorija li tgħaqqad fiha l-gravitazzjoni Newtonjana u l-[[elettrostatika]] ta' [[Charles de Coulomb|Coulomb]], imsejħa wkoll it-''teorija klassika tal-potenzjal''.
* Fl-[[Astronomija]]
** L-[[asterojde|asterojdi]] (662) Newtonia u (8000) Isaac Newton.
** It-[[teleskopju ta' Newton]].

It-teoriji ta' Newton baqgħu s-suġġett ta' kontroversji u polemiċi xjentifiċi matul is-seklu 18. Mill-1734, dawk li jżommu mas-sistema ta' Newton bdew jissejħu ''Newtonjani'', bil-kontra tal-''Karteżjani''.

Il-poeta Ingliż, [[Alexander Pope]] (1688-1744) kiteb epitaffju fuq Newton li baqa' famuż:<ref>Bl-Ingliż: ''Nature and nature's laws lay hid in night. God said "Let Newton be" and all was light.''</ref>
{{Iċċita|"Il-liġijiet tan-Natura kienu fil-lejl moħbija.<br />
Qal Alla "jkun hemm Newton" u nkixfu bid-dija."}}

== Stejjer ==

* Newton kien [[alkimista]] akkanit. Imma l-familja tiegħu ħbiet id-dokumenti tiegħu f'dan il-qasam għax beżgħu li fil-futur dawn kienu ħa jnaqqsu mill-fama tiegħu.<ref>''Newton ou le triomphe de l'alchimie'' par Jean-Paul Auffray, Le Pommier editur, April 2000 </ref>
* Newton sikwit jppreżentawh bħala [[veġetarjan]] ħerqan,<ref>Congrès International de la Protection de L'Enfance. Vol 1, paġna 195 (Durand et Pedone-Lauriel, Paris - 1883) ({{ISBN|1-4212-0198-4}})</ref> madanakollu m'hemm xejn li jappoġġja din l-ipoteżi ħlief xi riċetti mit-tobba lejn l-aħħar ta' ħajtu, iħajruh jiekol ikel ħafif.
* Newton hu rikonoxxut li stabbilixxa l-liġi tal-gravità universali, imma hemm bżonn li ngħidu li għad hemm xi dubji dwar dan il-fatt. Fil-fatt, Newton dam jaħdem ma' [[Robert Hooke]], u ''warrbu'' b'ċertu mod li l-iskoperta saret tiegħu biss. L-iskoperta waqqfet il-ħidma xjentifika ta' Hook. 
* Skont artiklu ppubblikat f'rivista Amerikana tal-psikjatrija fl-2000, Newton meta kellu ħamsin sena bata b'psikożi tal-persekuzzjoni.<ref>[https://web.archive.org/web/20081002013237/http://ajp.psychiatryonline.org/cgi/content/full/157/3/444] Chronic Late-Onset Schizophrenia-Like Psychosis That Remitted: Revisiting Newton's Psychosis? -- Jeste, et al. 157 (3): 444 -- Am J Psychiatry</ref>

== Xogħlijiet ==
* '''Xogħlijiet xjentifiċi'''
** ''Method of Fluxions and Infinite series'' (Il-Metodu tal-Flussjonijiet u s-Serji infiniti): xogħol fuq il-kalkulu differenzjali, mitmum fl-1671 u ippubblikat wara mewtu fl-1736.
** ''De motu corporum in gyrum'' (Fuq il-moviment tal-korpi jduru), mibgħut lil [[Edmund Halley]] fl-1684. 
** ''[[Philosophiae Naturalis Principia Mathematica]]'', Londra, 1687, 2ni ed. 1713, 3et ed. 1726 
** ''Opticks'', Londra, 1704. Dan wieħed mix-xogħlijiet l-iżjed importanti fl-istorja tax-xjenza. Jittratta d-dawl u l-kompożizzjoni tiegħu. 
** ''Arithmetica Universalis'', ippublikat fl-1707 jiġbor fih xi kunċetti matematiċi.
** ''Lectiones opticae'', ippubblikat wara mewtu fl-1728.
* '''Xogħlijiet oħra ippubblikati wara mewtu'''
** ''A treatise of the system of the world'' (Trattat fuq is-sistema tad-dinja), ippublikat fl-1728.
** ''The chronology of ancient kingdoms amended'' (Il-kronoloġija tas-saltniet tal-qedem ikkoreġuta), ippubblikat fl-1728.
** ''Observations upon the prophecies of Daniel and the apocalypse of St John'' (Osservazzjonijiet fuq il-profeziji ta' Danjel u l-apokalissi ta' San Ġwann), ippubblikat fl-1733.
** ''Two letters of Sir Isaac Newton to Mr Leclerc...containing a Dissertation upon the Reading of the Greek Text'', ippubblikat fl-1754.
* '''Xogħlijiet mhux ippublikati'''
** ''Of Natures Obvious Laws & Processes in Vegetation'' (Fuq il-liġijiet evidenti tan-natura u l-proċess tal-veġetazzjoni) (1671–75), xogħol fuq l-alkimija.

== Studji fuq il-personalità u x-xogħol ta' Newton ==
* James Gleick, ''Isaac Newton'', Pantheon. ({{ISBN|1400032954}}).
* Richard S. Westfall , ''Newton. 1642-1727'' ({{ISBN|2-08-211199-7}}).
* [[Alexandre Koyré]], ''Newtonian Studies'', Cambridge/Mass. 1965.
* [[Alexandre Koyré]], ''From the Closed World to the Infinite Universe'', Baltimore 1957.
* [[John Maynard Keynes]], ''Newton the Man'', Newton Tercentenary Celebrations, 1947.

== Noti u Referenzi ==
{{referenzi}}
{{DEFAULTSORT:Newton, Isaac}}

== Ħoloq esterni ==
{{portal|Matematika|P_math.png}}
{{Proġetti oħra|awtur=iva}}
* [https://web.archive.org/web/20080924184624/http://pages.infinit.net/marct/newton.htm Bijografija oħra]
* [https://web.archive.org/web/20081106053129/http://www.dma.ens.fr/culturemath/video/html/Panza.htm Isaac Newton matematiku: Is-snin ta' trobbija u l-ewwel kitbiet]
* [http://num-scd-ulp.u-strasbg.fr:8080/73/ ''Philosophiae naturalis principia mathematica'' - Isaac Newton (1687)] Università ta' Strasburgu
* [http://visualiseur.bnf.fr/Visualiseur?Destination=Gallica&O=NUMM-29037 ''Principes matematika de la philosophie naturelle'', Vol I] u [http://visualiseur.bnf.fr/Visualiseur?Destination=Gallica&O=NUMM-29038 Vol II], fuq [[Gallica]], trad. Franċiża tal-[[Émilie du Châtelet|Markiża ta' Châtelet]]
* [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k86285t ''Optique de Newton'', Vol I] u [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k862865 Vol II], fuq [[Gallica]], trad. Franċiża   ta' M. [[Jean-Paul Marat]]
* [http://www.lucasianchair.org/17/newton.html Isaac Newton fuq is-sit tal-Katedra Lucasjana]
* [http://astro-canada.ca/_fr/a2304.html Teleskopju bir-riflessjoni: Il-konċentrazzjoni tad-dawl bir-riflessjoni fuq il-mirja] 
* [http://scienceworld.wolfram.com/biography/Newton.html Bijografija fuq ScienceWorld]
* [https://web.archive.org/web/20061213222519/http://www.ltrc.mcmaster.ca/newton/ Il-moħħ ta' Isaac Newton] 
* [https://web.archive.org/web/20070705191603/http://www.phaser.com/modules/historic/newton/index.html L-ewwel ekwazzjoni differenzjali ordinarja ta' Newton] 
* [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/prism.php?id=1 Il-Proġett Newton]
* [http://www.antiquebooks.net/readpage.html#newton Il-Principia ta' Newton - aqra u fittex]
* [https://web.archive.org/web/20080629021908/http://www.skepticreport.com/predictions/newton.htm Rifjut tal-astroloġija ta' Newton]
* [https://web.archive.org/web/20070927014559/http://www.galilean-library.org/snobelen.html Il-fehmiet reliġjużi ta' Newton rikonsidrati]
* [http://www.pierre-marteau.com/editions/1701-25-mint-reports.html Ir-rapporti minn Newton fuq iz-Zekka Rjali]
* [http://www.pbs.org/wgbh/nova/newton/ Is-sigrieti moħbija ta' Newton] programm tat-TV ta' NOVA.
* mill-i"Stanford Encyclopedia of Philosophy":
** [http://plato.stanford.edu/entries/newton/ Issac Newton], minn George Smith
** [http://plato.stanford.edu/entries/newton-principia/ Il-''Philosophiae Naturalis Principia Mathematica'' ta' Newton], minn George Smith
** [http://plato.stanford.edu/entries/newton-philosophy/ Il-Filosofija ta' Newton], minn Andrew Janiak
** [http://plato.stanford.edu/entries/newton-stm/ Il-fehmiet ta' Newton fuq l-ispazju, il-ħin u l-moviment], minn Robert Rynasiewicz
* [http://www.dlib.indiana.edu/collections/newton Il-Kimika of Isaac Newton] Riċerki fuq il-kitba Alkimika tiegħu
* [https://web.archive.org/web/20090822033018/http://www.adherents.com/people/pn/Isaac_Newton.html Il-pożizzjoni ta' Newton dwar ir-reliġjon]
* [https://archive.is/20030513080422/http://hss.fullerton.edu/philosophy/GeneralScholium.htm L-i"Scholium" tal-Principia ta' Newton]

{{vetrina}}

{{DEFAULTSORT:Newton, Isaac}}

[[Kategorija:Twieldu fl-1643]]
[[Kategorija:Mietu fl-1727]]
[[Kategorija:Filosfi Brittaniċi]]
[[Kategorija:Matematiċi Brittaniċi]]
[[Kategorija:Fiżiċi Brittaniċi]]
[[Kategorija:Alkimisti Brittaniċi]]
[[Kategorija:Inventuri Brittaniċi]]
[[Kategorija:Presidenti tar-Royal Society]]
[[Kategorija:Personalitajiet midfuna f'Westmister Abbey]]
[[Kategorija:Astronomi Brittaniċi]]